Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

131

(В. Жуковіч. «Пярэдадзень»)

Багацце сінанімікі беларускай мовы часткова

адлюстравана ў «Слоўніку сінонімаў і блізказ-

начных слоў» М. К. Клышкі (Мн., 1976).

Слo€ўнік — даведачнае выданне, у якiм у

алфавiтным парадку зафiксаваны i растлумача-

ны значэннi пэўных слоў. Для пiсьменнiка i лiта-

ратуразнаўца значную цiкавасць маюць энцык-

лапедыi, а таксама унiверсальныя С. тыпу «Тлу-

мачальнага слоўнiка беларускай мовы» (Т. 1—5,

1977—1984), у якiх з найбольшай паўнатой фiк-

суецца i тлумачыцца лексiка той цi iншай мовы.

Разам з тым нярэдка даводзiцца звяртацца i да

спецыялiзаваных С., такiх як «Гiстарычны

слоўнiк беларускай мовы» (Вып. 1—23..., 1982—

2004; выданне працягваецца), «Этымалагiчны

слоўнiк беларускай мовы» (Т. 1—8..., 1978—1993;

выданне працягваецца), «Слоўнiк беларускiх

народных гаворак паўночна-заходняй Беларусi i

яе пагранiчча» (Т. 1—5, 1979—1986), «Тураўскi

слоўнiк» (Т. 1—5, 1982—1987), «Слоўнiк iнша-

моўных слоў» (Т. 1—2, 1999) А. Булыкi i iнш.

Сярод такіх С. вялікую дапамогу як пiсьменнiку,

так i даследчыку лiтаратуры аказваюць выданнi,

у якiх адлюстроўваецца эстэтычная сiстэма мо-

вы: «Крылатыя словы i афарызмы» (1960) i

«Беларускiя народныя параўнаннi» (1973) Ф.

Янкоўскага, «Беларуская перыфраза» (1974) Г.

Малажай, «Асацыятыўны слоўнiк беларускай

мовы» (1981) А. Цiтовай, «Слоўнiк эпiтэтаў бе-

ларускай лiтаратурнай мовы» (1988) М. Пазня-

кова, «Слоўнiк эпiтэтаў беларускай мовы»

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

132

(1998) Н. Гаўрош, «Фразеалагiчны слоўнiк бела-

рускай мовы» (Т. 1—2, 1993) I. Лепешава, С.

рыфмаў i iнш. Iснуюць спецыяльныя С. мовы

пiсьменнiка, у якiх фiксуецца ўся лексiка буй-

нейшага прадстаўнiка нацыянальнай лiтаратуры

цi пэўная частка яе. Так, выдадзены С. мовы А.

Пушкiна, А. Мiцкевiча, Т. Шаўчэнкi

i iнш. У Беларусi выйшлi «Слоўнiк мовы Скары-

ны» (Т. 1—3, 1977—1994) У. Анiчэнкi, «Ана-

мастычны слоўнiк твораў Якуба Коласа» (1990),

выходзiць васьмiтомны «Слоўнiк мовы Янкi Ку-

палы» (Т. 1—6, 1997—2003; пад рэд. У. Анi-

чэнкi). Большасць пiсьменнiцкіх псеўданiмаў

раскрываецца ў «Слоўнiку беларускiх псеўда-

нiмаў i крыптанiмаў» (XVI—XX стст.)» (1983) Я.

Саламевiча. Бiяграфii i бiблiяграфiя публiкацый

беларускiх лiтаратараў увайшлi ў капiтальны

бiябiблiяграфiчны С. «Беларускiя пiсьменнiкi»

(Т. 1—6, 1992—1995; пад рэд. А. Мальдзiса).

Што да лiтаратуразнаўчых паняццяў, то яны

вытлумачваюцца ў спецыяльных С. літа-

ратуразнаўчых тэрмінаў. Такiя С. iснуюць у кож-

най развiтай тэорыi лiтаратуры, у тым лiку ў бе-

ларускай, i адлюстроўваюць багацце нацыя-

нальнай i iнтэрнацыянальнай лiтаратуразнаўчай

тэрмiналогii (гл.: тэрмiн).

Сло€ўнік ры€фмаў — слоўнiк, у якiм у

алфавiтным парадку зафiксаваны словы-

рыфмы, ужытыя ў творчасцi нейкага паэта, на-

цыянальнай паэзii пэўнага перыяду або рыфмы,

магчымыя ў той ці іншай нацыянальнай мове.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

133

Вось як, напрыклад, размяшчаліся ў адным

рускiм слоўнiку рыфмы на гук «Б»:

изба злоба жаба губа глыба жалоба

дружба

себя

раба оба баба шуба рыба палуба служба

губя

скоба проба слабо грубо дыба любя

труба особа ряба любо ибо грубя

Да 1917 г. у Расіі выйшла з друку некалькi С.

Р. Яны ў той цi iншай ступенi адлюстроўвалi

характар рыфмаў асобных рускiх паэтаў,

выяўлялi рыфматворныя магчымасцi рускай мовы

наогул. Аднак С. Р., як правiла, мелi нар-

матыўную скiраванасць i скоўвалi развiццё паэзii,

у тым лiку самой рыфмы (гл., напрыклад, Ш-в К.

И. Правила сочинения стихов и рифмовник. М.,

1902). Таму пазней выданне іх прыпынiлася.

Першы паслярэвалюцыйны слоўнік рыфмаў ва

ўсходнiх славян — гэта «Словник українських

рим» А. А. Бурачка i I. I. Гурана (Кіςв, 1979). У

пэўнай ступенi С. Р. нагадваюць сучасныя

iнверсiйныя, цi адваротныя, слоўнiкi, дзе лексiка

размяшчаецца ў парадку алфавiта з канца сло-

ва («Обратный словарь русского языка». М.,

1974: «Iнверсiйний словник української мови».

Адэса, 1971—1976. Вып. 1—3

i iнш.). Польскiя беларусiсты А. Барташэвiч i I.

Камендацкая выдалi грунтоўны «Адваротны

слоўнiк сучаснай беларускай мовы» (Варшава,

1988—1989. Т. 1—4.). Заглядаючы часам у такія

даведнiкi, трэба, аднак, памятаць, што нiякi С.

Р. не можа замянiць нялёгкай, заўсёды нава-

тарскай працы паэта ў падборы неабходных

сугучных слоў, бо характар i якасць усiх

элементаў формы, у тым лiку i рыфмы, зале-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

134

жыць ад канкрэтнага зместу паэтычнага выказ-

вання.

Увасабле€нне, або персаніфіка€цыя (ад

лац. persona — асоба і facio — раблю), — разна-

віднасць метафары, якая заключаецца ў надан-

ні чалавечых уласцівасцей рэчам, прадметам,

з’явам прыроды. Такое «ачалавечванне» нава-

кольнай рэчаіснасці было ўласціва людзям ста-

ражытнасці на пачатковых стадыях іх развіцця.

Гэта знайшло адлюстраванне ў фальклорных

творах — казках, легендах, байках і г. д. У сён-

няшняй паэзіі У. — адзін з самых распаўсюджа-

ных тропаў. Напрыклад:

Як жнівень мэндлі звозіў,

Уцёршы пот з пакош,

Па садзе несла восень

Буйных антонаў кош.

(М. Лужанін. «Лявоніха»)

Першы гром быў сёння ўночы.

Дождж да дня шумеў вясёла.

Ранак вытарашчыў вочы,

Як дзіця, глядзіць наўкола.

(Н. Гілевіч. «Свята зямлі»)

Сучасныя беларускія паэты ў выкарыстанні

У. у значнай ступені засноўваюцца на трады-

цыях Я. Купалы, многія вершы якога цал-

кам пабудаваны на р а з г о€ р н у т ы м У.

(«Хлеб», «Роднае слова», «Да сваіх думак»,

«Вясна», «Голад», «Восень» і інш.). Персаніфі-

каваны ў паэта і вобраз Беларусі, якой ён надаў

чалавечыя рысы («Безназоўнае»). У драматыч-

най паэме «Адвечная песня» ўласцівасці чала-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

135

века нададзены такім абстрактным паняццям

і з’явам, як жыццё, доля, бяда, голад, холад, асоб-

ным порам года (вясна, лета, восень, зіма).

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

136

ФразеалагΡзм (ад грэч. phraseos — выраз,

зварот і logos — слова) — словазлучэнне ці сказ, у

якім словы неадлучна звязаны між сабой

і ўтвараюць адзінае ўстойлівае сэнсавае цэлае

(як вокам скінуць, махнуць рукой, ні даць ні

ўстаць, чым хата багата тым рада, жыццё

пражыць — не поле перайсці, валачыў воўк,

павалакуць і воўка і г. д.). Як правіла, Ф.

ствараюцца і бытуюць у нацыянальнай мове на

працягу вякоў, ніхто не ведае, хто іх упершыню

пусціў у свет. Да іх адносяцца ідыёмы (гл.),

прыказкі і прымаўкі (гл.). Аднак тады, калі

слоўнае мастацтва атрымала магчымасць

замацавацца ў пісьмовай форме і тэксты сталі

тыражавацца, аўтарства многіх Ф. стала вядо-

мым. Пісьменніцкія Ф. атрымалі назву крылатых

выслоўяў (гл.: афарызм). Ф. шырока ўжываюцца ў

паэзіі з рознымі мастацкімі мэтамі (гл., у

прыватнасці, зваротная метафарызацыя), паэты

самі нярэдка з’яўляюцца іх стваральнікамі

(людзьмі звацца — Я. Купала, няма таго, што

раньш было — М. Багдановіч, плячысты на

жывот; дыпламаваны баран — К. Крапіва і інш).

Эпϒтэт (ад грэч. epitheton — прыдатак) — від

простага тропа, мастацкае акрэсленне істотнай

прыметы якога-небудзь прадмета ці з’явы.

Сустракаецца нярэдка ў прозе, найперш у прад-

стаўнікоў лірычнай стылёвай плыні (у Я. Брыля:

шчодрае неба, пераспелы жаніх, босая вёска,

малады смех, бязлобая галава, казённыя вочы),

асабліва часта — ў паэзіі. Выражаецца найчас-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

137

цей прыметнікам («гарачы свой шлях», «без

мудрага троса», «прызбе маўклівай» — А. Ку-

ляшоў; «бескапытная дарога», «яршысты

снег», «на горкім вяселлі дачкі» — А. Пысін;

«васільковы спакой, смутак верасу сіні,

палыновая памяць тугі», «град буйнакаліберны»

— Р. Барадулін; «шматсерыйныя шпіёны» — Г.

Бураўкін; «стадыёнаў стадны гром» — А.

Лойка; «пластылінавы месяц», «напеў

электронна-дрогкі» — А. Глобус), а таксама

назоўнікам (рак-небарак, жаба-квактуха, муха-

звінуха — Нар. песня, «гуслі-баі», «вяселле-

разгул», «рабы-цары» — Я. Купала, «мароз-

мастак» — Я. Колас, «жалеза-слова» — А.

Моркаўка, «завея-папрадуха» — С. Гаўрусёў,

«прагрэс-папіхач» — А. Грачанікаў), прыслоўем

(«буяна травы ймкнуць да зор навыперадкі,

напярэймы, узахапкі і насупор» — У. Караткевіч,

«упрыглядку на дзяўчат» — Р. Барадулін),

дзеепрыметнікам ці дзеепрыслоўем (здзічэлы

голас, жыў прыпяваючы). Э. адрозніваецца ад

звычайнага граматычнага а з н а -

ч э€ н н я сваёй пераноснай, вобразнай сутнас-

цю. У мастацкіх творах азначэнне і Э. ужываюц-

ца, як правіла, побач, ствараючы агульны яскра-

вы малюнак: «Ціха па мяккай траве сінявокая

ноч прахадзіла» (М. Багдановіч) — тут ціха і

мяккай — азначэнне, сінявокая — Э. Узае-

маўзбагачаюць, узаемадапаўняюць адно другое

Э. і азначэнні і ў наступным вершы Л. Геніюш:

У горы я над тваімі ранамі...

Божа, болей Цябе не карай,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

138

старажытны, любы, каханы мой,

вечна скованы, родны край!

Мой курганны, жытні, зубрыны мой,

вытрывалы ў агні пакут,

Ефрасінін, святы, Скарынавы

Беларускі адвечны кут...

Вылучаюцца Э. м е т а ф а р ы€ ч н ы я (сі-

нія песні мора, зялёнае полымя дрэў), г і -

п е р б а л ϒ ч н ы я (чалавек-гара), с к л а -

д а€ н ы я (светлавокая радасць), і р а н ϒ ч -

н ы я (дыпламаваны баран, шматступенча-

тыя дурні). У фальклоры распаўсюджаны т.

зв.

п а с т а я€ н н ы я Э. (конь вараненькі, гады€

маладыя, доля горкая). «Душа поэзии — эпи-

тет» (А. Пушкін). Арыгінальнасць мастакоў сло-

ва, перш за ўсё паэтаў, у многім вызначаецца

самабытнасцю, непаўторнасцю Э., гэтых «стрэ-

лаў у сутнасць» (М. Рыльскі). Яны дапамагаюць

лаканічна і вобразна ахарактарызаваць з’яву,

даць ёй ацэнку, канкрэтызаваць, вылучыць пат-

рэбную рысу ці адзнаку. Вось некалькі прыкла-

даў з такімі Э.:

Дай, паэзія, меч прамяністы,

Слова-гарт, слова-кліч, слова-бой!

Дай палёт мне арліны, агністы,

Гімнам-полымем біць да нябёс!

(П. Пестрак. «Паэзія»)

У акенца тваё

Я пастукаў зязюльчыным ранкам

Пасля салаўінага вечара

І перапёлчынай ночы.

(П. Панчанка)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

139

Позняя ягадка позняй спакусы.

Вэлюм маёвы растаў па вясне.

Запунсавела-прыпухлыя вусны

Свецяцца ціха-шчасліва праз снег.

(Я. Янішчыц. «У шуме жытняга святла»)

З дапамогай арыгінальнага падваення азна-

чэнняў і эпітэтаў М. Танк у вершы «Пасля снега-

паду» стварае своеасаблівы малюнак прыходу

зімы:

На жоўтай-жоўтай пожні,

На шэрай-шэрай грэблі,

На сіняй-сіняй руні,

На цёмнай-цёмнай пушчы

Лёг белы-белы снег.

Знайсці дакладны Э. — справа нялёгкая. Ча-

сам паэту даводзіцца забракаваць мноства ва-

рыянтаў у пошуках самага аптымальнага, адзіна

неабходнага. Так, падбіраючы для верша «Дзве

сястры» Э. да слова зямля, Я. Купала запісаў і

закрэсліў некалькі прыметнікаў: на маркотнай

зямлі, на гаротнай зямлі, на скаванай зямлі...

Нарэшце было знойдзена патрэбнае слова: «На

тутэйшай зямлі дзве сястрыцы жылі...» Увогу-

ле Я. Купала — майстар Э. Вось яго некаторыя

Э.: халодныя песні, пот крывава-чырвоны, лісце

струпеўшае, брат слёзнавокі, зямля хлебадай-

ная, чорненькі час.

Э. — адзін з самых дзейсных і шырока рас-

паўсюджаных паэтычных тропаў.

Этымалагϒзм паэты€чны (ад грэч. etymon

—ісціна і logos — паняцце, вучэнне) — адзін з ві-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

140

даў тропа, у якім перанос значэння з аднаго

слова на другое адбываецца на аснове гукавой

іх блізкасці. Такія семантычна далёкія, але бліз-

кія па гучанні словы звычайна стаяць у верша-

ваным радку побач, выяўляючы дадатковыя

сэнсавыя і эмацыянальныя адценні. Напрыклад:

Я прынёс іх з ляснога дрымучага свету,

Дзе з брусніцамі ніцымі — жар верасоў.

Падасінавікаў у чырвоных барэтах

Пад старою асвінай асінай знайшоў.

(М. Танк. «Грыбы»)

Мяне пярун наводмаш перыў...

(У. Паўлаў)

Хто ўладарыць, той і ударыць раптам.

(П. Панчанка)

Поле,

У тваім замкнёным коле

Нашы душы, думы і дамы.

(П. Макаль. «...Поле, поле»)

Часам Э. П. утвараецца з дапамогай

паронімаў (гл.):

...I прыгадаю пачуццё, якое

Абразай падсякалі, як з абрэза.

(Н. Мацяш. «Бязладная размова»)

Кастрамі думкі гараць, не стынуць,

Трапечуць думкі, як зор праменні,

Давайце ж думаць не прымітыўна,

Давайце думаць праметэйна!

(Л. Дайнека)