Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

151

(В. Макарэвіч. «Гораду»)

На слых два словы былы я ўспрымаюцца як

адно — былыя.

Анакалу€ф (ад грэч. anakoluthos — непасля-

доўны, няўзгоднены) — сінтаксічная або лагіч-

ная няўзгодненасць асобных членаў паэтычнага

выказвання. А. дапамагае выяўленню ўсхваля-

ванасці таго, хто гаворыць, індывідуалізацыі мо-

вы персанажа і г. д. У супрацьлегласць амфіба-

ліі А. не зацямняе сэнсу паэтычнага выказвання,

толькі надае гэтаму выказванню своеасаблівы ха-

рактар. Вось прыклад А. з верша М. Лужаніна

«Запрашэнне на возера Нарач»:

Празрыстае — можна каменне злічыць,

Блакітнае — неба у ім палавіна,

Багатае — рыба лускою блішчыць,

Магутнае — слава ад бацькі і сына.

Тут у першых трох радках працяжнікі замя-

няюць злучнікі што, бо, аж. У чацвёртым жа

радку ўсталяваная сінтаксічная сувязь паміж

членамі выказвання парушаецца: працяжнік тут

замяняе, па сутнасці, цэлы выраз: «Магутнае,

[таму што на яго падае] слава ад бацькі і сына».

Арыгінальны А. сустракаем у вершы А. Пысіна

«Ёсць на свеце мой алень», дзе гэтая

сінтаксічная фігура «працуе» на ўзмацненне

экалагічнага матыву верша:

Вы, разумныя браты,

Я і сам страляць умею, —

Дайце жыць майму аленю

Пад галінкай дабраты.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

152

Ана€фара (ад грэч. anaphero — вынас уверх;

паўтарэнне), або адзінапача€так, — паўтарэнне

аднолькавых гукаспалучэнняў, слоў ці выразаў у

пачатку вершаваных радкоў або суседніх стро-

фаў. А. надзвычай распаўсюджана як у фальк-

лоры, так і ў пісьмовай літаратуры. А. павышае

эмацыянальнасць паэтычнага выказвання, узвы-

шае яго тон, кампазіцыйна арганізуе, аб’ядноўвае

асобныя радкі. Да г у к а в о€ й А. можна ад-

несці ўжыванне ў пачатку вершаваных радкоў

адных і тых жа злучнікаў (гл.: шмат-

злучнікавасць) або прыназоўнікаў (гл.: шмат-

прыназоўнікавасць):

Дайце разгону, прастору

Дрэмлючым песням і сілам —

Дрогне запор наймацнейшы,

Мы ўскалыхнем і магілай.

(Я. Купала. «Песня і сіла»)

З працы пачынаецца Купала,

З песні, што яднае ўсіх людзей,

З казак, дзе крыві і слёз хапала,

З калыханкі, сонца і надзей.

(П. Панчанка)

Л е к с ϒ ч н а я А. — гэта паўтарэнне ад-

нолькавых слоў у пачатку ўсіх або часткі верша-

радоў:

Зямля не зменіць і не здрадзіць,

Зямля паможа і дарадзіць

Зямля дасць волі, дасць і сілы,

Зямля паслужыць да магілы,

Зямля дзяцей тваіх не кіне,

Зямля — аснова ўсёй айчыне...

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

153

(Я. Колас. «Новая зямля»)

У Беларусі — ясныя вочы,

Многа любові ў грудзях:

Звонкае поле,

Звонкія сосны,

Звонкі і сонечны шлях.

У Беларусі

Кожны куточак,

Дзе ты не пойдзеш, пяе...

Звонкае слова,

Звонкая песня,

Звонкае сэрца яе.

(П. Броўка)

Паўтарэнне ў пачатку радкоў аднолькавых ці

аднатыпных сінтаксічных канструкцый утварае

с і н т а к с ϒ ч н у ю А.:

Ці ведаеш зямлю арлоў-людзей магутных?

Ці ведаеш ты дні віхораў і агня?

Ці ведаеш ты сказ аб волатах пакутных?

Ці ведаеш ты спеў аб вечным ззянні дня?

Ці чуў ты часам быль аб сэрцах аб мяцежных?

Ці чуў ты гімнаў кліч аб шчасці на зямлі?

Ці чуў ты гул грымот аб гордасці бязмежнай?

Ці чуў ты пра байцоў, што за цябе ляглі?

(З. Бядуля)

Прыклад арыгінальнай сінтаксічнай А. зна-

ходзім у В. Зуёнка:

Калі б так проста

кахалася,

Калі б так проста

раджалася,

Калі б так проста

спявалася,

Калі б так проста

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

154

ўзляталася,

Калі б так проста... —

Навошта...

Навошта б тады

і крылы,

Навошта б тады

і песня?..

Навошта б тады каханне,

Навошта б і нараджэнне,

Навошта б

жыццё?..

У гэтым вершы ўжыты таксама лексічны

стык, або эпанастрафа (навошта — навошта) (гл.).

Стылістычная фігура, супрацьлеглая А., — эпі-

фара.

Антытэ€за (ад грэч. antithesis — супрацьпас-

таўленне), або супрацьпастаўле€нне, — сты-

лістычны прыём, заснаваны на супастаўленні

процілеглых з’яў, прадметаў, характараў, пачуц-

цяў, ідэй, вобразаў і г. д. Ужываецца вельмі час-

та

ў народнай творчасці, мастацкай літаратуры,

публіцыстыцы. Можа прадвызначаць свое-

асаблівасць як невялікага верша («Асадзі назад»

Я. Коласа, «Ружа і штык» В. Віткі, «...Парушыў-

шы зямное прыцягненне» А. Куляшова), так і вя-

лікага мастацкага твора, выяўляючыся нават у

яго назве («Вайна і мір» Л. Талстога, «Агонь і

снег». I. Шамякіна). Асабліва часта А. сустра-

каецца ў паэзіі:

Слову жывому —

на глебу ўрадлівую,

Мёртваму слову —

на камень, на жвір.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

155

Шчыраму сэрцу — долю шчаслівую,

Чэрстваму сэрцу —

балота і вір.

(С. Дзяргай. «Пажаданні»)

Ф. Багушэвічу А. дапамагла, напрыклад, выя-

віць рэзкія сацыяльныя кантрасты беларускай

рэчаіснасці ХІХ ст. (верш «Бог не роўна дзе-

ле»):

Чым то дзеіцца на свеце,

Што не роўна дзеле бог?

Адзін ходзе у саеце,

У золаце з плеч да ног,

А другому каб прыкрыцца

Хоць анучай — велькі труд;

Весь, як рэшата, свіціцца,

Адны латы, адзін бруд!

На А., у прыватнасці, заснаваны верш Я. Ку-

палы «Паэта і цэнзар». А. ляжыць у аснове ўся-

го верша Э. Акуліна «...Нашу я ў сэрцы двух

анёлаў»:

Нашу я ў сэрцы двух анёлаў:

анёла цемры і святла.

Адзін чароўны мае голас.

Другі гырчыць, як ваўкалак.

Адзін кахае да знямогі...

Другі — нянавісцю гарыць.

Адзін заве ў сябрыну Бога.

Другі — Люцыпару служыць.

Адзін ахоўвае ад звадак

і чорных дум у галаве.

Другі — прывабіць хоча здрадай,

душу маю на часткі рве.

Нашу я ў сэрцы двух анёлаў...

Якому з іх перамагчы?

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

156

Дрыжыць пялёстак свечкі квола

на донцы восеньскай начы.

На А. засноўваецца адмоўны паралелізм (гл.).

А. часта ўжываецца ў вершаваным творы

адначасова з іншымі стылістычнымі фігурамі, у

прыватнасці сінтаксічнай анафарай.

Бяззлу€чнікавасць, або асіндэто€н (ад

грэч. asy€ndeton — нязвязанае), — стылістычны

прыём, сутнасць якога заключаецца ў неўжы-

ванні злучнікаў паміж граматычна аднароднымі

словамі

і сказамі. Гэта надае выказванню сцісласць, да-

памагае перадаць хуткую змену з’яў і падзей,

ахапіць большую іх колькасць на абмежаванай

плошчы вершаванага твора. Напрыклад:

О вясна! Таполі! Свеце мілы!

Сонцанімб! Аблокі! Сад! Рака!

Залатая падаплёка крылаў

Маладога звонкага шпака.

(У. Караткевіч)

Мама. Радзіма. Мова.

Злітнасць. Сугучнасць. Выток.

І не забыць мне высноваў.

І не закрэсліць радок.

(В. Аколава. «...Мары. Матуля. Мова»)

У вядомай паэме А. Куляшова «Сцяг брыга-

ды» Б. дапамагае выявіць імклівасць бегу Але-

ся Рыбкі, перад вачамі якога мільгаюць:

Хата.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

157

Яшчэ адна хата.

Ганак ваенкамата.

У вершы А. Вярцінскага «...Мужчына. Жан-

чына. Чаканне» Б. з’явілася асноўным мастац-

кім прыёмам, што дазволіў своеасабліва пера-

даць дыялектыку ўзаемадачыненняў двух лю-

дзей — Мужчыны і Жанчыны:

Мужчына. Жанчына. Чаканне.

Шуканне. Блуканне. Час.

Жанчына. Мужчына. Спатканне.

Вітанне. Пытанне. Адказ.

Мужчына. Жанчына. Дыханне.

Сэрцабіццё. Забыццё.

Жанчына. Мужчына. Каханне.

Мужчына. Жанчына. Жыццё.

У вершы П. Панчанкі «Схема жыцця» Б.

дазволіла ўсяго ў 8-і строфах перадаць дыялек-

тыку доўгага чалавечага жыцця. Вось пачатак

гэтага верша:

Робім да стомы. Цягнемся. Марым.

Век здаганяем. Героямі ходзім.

Ззяем, як сонца. Чарнеем, як хмары.

Нешта губляем. Нешта знаходзім.

Моцна кахаем. Ад шчасця заходзімся.

Рады, як чэрці. Як людзі, сумуем.

Сварымся. Мірымся. І разыходзімся.

Дзён не хапае. Тыдні марнуем.

Прыём, супрацьлеглы Б., — шматзлучніка-

васць.

Града€цыя (ад лац. gradatio — паступовае

павышэнне, узмацненне) — стылістычная фігу-

ра, якая заключаецца ў тым, што ў вершаваных

радках групуюцца словы ці выразы з нарастан-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

158

нем (к л Ρ м а к с) або, наадварот, аслаблен-

нем (а н т ы к л Ρ м а к с) іх эмацыянальна-сэн-

савай выразнасці. Г. узмацняе экспрэсію вы-

казвання, узвышае яго тон. Напрыклад:

Ты — наш сцяг, што нікому, нікому на свеце, нікому

Не дамо абсмяяць, апаганіць, забыць ці мячом зваяваць.

У гэтых радках з «Беларускай песні» У. Ка-

раткевіча ўжываецца паступовы пераход з’явы

ад яе ніжэйшай ступені да вышэйшай — клі-

макс. А вось другі від Г. — антыклімакс, да якога

звяртаецца паэт у «Баладзе аб трыццаць пер-

шым сярэбраніку»:

Той дынар быў шчаслівай манетай. І хцівец смярдзючы

З дапамогай яго аграбаў сабе золата, срэбра і медзь.

Выяўленчая моц Г. асабліва ўзрастае тады,

калі адначасова ўжываюцца якія-небудзь паўто-

ры:

Мы — не з гіпсу, мы — з камення,

Мы — з жалеза, мы — са сталі,

Нас кавалі у пламенні,

Каб мацнейшымі мы сталі.

(Цётка. «Вера беларуса»)

Часам Г. кладзецца ў кампазіцыйную аснову

ўсяго твора. Так, у першай палове шасцістроф-

нага верша М. Танка «Калі мне сказалі» — Г. на-

растаючая (клімакс), у другой палове — спа-

даючая (антыклімакс).

Інве€рсія (ад лац. inversio — перастаноўка)

— адна з сінтаксічных фігур паэтычнай мовы,

такая расстаноўка слоў або словазлучэнняў у

вершаваным радку, якая парушае іх звычайны

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

159

граматычны парадак. I. дапамагае падкрэсліць

пэўнае слова, думку. Напрыклад:

У тундры я пражыў гады,

Там, помню, веі гэтак дзьмулі,

Што тэлеграфныя танулі

У снегавішчах правады.

(А. Александровіч. «Перамога»)

(Звычайны парадак слоў: «...што тэлеграфныя

правады танулі ў снегавішчах».) Асаблівую ад-

метнасць набывае паэтычнае выказванне, калі

ў складаназалежным сказе мяняецца натураль-

ны парадак даданых сказаў:

А як уцешна мне было,

Што сонца, хоць усе абшары

Даўно чакалі на святло,

Пакуль ты хустачку да твару

Не завязала, —

не ўзышло!

(М. Лужанін. «На ўсходзе сонца»),

або калі прыназоўнік ставіцца пасля назоўніка:

Глядзі,

як гнедая ўсіх абышла далёка!

Не бег, а пылам над,

зямлёю над —

Палёт.

(У. Някляеў. «Іпадром»)

I., недакладна ўжытая ў вершы, не толькі не

праясняе паэтычны сэнс, а, наадварот, зацям-

няе яго.

Кальцо€ — стылістычна-кампазіцыйны

прыём, які заключаецца ў паўтарэнні на пачатку

і ў канцы асобных вершаваных радкоў, строфаў

ці цэлага твора аднолькавых гукаспалучэнняў,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

160

слоў або выразаў. Вось два найбольш пашыра-

ныя віды К.: