Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

161

г у к а в о€ е:

Надыдзе час, і на пракосы

Быллём парослай старыны

Спадуць адклёпаныя косы,

А ў нетрах гракнуць перуны

Раскатным рэхам тапароў,

Тады скажу і я: «Гатоў!»

(С. Крывец. «Чаму не йду

ў літаратуру»)

Штохвіліны на шашы

Шумна, як на кірмашы.

(Р. Барадулін)

л е к с ϒ ч н а е:

Я аддам усё, што маю,

Буду голы, як Адам,

Толькі слёзы прыхаваю,

Толькі гора не аддам.

(П. Панчанка. «...Дождж ізноў»)

Сябры мае! Грашыць — віно

Без тостаў звонкіх піць.

Шыпіць, нібы змяя, яно —

На маўчуноў шыпіць!..

(А. Лойка. «З застольных песень»)

Арыгінальна выкарыстана с т р а ф Ρ ч -

н а е К. ў «Рамансе» М. Багдановіча, дзе кож-

ная страфа пачынаецца і завяршаецца адным

і тым жа словазлучэннем (Зорка Венера ўзышла...

З гэтай пары я пачаў... Але расстацца нам

час... Буду ў далёкім краю...), у якіх

увасабляецца лірычны матыў твора. Класічнымі

прыкладамі К. ва ўсім творы з’яўляюцца рандо

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

162

(гл.), якое пачынаецца і заканчваецца аднымі і

тымі ж словамі ці словазлучэннямі, а таксама

трыялет (гл.), у якім два першыя радкі дакладна

паўтараюцца ў канцы твора (а р х і т э к т а н ϒ ч н

а е К.).

К. у літаратуразнаўстве часта называюць

у к л ю ч э€ н н е м або э п ϒ с т р а ф а й

(грэч. epistrophe — вярчэнне), гл. яшчэ: кальца-

вая кампазіцыя.

Кo€лан (грэч. k∩lon — частка цела; элемент

перыяду сінтаксічнага) — невялікая (да 8 скла-

доў, 2—4 самастойныя словы) цэласная рытма-

інтанацыйная адзінка маўлення, аб’яднаная

лагічным націскам і вылучаная паўзамі. У гра-

фічнай форме верша (гл.) К. часам увасаб-

ляюцца ў падзеле вершарадоў на асабныя радкі

вершаваныя, у запісванні іх лесвічкай (гл.).

«Метрычным словам» празаічнага тэксту на-

зваў К. беларускі тэарэтык літаратуры І. Жук

(Жук І. В. Празаічны тэкст: дынаміка рытмавага

існавання. Гродна, 2003). Відавочна, з дас-

татковай падставай К. можа прымяняцца і пры

аналізе такіх сістэм вершавання, як танічны

верш і верлібр, дзе кожны радок змяшчае звы-

чайна адзін — два, радзей — тры або чатыры К.

Мело€дыка — адзін з састаўных элементаў

інтанацыі, павышэнне і паніжэнне голасу пры

маўленні. У некаторых мовах М. характарызуе і

супрацьпастаўляе адзін аднаму па значэнні ск-

лады ў словах (у кітайскай, в’етнамскай) або са-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

163

мі словы (у японскай, сербскахарвацкай, нар-

вежскай). Ва ўсходнеславянскіх, у тым ліку бе-

ларускай, мовах М. дапамагае размяжоўваць

пэўныя тыпы сказаў, вылучаць, падкрэсліваць

асобныя словы і словазлучэнні. М. верша зале-

жыць ад зместу твора і яго гукапісных асаблі-

васцей (асанансаў, алітэрацый), сінтаксічнай бу-

довы, рытарычных фігур і г. д. М. верша адроз-

ніваецца ад М. прозы. Нездарма паэты, падк-

рэсліваючы меладычны малюнак верша, чы-

таюць свае творы напеўна, меладычна. Некато-

рыя даследчыкі разумеюць М. як «спалучэнне

пэўных інтанацыйных фігур, рэалізаванае

ў сінтаксісе» (Б. Эйхенбаўм).

Недаска€з — раптоўны перапынак у паэтыч-

ным маўленні, інтанацыйна падкрэслены і гра-

фічна абазначаны шматкроп’ем. Н. разлічаны на

здагадку чытача, своеасаблівае садуманне яго з

паэтам; Н. будзіць фантазію таго, хто ўспрымае

вершаваны твор. Гэта адна з найбольш важных

стылістычных фігур, паколькі «роля невядомага

тэксту (любога ў семантычных адносінах), уве-

дзенага ў бесперапынную канструкцыю верша,

непараўнана мацнейшая за ролю пэўнага тэкс-

ту» (Ю. Лотман). Вось верш М. Танка «Пясок»,

вобразны лад якога «трымаецца» на Н.:

Вы любіце пясок?

І я яго любіў

Перасыпаць, задуманы, між пальцаў,

Скруціўшыся ракушкай, на ім грэцца,

Узводзіць гмахі і пісаць той імя,

Якое ўголас паўтарыць баяўся.

Але калі ні разу не вярнуў ён

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

164

Насевак мне, калі засыпаў столькі

Мне дарагіх сяброў

і нават іх слядоў

Не захаваў у памяці сваёй,

А дні мае ў гадзінніку пясочным

Як найхутчэй імкнецца перасыпаць,

Калі...

Н. можа абрываць фразу на паўслове, якое

стаіць у рыфме ў канцы радка, што надзвычай

вылучае, падкрэслівае яго, а значыць — і ўсю

аўтарскую думку, увасобленую ў творы. На та-

кой вельмі рэдкай форме Н. пабудаваны верш

П. Панчанкі «Напаўголасу...»:

Галандыя ці Турцыя —

Даруйце прастаку —

Усюды прастытуцыя,

Усюды прастыту...

Жаночая, мужчынская,

Паўзучая змяя,

Бязвусая, маршчыністая,

Нават лесбія...

Часам Н. можа не толькі абрываць слова,

асобны вершаваны радок альбо знаходзіцца

ўнутры радка, але займаць сабой цэлы радок ці

некалькі радкоў. У гэтым выпадку Н. інта-

нацыйна ўвасабляецца ў працяглай паўзе, а на

пісьме паказваецца суцэльным шматкроп’ем.

Так, у паэме Я. Коласа «Рыбакова хата», напі-

санай 12-радкоўямі, у трэцяй страфе ХІ раз-

дзела чатыры апошнія радкі заменены шмат-

кроп’ем:

Шумяць патокі маладыя

Разлівам звонкім, веснавым,

І сонца твар свой у іх мые,

Брыльянты сыплюць зоры ім.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

165

Гляджу на іх, і сэрца поўніць

Мне радасцю іх гонкі ход,

І ім няма на свеце роўні,

Іх не скуе ніякі лёд...

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Майстрам розных відаў Н. быў Я. Купала.

Вось, у прыватнасці, прыклад выкарыстання ім

Н. у знакамітым вершы «Перад будучыняй» (1922):

Там чутна: «Беларусь!», там: «Незалежнасць!»

А там: «Паўстань, пракляццем!..» Ну, а мы?

Мы ў страху... дум крутня... разбежнасць...

Без толку крыллем лопаем, як цьмы.

У вершы «...О так! Я пралетар!» (1924)

Я. Купала ужыў надзвычай рэдкі ў літаратурнай

практыцы від Н. — на пачатку твора. Тым

самым паэт адразу ўпісаў верш у ідэалагічны

кантэкст свайго часу, калі сярод бальшавікоў

распачалася вострая палеміка паміж «нацыя-

налістамі» (нацыянал-патрыётамі, нацыянал-

дэмакратамі) і «інтэрнацыяналістамі» (шавініс-

тамі, касмапалітамі). Н. яшчэ больш падкрэс-

лівае горкую іронію паэта:

...О так! Я пралетар!..

Яшчэ учора раб пакутны —

Сягоння я зямлі ўладар

І над царамі цар магутны!

Мне бацькаўшчынай цэлы свет,

Ад родных ніў я адвярнуўся...

Адно... не збыў яшчэ ўсіх бед:

Мне сняцца сны аб Беларусі!

Часам Н. называецца а б р ы€ в а м, у м а ў-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

166

ч а€ н н е м.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

167

Падвае€нне — стылістычны прыём паўта-

рэння ў вершаваным радку тых самых слоў або

словазлучэнняў, галоўных ці даданых членаў

сказа. П. дапамагае ўзмацніць эмацыянальны

напал выказвання, завастрыць увагу на пэўным

дзеянні, з’яве або прадмеце. Яно характэрна як

для фальклору, так і для пісьмовай літаратуры.

Можа знаходзіцца ў пачатку, сярэдзіне і ў канцы

вершаваных радкоў:

Пайдзі, пайдзі, татачку, з касою,

Скасі, скасі рутачку з расою.

Паедзь, паедзь, братачку, з вазочкам,

Звязі, звязі рутачку з пясочкам.

(Народная песня)

Людзі, людзі!

Прад вамі нізка, нізка хілюся,

Бо адна я — нішто.

(Н. Мацяш)

Арыгінальныя П., да таго ж спалучаныя

трайнымі пачатковымі рыфмамі, надаюць ад-

метны інтанацыйна-рытмічны малюнак вершу П.

Броўкі:

Чырваніць, чырваніць, чырваніцца рабіна,

На лясы, на лясы паплыла павуціна,

Галасы, галасы — ветравыя спяванкі,

Верасы, верасы вераснёвага ранку.

Адцвілі, адцвілі, абсыпаюцца кветкі,

Што кажы, не кажы, засынаюць палеткі,

У цішы, у цішы гай стаіўся пахмуры,

А ў душы, а ў душы не сцішаецца бура.

У вершы П. Броўкі «Пахне чабор» падвоены

выраз заканчвае сабой усе пяць строфаў, стано-

вячыся рэфрэнам. Дарэчы, П. — адна з характэр-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

168

ных асаблівасцей паэтыкі П. Броўкі (вершы

«Жорны», «...А ты ідзі!» і інш.).

Паралелϒзм (ад грэч. para€lllos — той, што

ідзе побач; паралельны) — сінтаксічна-кампазі-

цыйны прыём паралельнага размяшчэння адна-

тыпных элементаў паэтычнага выказвання (з’яў,

вобразаў, матываў і г. д.), што супастаўляюцца

паміж сабой. У адпаведнасці з тым, на якім уз-

роўні — рытмічным, гукавым, сінтаксічным, ст-

рафічным, псіхалагічным — адбываецца гэта

супастаўленне, вылучаюць розныя віды П. С і н

т а к с ϒ ч н ы П. — гэта аднолькавая сінтаксіч-

ная будова суседніх вершаваных радкоў. Вось

прыклад з народнай песні:

Я б паслала пасол — не смею,

Напісала б лісток — не ўмею,

І пайшла б я сама — баюся,

Доўгая дарога — стамлюся.

Для народнай паэзіі надзвычай характэрны п

с і х а л а г ϒ ч н ы П., пры якім з’явы чалавеча-

га жыцця суадносяцца са з’явамі прыроды:

— Зялёная дубровачка,

Чаго рана шумець стала?

Яшчэ ветры не веялі,

Дробны дажджы не ка€палі.

— Маладая дзяўчыначка,

Чаго рана плакаць стала?

Яшчэ сваты не ехалі,

Цябе, маладу, не сваталі.

Тут псіхалагічны П. дапаўняецца с т р а ф ϒ ч- -

н ы м, паколькі два супастаўленыя комплексы

лексічна і сінтаксічна ўкладваюцца ў аднолька-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

169

выя строфы. На псіхалагічным П. поўнасцю па-

будаваны верш П. Панчанкі «...Трэснула, грук-

нула, грымнула з покатам». Вось дзве за-

ключныя страфы гэтага верша, у якіх другія —

«чалавеказнаўчыя» — паловы чатырохрадкоўяў

узяты нават у дужкі:

Я навальніцы люблю ачышчальныя,

Што працінаюць да донца душы.

(Кажуць, не прымуць больш касы ашчадныя

У сейфы свае махляроў барышы).

Смолкія почкі маланкай палушчаны,

Свежа і зелена. Ясныя дні.

(Кажуць, што заўтра усе алілуйшчыкі

Выступяць супраць сваёй балбатні).

Часам у паэзіі, і ў першую чаргу ў народнай,

выкарыстоўваецца т. зв. а д м о€ ў н ы П., калі

адны нейкія з’явы, прадметы падаюцца праз

адмаўленне іншых. Адмоўным П.,

у прыватнасці, пачынаецца паэма Я. Купалы

«Бандароўна»:

Не віхор калыша лесам,

Не ваўкі заводзяць,

Не разбойнікі гурбою

За здабычай ходзяць.

На Ўкраіне пан Патоцкі,

Пан з Канёва родам,

З сваёй хеўрай гаспадарыць

Над бедным народам.

П. у некаторых сваіх формах блізкі да параў-

нання. Але П., апрача таго, што супастаўляе з’я-

вы, выконвае і кампазіцыйную функцыю (на-

ладжвае структурную сувязь двух або некалькіх

стылістычных кампанентаў), якой пазбаўлена

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

170

параўнанне.

Сінтаксічны П. пасадзейнічаў калісьці ўзнікнен-

ню верша (у выглядзе паралельных сінтаксіч-

ных радоў), з’яўленню рыфмы (яна завяршала і

фанічна падкрэслівала гэтыя рады).

Парцэля€цыя (ад франц. parceller — падзя-

ляць на дробныя часткі) — такі падзел сказа

паўзамі (а на пісьме — кропкамі) на інтанацый-

на-сэнсавыя моўныя адзінкі, пры якім змест

выказвання раскрываецца з усіх гэтых адзінак,

размешчаных адна за адной. П., у прыватнасці,

выкарыстаў А. Куляшоў у «Баладзе аб чатырох

заложніках»:

Іх вядуць па жытняй сцяжынцы.

Чатырох.

Пад канвоем.

З дому.

Чатырнаццаць старэйшай дзяўчынцы,

Тры гады хлапчуку малому.

Паўто€р — спосаб арганізацыі вершаванай

мовы і паэзіі ўвогуле. Вядома некалькі відаў П.:

р ы т м ϒ ч н ы (гл.: рытмастваральныя кампа-

ненты, рытм), г у к а в ы€ (гл.: фоніка), л е€ к с

і к а - с т ы л і с т ы€ ч н ы (гл.: сінтаксіс паэтыч-

ны), к а м п а з і ц ы€ й н ы (гл.:

страфа, кампазіцыя). П. фіксуюць увагу чытача

(слухача) на пэўных рытмічных, гукавых, лексіч-

ных, сінтаксічных, архітэктанічных кампанентах

твора і тым самым павялічваюць іх значэнне ў -

кантэксце, узмацняюць іх эмацыянальнае ўз-