Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

111

ўжыванне ўласнай назвы пэўнай мясцовасці ў

значэнні яе жыхароў («Мінск едзе па грыбы» —

П. Панчанка) або ўласнага імя ў значэнні рэчы

ці прадмета, з ім звязанага («Пакой я помню: на

сцяне — Тарас, Чые мы песні ведаем з калыскі»

— А. Зарыцкі). Да метанімічных выразаў адно-

сяцца тыя, у якіх назва характэрнай часткі ўжы-

ваецца ў значэнні цэлага («Плацце — плывучую

крону вішні — Гімнасцёрка зялёная канваіруе»

— П. Макаль; «...На мушку мае пагоны Будуць

першымі выбіраць» — У. Паўлаў), а таксама

тыя, у якіх уласцівасці ці дзеянні аднаго прад-

мета перанесены на другія прадметы, непасрэд-

на з ім звязаныя («Зарохкае, забрэша, Замыкае

хляўчук» — М. Лужанін; «Перш душылі паны,

Што шляхтай зваліся, Цяпер «сукины сыны» За

нас узяліся» — А. Гурыновіч). Адной з разнавід-

насцей М. з’яўляецца сінекдаха. На асаблівас-

цях М. засноўваюцца характэрныя ўласцівасці

антанамазіі, перыфразы, эўфемізма.

Мета€фара (ад грэч. metaphora€ — пераня-

сенне) — ужыванне слова ці выраза ў перанос-

ным значэнні праз супастаўленне пэўнай з’явы

ці прадмета з іншай з’явай ці прадметам на ас-

нове агульных для іх адзнак і ўласцівасцей. Па-

водле Арыстоцеля, М. — гэта «перанясенне іме-

ні ці з роду на від, ці з віду на род, ці з віду на

від, ці па аналогіі». М. блізкая да параўнання,

аднак адрозніваецца ад яго тым, што мае толькі

адзін член супастаўлення — тое, з чым супас-

таўляецца, а тое, што супастаўляецца, не назы-

ваецца (яно падразумяваецца). М. звычайна пе-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

112

рафразуецца ў параўнанне пры дапамозе слоў

нібы, як, быццам і г. д. М. ужываюцца ў бытавой

мове (ідзе дождж, цяжкі характар, прыйшла зі-

ма, садзіцца сонца), але асноўная сфера іх вы-

карыстання — мастацкая мова, паэзія. Вылу-

чаюць простую М., якая складаецца з аднаго

слова ці выраза (П. Панчанка: «Замоўкнуў жу-

раўліны скрып калысак, І калаўротаў гул чмялі-

ны змоўк»), і разгорнутую, якая ахоплівае вялі-

кую частку або ўвесь твор: бітва — жніво («Слова

пра паход Ігаравы»), жыццё — акіян (паэма А.

Куляшова «Цунамі»). Для паэта, як слушна было

заўважана яшчэ ў старажытнасці, «асабліва

важна быць майстрам у ме-

тафарах, бо толькі гэтаму нельга навучыцца ў

іншых» (Арыстоцель). Метафарычнасць бачан-

ня — адна з прымет паэтычнага таленту. М.

прыўносяць у паэзію навізну погляду на нава-

кольны свет, элемент нечаканасці і першаадк-

рыцця рэчаіснасці. Дзякуючы ім, як і іншым тро-

пам, паэт нібыта «малюе» з’явы і прадметы, на-

даючы ім пластычнасць і рухомасць, раскры-

ваючы ў іх раней незаўважанае і адначасова

даючы ім сваю ацэнку. «Скурганіў бы душу чыр-

вонцам тваім я, Гуслям, княжа, не пішуць зако-

наў» — у гэтым метафарычным адказе Гусляра

вяльможнаму князю з паэмы Я. Купалы «Курган»

заключана надзвычай ёмістая вобразная думка.

Каб перадаць яе звычайнымі «бязвобразнымі»

словамі, іх спатрэбілася б намнога больш, пры-

чым гэтая думка збеднілася б ад страты эстэ-

тычнай інфармацыі. Колькасць

і якасць М. у вершах залежыць як ад своеасаб-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

113

лівасці таленту паэта, так і ад яго творчага ме-

таду. Прадстаўнікі класіцызму, напрыклад, мала

звярталіся да М., сентыменталісты ж і асабліва

рамантыкі вылучаліся надзвычайнай любоўю да

арыгінальных, эфектных, часта вышуканых М.

Багацце М. вядзе да т. зв. м е т а ф а р ы€ ч- н

а г а с т ы€ л ю творчасці (у адрозненне ад а ў

т а л а г Ρ ч н а г а, «бязвобразнага»). Яскравым

прадстаўніком сучаснай метафарычнай паэзіі

з’яўляецца Р. Барадулін.

Віды М. — адухаўленне, увасабленне.

Мудрагe€льшчына — «новая»

лiтаратурная мова, зусiм пазбаўленая сэнсу i

да якой, паводле меркаванняў рускiх

футурыстаў пачатку 20-х гадоў ХХ ст. (яе яны

называлі «з а у м ь»), павiнна iмкнуцца

«сапраўдная» лiтаратура. Галоўнымi

тэарэтыкамi i практыкамi М. былi

В. Хлебнiкаў i А. Кручоных. Апошнi казаў, што ў

пяцiрадкоўi «Дыр бул щил // убещур // скум // вы

со бу // з л зз» «больш рускага нацыянальнага,

чым ва ўсёй паэзii Пушкiна». У беларускай

лiтаратуры М. не прыжылася. Адзiн з прыкладаў

— верш М. Кавыля «Хандра» (1973):

Хандра — вандра,

А крыўда — выдра.

Мудрыў мядрак —

Баўрыцца збрыдла...

Харобры драб

Грудастай гiдры.

Хандру з раба

Вандра не выдра.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

114

Наватво€р — новае слова або моўны зва-

рот, якія ўжываюцца ў мастацкім творы з пэўны-

мі стылістычнымі мэтамі. У стварэнні Н. пісь-

меннікі наследуюць традыцыю вуснай народнай

творчасці, якая ведае надзвычай арыгінальныя

словы-наватворы. Вось некалькі прыкладаў з бе-

ларускіх прыказак і прымавак: На аднаго кусай-

ла па тры сярбайлы. Перасуха ў недасухі сена

пазычае. Ні скакун, ні граюн, а ў куточку сядун.

Любіш быць узяхам, любі быць і аддахам. Ля-

жай ляжыць, а доля бяжыць. Вялікім майстрам

Н. быў Я. Купала. Ён уводзіў у паэтычную мову

рэдкія, у тым ліку і дыялектныя, словы і ствараў

новыя (скурганіць, нязгледны, крыліцца, вечна-

быт, праяснасць, мазольнік, небазор, хара-

шыць, прагледзіста, чужыншчына, прасветач).

Н. сустракаюцца ў Я. Коласа (гучнабежны,

неабнімны), П. Труса (веснаплынь, бурлівіць,

ірдзень-агні), У. Хадыкі (буравей), Я. Пушчы

(сонцаквет), П. Панчанкі (словапад, аўтата-

бун, арахоўна, грыбна), А. Куляшова (земля-

ўздрыг, нехацімец), М. Лужаніна (бензапой), А.

Зарыцкага (высінь, парыўчы, лючэй, балючэй), С.

Законнікава (аэрафея), В. Коўтун (зязюліцца), А.

Каско (раскішэніцца), іншых паэтаў, найбольш

часта — у М. Танка (небасяжны, адумыслава-

ты, блакітнець, вершаруб, развясніцца, умаіць,

маланкагромны, створца), В. Зуёнка

(прыпірышча, напяхцерыць, увішніца, лядня,

пярэстар, надозімкам), Н. Мацяш

(шчасцятворны, адважнік, адтаемніць,

упаляванак, салодкагорлы, мэтаносна,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

115

выхварыць, панянькаваць, звішнявелы). Аднак,

відавочна, ніхто з сучасных беларускіх паэтаў

не можа паспрачацца з Р. Барадуліным у

майстэрстве словаўтварэння і частаце выка-

рыстання Н. Іх у яго, як і ў Я. Купалы, —

дзесяткі: нашчыць, надзеіць, травець, славяніц-

ца, нявесціцца, нарачонка, узімелы,

авіябальшак, жабяняты, купаляняты,

імглатэрапія, першаснег, крэслацёр,

змарнатравіць, мройнавокі, шалёнагубы,

упрыхруску, ведзьмаваць, суравейна,

самнасамна і г. д. Вось некаторыя прыклады

выкарыстання Н. у паэзіі:

Зняверцу-роспач пратуры:

Азёрна,

Борна,

Гойна!

Далёка бачыў на гары —

Ідзі з гары спакойна.

(Р. Барадулін. «З гары»)

Лесавікуй да пенсіі, стары.

Ідзе парадкам культвяснакампанія:

Пазапаліла лотаць ліхтары,

Сон-снегавік званкі наладзіў раннія...

(В. Зуёнак. «... Нібы за стол

бяседны»)

Бываюць дні без шчасця,

бясчэсця сумныя гады, —

то паласа бясчасся.

(А. Вярцінскі. «Навагодні тост»)

Асобныя аўтарскія Н. становяцца агульна-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

116

ўжывальнымі і ўваходзяць у нацыянальную лі-

таратурную мову. Слова адлюстроўваць — н е

а л а г Ρ з м У. Дубоўкі — з 20-х гадоў ХХ ст. па-

чало шырока ўжывацца ў беларускай літаратур-

най мове, замяніўшы няўдалыя словы-калькі ад-

біваць, атражаць, адвобржваць. Дзякуючы У.

Дубоўку ў літаратурную мову ўвайшлі і некаторыя

іншыя словы: мілагучнасць, мэтазгодна,

цемрашал…

Падтэ€кст — глыбінны, прыхаваны сэнс яко-

га-небудзь выказвання цi твора ў цэлым. П. ля-

жыць у аснове эзопавай мовы, іронii, алегорыi,

без яго нельга ўявiць байку, прытчу. Разам з тым

П. шырока выкарыстоўваецца ў драматургii

i тэатры, дзе дзейныя асобы, паводле К. Ста-

нiслаўскага, часта «адчуваюць i думаюць не

тое, што гавораць», а таксама ў паэзii

(напрыклад, творчасць М. Танка апошнiх

дзесяцiгоддзяў), прозе (т. зв. «прынцып

айсберга» Э. Хемiнгуэя, калi чытач павiнен

дадумваць тое, пра што вельмi скупа паведаў

пiсьменнiк). Вось невяілiкi верш-замалёўка В.

Шнiпа «Вярба»

з багатым П.:

Ляжыць на вуліцы вярба —

Як трэску расшчапіў пярун.

Спыніўся ля вярбы Антось:

— Яе на дровы забяру.

— Вярбу мой бацька пасадзiў, —

Суседка шпарка падышла.

— Твайго шчэ бацькi не было,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

117

А ўжо тады вярба была.

Каля вярбы перабылі

Усе вяскоўцы за паўдня.

Апошнім дзед Iгнат прыйшоў

I шапку зняў.

Параўна€нне — такое супастаўленне двух

прадметаў, з’яў або паняццяў, у выніку якога

сутнасць аднаго з іх вытлумачваецца праз сут-

насць другога. П. дапамагае зрабіць паэтычны

малюнак па-мастацку дакладным, наглядным,

жывапісным. Вось некаторыя П. Р. Барадуліна:

цыганы «ад вогнішчаў смуглыя, як жалуды»;

«запаленай цыгарэтай свеціцца карэянка»; ва-

вёркі «сядзяць на суку, ускідваюць хвосцікі, нібы

на палку хвашчынкамі хвошчуцца»; «над-

вячорак мядзведзем клыпае»; «маці, як яблыня,

белая з гора»; «піла пад пахаю ў чахле, нібы ў

футляры скрыпка»; «скруціўся вожыкам куст

агрэсту»... У. П. выяўляецца мастакоўская

своеасаблівасць паэта, яго стаўленне да таго,

што адлюстроўваецца ў творы. «Як тараканы ка-

ля хлеба, Багі паселі ўкруг стала» — гэта параў-

нанне з паэмы «Тарас на Парнасе» не толькі ро-

біць апісанне наглядным, псіхалагічна даклад-

ным, але таксама гаворыць пра аўтарскую пазі-

цыю, адносіны паэта да багоў, паказвае яго жа-

данне высмеяць іх, звесці з неба на зямлю. П.

«Свеце месяц, свеце, Як лысіна ў пана» Я. Купала

не толькі «праясніў» зрокавы вобраз месяца,

але і падкрэсліў сваё іранічна-негатыўнае стаў-

ленне да пана-спакусніка. Такім чынам, у П.

узаемапаясняюцца абедзве часткі супастаўлен-

ня — і тое, што параўноўваецца, і тое, з чым па-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

118

раўноўваецца. Граматычна П. афармляюцца па-

рознаму, найчасцей — з дапамогай злучнікаў і

злучальных слоў (як, нібы, быццам, няйначай і

інш). П. можа выражацца творным склонам на-

зоўніка, апісальным зваротам, часам часткі П.

злучаюцца інтанацыйнай (бяз-

злучнікавай) сувяззю:

Сняжыначкі-пушыначкі

Ляцелі матылькамі.

Над хмызамі над шызымі

Дыміліся дымкамі.

(З. Бядуля. «Сняжынкі»)

Наша маладая — суравежка, суравежка,

А ваш малады — галавешка, галавешка.

Наша маладая — сыр белы, сыр белы,

А ваш малады — пень гарэлы.

Наша маладая — ластаўка, ластаўка,

А ваш малады — засланка.

Наша маладая — суніца, суніца,

А ваш малады — дурніца.

(Народная песня)

Вочы Ганніны — дзве зоркі,

Броўкі — выгібы крыла,

Грудкі — дзве блізніцы-горкі.

Як сад, Ганна расцвіла.

(Я. Колас. «Сымон-музыка»)

Асобным відам П. з’яўляецца а д м о€ ў н а е

П., у якім пры знешнім супрацьпастаўленні двух

паняццяў ці з’яў маецца глыбокае ўнутранае су-

пастаўленне іх:

Ой, не хмара градавая

Ў полі ніўку косіць, —

Секвестратар за падаткі

Нечы пот выносіць.

(С. Крывец. «З асенніх матываў»)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

119

У паэзіі нярэдка можна сустрэць р а з -

г о€ р н у т а е П., дзякуючы якому падрабязна

характарызуецца нейкая з’ява:

Праходзіць Прыпяць цераз гэты край.

Калі яе ад вусця да вытокаў,

На кіламетраў тысячу, бадай,

Усю, прывольную, акінуць вокам —

Тады пахілены вякамі дуб

Яна нагадвае, галлісты, дужы

Камель пад Кіевам, зялёны чуб

Шуміць далёка недзе на Прыбужжы.

(А. Зарыцкі. «Аповесць

пра залатое дно»)

У разгорнутым П. раскрываецца шэраг

якасцей з’явы ці прадмета:

Кажуць, мова мая аджывае

Век свой ціхі: ёй знікнуць пара.

Для мяне ж яна вечна жывая,

Як раса, як сляза, як зара.

Гэта ластавак шчабятанне,

Звон світальны палескіх крыніц,

Сінь чабору, і барвы зарніц,

І буслінае клекатанне.

(П. Панчанка. «Родная мова»)

Здараецца, увесь твор будуецца як адно

разгорнутае П. Такім з’яўляецца, у прыватнасці,

верш М. Багдановіча «...Зразаюць галіны таполі

адну за адной», у якім разгорнуты малюнак пры-

роды (першая палова) праецыруецца на з’явы

грамадскага жыцця (другая палова). У вершы А.

Куляшова «Да паэзіі» разгорнутае П. рэалізуец-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

120

ца ў паняццях турмы (паэзія) і пажыццёвага яе

вязня (паэт): «Я — вязень твой; а ты — мая тур-

ма...» П. — самы просты і ў той жа час, бадай,

самы распаўсюджаны від тропа. Параўнальнае

супастаўленне розных з’яў і прадметаў ляжыць у

аснове многіх іншых тропаў — метафары, мета-

німіі, сінекдахі і г. д. Сталыя народныя П. па-

даюцца ў слоўніку «Беларускія народныя параў-

нанні» (Мн., 1973), складзеным Ф. Янкоўскім.

Паро€німы (ад грэч. para — каля і onyma —

імя) — словы, блізкія па гучанні, але розныя па

значэнні (карыслівасць — карыснасць, лёс —

лес, цэзура — цэнзура, жаль — жар, боль —

бой). Вобразатворчая «праца» П. добра

выяўляецца ў сатырычнай паэзіі, у прыватнасці, у

эпіграмах:

А вось і Ачасан... ачэсан, ды не дужа;

Дзе б ён ні сеў, заўсёды сядзе ў лужу.

(Я. Колас)

У вернасці кляўся

Адной толькі

Кляўзе.

( Р. Барадулін)

Нярэдка П. вызначаюць сэнсавую сутнасць

рыфмы:

Дзе на месцы палацяў

будуюцца ў спешцы палацы,

заіскрылася песня

расінкай на елачнай лапцы —

скрыпяць мае лапці...