Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

101

эт i перакладчык В. Тарас да 80-х гадоў ХХ ст.

друкаваў вершаваныя i празаічныя творы на

рускай мове, затым выдаў кнiгу паэзii «Две тет-

ради» (1982), у якой першая палавiна («Русская

тетрадь») — творы на рускай мове, а другая

(«Беларускi сшытак») — на беларускай. Нарэш-

це з’явілiся яго кнiгi вершаў «Пазiцыя» (1987) i

«Колеры» (1995), цалкам напiсаныя на белару-

скай мове. Мiнскi паэт Ф. Хаймовiч пiша на

яўрэйскай (iдыш)

i беларускай мовах. Харкаўская паэтэса М. Льво-

віч выдала паэтычную кнiжку «Цяпельца — Во-

гник» (1995), дзе адны i тыя ж вершы

пададзены як ва ўкраiнскiм, так i ў беларускiм

гучаннi. А. Лойка выдаў кнігу арыгінальных твораў

на польскай мове, а А. Разанаў — на нямецкай.

Беларускiя лiтаратары сучаснай Польшчы (А.

Баршчэўскi, С. Яновiч, Я. Чыквiн i iнш.) шырока

выкарыстоўваюць у сваёй творчасцi i поль-

скую мову. Падчас Д. выяўляецца ў выка-

рыстанні двух моў у адным i тым жа творы. Так,

асобныя персанажы з простага народа ў ся-

рэдневяковых беларускіх iнтэрмедыях i каме-

дыях, напiсаных на польскай мове, карысталiся

беларускай мовай. У п’есе В. Дуніна-Марцiн-

кевiча «Iдылiя» паны гавораць па-польску, а ся-

ляне, часам паненка Юлiя i камiсар — па-бела-

руску. У гісторыi лiтаратуры, у т. л. беларускай,

сустракаюцца выпадкi карыстання лiтаратарамi

трыма i больш мовамi. У прыватнасці, трохмоў-

ным пiсьменнiкам быў Я. Лучына: пiсаў творы (у

т. л. паэтычныя) на беларускай, польскай

i часткова рускай мовах. Творчасць двухмоўных

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

102

пісьменнiкаў належыць тым народам, на мове

якiх яны пiшуць. У гэтым выпадку гавораць пра

іх бiлiтаратурнасць (прыналежнасць двум i

больш лiтаратурам). Аднак літаратурны вопыт

сведчыць, што найпаўней i найарыгiнальней яны

выяўлюцца як творцы на мове свайго народа.

Дыялекты€зм (ад грэч. (dialektos — гаворка)

— слова з якой-небудзь мясцовай гаворкі (Ві-

цебшчыны, Палесся, Маладзечаншчыны і г. д.).

У паэзіі Д. ужываюцца для стварэння мясцовага

каларыту, моўнай характарыстыкі персанажаў.

Падчас Д. абазначаюць рэаліі, назвы якіх адсут-

нічаюць у літаратурнай мове. У такім выпадку

яны — праз творы паэзіі і мастацкай літаратуры

ўвогуле — трапляюць у літаратурную мову, уз-

багачаючы яе, садзейнічаючы яе развіццю. Так,

дзякуючы ў вялікай ступені Р. Барадуліну шыро-

ка ўжывальнымі сталі дыялектныя словы наг-

бом, неруш, якія паэт выкарыстаў не толькі ў

вершах, але і ў назвах вершаваных зборнікаў.

Злоўжыванне Д. вядзе да зацямнення сэнсу тво-

ра, як, напрыклад, у некаторых вершах пачатко-

вага перыяду творчасці У. Дубоўкі. Вось страфа

з верша «Шуканне слова», напісанага ў 1925 г.:

Нырцаваў я на дно, хадзіўшы на Нарач,

даставаў багавінне з марской глыбіні.

Толькі дрвівасць, невыразная мара

непрадонныя цеплівіць зірку агні.

Пазней паэт стаў абыходзіцца з дыялектны-

мі словамі больш ашчадна.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

103

Жарганϒзм (франц. jargon) — слова ці вы-

раз, якія ўжываюцца ў мове людзей, звязаных

паміж сабой аднолькавымі сацыяльнымі, быта-

вымі ці якімі-небудзь іншымі ўмовамі жыцця

і працы. Ж. узнікаюць на аснове пэўнай гаворкі і

зразумелыя звычайна невялікай групе людзей.

Напрыклад, I. Ласкоў, гаворачы пра маладых

пакарыцеляў Поўначы, у вершы «...Дажджы,

дажджы, на поўначы дажджы» так растлумач-

вае адзін з Ж. (дарэчы, таксама Ж.):

«Жалезна» — значыла на тым жаргоне

«На яць»,

«На пяць»

І нават «на пяцьсот».

Некаторыя Ж. пранікаюць у літаратурную

мову і становяцца агульнаўжывальнымі. У мас-

тацкай літаратуры, у тым ліку ў паэзіі, як слушна

падкрэсліваў М. Рыльскі, «жаргонныя і дыялект-

ныя выслоўі асабліва шырока прымяняюцца ў

гумары і ствараюць там вялікі эфект». Аднак

яны сустракаюцца і ў лірычных творах. У пры-

ватнасці, Ж. надаюць непаўторны характар лі-

рыцы П. Панчанкі:

Вясна пачынаецца з мод,

Шаўковым павеяла шэлестам.

І самы занудлівы жмот

На плацце адно раскашэліцца.

(«... Хадзіў я па лесе і сведчу»)

Да Ж. блізкія п р а ф е с і я н а л ϒ з м ы —

вузкаўжывальныя словы або выразы, якія не

выходзяць за межы літаратурнай лексікі, але

выкарыстоўваюцца пераважна ў мове прадстаў-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

104

нікоў нейкай прафесіі: камп’ютаршчыкаў (сайт,

файл, прынтар), маракоў (кок, камбуз, склян-

ка), столяраў (гэбаль, баран, дыля) і г. д. Да

прафесіяналізмаў адносяцца і літаратуразнаў-

чыя тэрміны (гл.). Ужываюцца яны, як і Ж., для

мастацкай характарыстыкі аб’екта аповеду:

«Корпусы» ды «цыцары»

і побач «петыты»

Дыванамі сцелюцца

згодна ў гранкі-пліты.

(Я. Купала. «Беларускаму

дзяржаўнаму выдавецтву»)

Выкарыстанне шматлікіх Ж. вядзе да ства-

рэння а р г о€ (франц. argot — жаргон) — мовы

нейкай вузкай сацыяльнай ці прафесійнай

групы, незразумелай для іншых людзей той

самай нацыі (арго студэнцкае, гандлярскае, ту-

рэмнае і інш.).

Зваро€тная метафарыза€цыя — вяртанне

словам ці словазлучэнням іх першаснага, воб-

разнага значэння. Як падкрэсліваў А. Патабня,

«усе значэнні ў мове па паходжанні вобразныя,

кожнае можа з цягам часу стаць нявобразным».

Так, мы гаворым баравік, коцікі (на вярбе), чар-

ніла і г. д. і нават не адчуваем пераноснасці зна-

чэнняў гэтых слоў, таго, што кожнае з іх —

своеасаблівы троп. Усе словы нашага лексікону

набылі ўласцівасці знака, які называе пэўнае па-

няцце. Гэта надзвычай важная рыса мовы як

сродку камунікацыі. Аднак паэтычная мова нясе

не толькі інфармацыю, але і вобраз, пачуццё,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

105

эмоцыі, таму часта звяртаецца да метафарыза-

цыі — ужывання слоў у іх пераносным значэнні.

Гэтай жа мэце служыць і З. М., якая, вяртаючы

слову яго першаснае значэнне, нагадвае пра

наяўнасць у ім пераноснага значэння, што з ця-

гам часу выветрылася, забылася. Так, калі прачы-

таеш радкі А. Наўроцкага «Стаіш і зачаравана

слухаеш, Як мяўкаюць коцікі на галінках ракіт»,

то ў свядомасці адразу ажывае першаснае зна-

чэнне слова коцік (свойская жывёла). Менавіта

гэта дапамагае адчуць пераноснасць значэння

слова пры абазначэнні ім новай рэаліі (коцікі на

ракіце). Паэты нярэдка «ажыўляюць»,

«адвобржваюць» назвы нябесных сузор’яў, што

з часам сталі бязвобразнымі:

На небе Воз адкінуў дышаль ўбок

і хмараў сініх болей не развозіць.

(Л. Геніюш. «Ноч»)

Бяжыць алень, раздзьмуўшы храпы,

Прад ім іскрыцца зорны шлях,

Мядзведзіцы Вялікай лапы

Я чую на сваіх плячах.

(М. Танк. «Краснаярскім мастакам»)

Шумяць рукавоў парусы,

З-за пазухі знічкі ляцяць,

І зорныя Гончыя Псы

Не думаюць нават брахаць.

(С. Грахоўскі. «...У яблыні»)

Майстрам З. М. з’яўляўся П. Панчанка, які

ўмеў надаць вобразную моц нават навуковым

тэрмінам, уводзячы іх у нязвыклы, нечаканы

кантэкст. Вось два прыклады з яго творчасці:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

106

Эх, правадніца, правадніца,

Люблю я твой вандроўны дом.

Хачу з табою парадніцца,

Зрабіцца паўправадніком.

(«Паўвека... Гэта шмат —

паўвека»)

А калі там што-небудзь прапушчана:

Мала песень, азёр, навальніц —

Прыязджайце да нашых пушчаў

І напіцеся з першакрыніц.

(«Наша энцыклапедыя»)

Нярэдка ў паэтычным кантэксце першаснае,

вобразнае значэнне вяртаецца не толькі асоб-

ным словам ці словазлучэнням, але і фразеала-

гічным адзінкам. Такая з’ява атрымала назву рэа-

лізацыі метафары (гл.: ідыёма).

Ідыё

∋

ма (грэч. idϒ∩ma — своеасаблівы выраз)

— уласцівае пэўнай мове непадзельнае словаз-

лучэнне, значэнне якога не супадае са значэн-

нем асобных слоў, што складаюць яго (даць ла-

таты, пагрэць рукі, выскаляць зубы, гнуцца ў

крук). Для паэзіі характэрна шырокае выкарыс-

танне ідыяматычных выразаў з рознымі стыліс-

тычнымі мэтамі. Па сваёй якасці да тропаў наб-

ліжаецца такі стылістычны прыём, калі I. вяр-

таецца іх прамое значэнне, т. зв. р э а л і з а€-

ц ы я м е т а€ ф а р ы. Напрыклад:

Мая хата з краю.

Таму ў яе першыя грукаюць

Вятры, збіўшыся з дарогі,

Хмары, снежныя і дажджлівыя.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

107

(М. Танк. «Хата з краю»)

Сняданне позніцца трошку.

Садзіцца поплеч развага...

Да капусты —

«бульба ў панчошках».

Не спяшаючыся разуваю.

(Р. Барадулін. «Вяртанне

ў першы снег»)

Магчыма, што заключны вобраз «Чую ў ці-

шы, як расце трава» верша М. Багдановіча

«...Цёплы вечар, ціхі вецер, свежы стог» — гэта

не што іншае, як «ажыўленне» польскага фра-

зеалагізма sℑyszeж jak trawa roњnie — ’быць вель-

мі асвядомленым, дасведчаным у чым-небудзь-

’. Прыём рэалізацыі метафары ляжыць у

аснове ўсяго верша У. Караткевіча «Заяц ва-

рыць піва», дзе даецца паэтычнае вытлумачэн-

не гэтай І. Нярэдка яскравы вобраз узнікае ў

выніку замены аднаго са слоў-кампанентаў I.

другім, парушэння звычайнага парадку слоў ці

дапаўнення I. новым словам: «А там і да рыф-

мы — пяром падаць...», «Певень... махнуў кры-

лом на слепату курыную» (В. Зуёнак), «Ніхто ні-

колі тут ад раўнадушша Не апускаў ні сэрца, ні

вачэй» (Я. Янішчыц), «Неяк вадзяных спраў

майстар На кватэру завітаў», «Праз час каторы,

вельмі хутка Машына-спец прыйшла па іх» (I.

Курбека).

Іро€нія (ад грэч. eir∩nйia — прытворства,

насмешка), або антыфра€зіс (грэч. antiphrasis

— ужыванне слова ў супрацьлеглым значэнні),

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

108

— прыхаваная насмешка, якая выступае за

знешняй пачцівасцю выказвання. Так, у адной

народнай вясельнай песні маці маладой ад імя

зяця іранічна гаворыць:

Я ж тваю дачушку шанаваць буду:

То прутом, то кнутом,

То дубінай, то лутом,

То качалачкай,

Буду называць усё каханачкай.

У вядомай песні «Чаму ж мне не пець?» іра-

нічна апавядаецца пра «парадачак» у хаце, у

якой «павучок на сценцы кросенцы снуець...

парсючок пад лаўкаю бульбачку грызець... дзіцё

ў калысачцы, як бычок, равець». Выкарыстоў-

ваецца I. у многіх жанрах вуснай народнай твор-

часці — прыказках і прымаўках, загадках, анек-

дотах, устойлівых вобразных параўнаннях, пры-

гаворах і інш. (На чужой старане і рак рыба. Ці

то свінні елі, ці шляхта папасвалася. Багаты

як пагарэлец. Весела як рыбцы на кручку.

Прыйшоўся як вол да карэты). Што да мастац-

кай літаратуры, у прыватнасці паэзіі, то I. вызна-

чае мастацкую своеасаблівасць многіх сатырыч-

ных твораў — сатырычных вершаў, эпіграм, эпі-

тафій, пародый, баек і інш. Вось прыклад I. у

байцы К. Крапівы «Махальнік Іваноў»:

А ваенком дык Іванова нават пахваліў:

— Ты,— кажа,— Іваноў, сапраўдны падхалім.

Надзвычай яскрава выяўленчая роля I. ува-

собілася ў рэвалюцыйным вершы Цёткі «Хрэст

на свабоду». Шматразовы іранічны паўтор «Так

і трэба!» дапамагае ярчэй паказаць самадзяр-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

109

жаўную рэчаіснасць з яе здзекам над працоў-

ным народам, выявіць аўтарскія адносіны да па-

дзей студзеня 1905 г. Да I. часта звяртаўся Я.

Купала («А ты, браце, спі!», «Янка і свабода»,

«На добры стары лад», «Люлі, люлі, мужычок» і

інш.). I. можа мець значэнне не толькі тропа,

але і своеасаблівага мастацкага прынцыпу

асэнсавання рэчаіснасці, асмяяння з т. зв. двай-

ным сэнсам, падтэкстам. Злосна-з’едлівая I. на-

зываецца с а р к а€ з м а м.

Літо€та (ад грэч. lito€ts — прастата€) — -

рэзкае змяншэнне якіх-небудзь уласцівасцей ці

прымет з’явы або прадмета. У такім змяншэнні,

як і ў рэзкім перабольшанні (гл.: гіпербала),

выяўляюцца адносіны пісьменніка да аб’екта

адлюстравання, на якім завастраецца асаблівая

ўвага. Л. ужываецца ў народнай творчасці, увайш-

ла ў народную фразеалогію (хлапчачок з кула-

чок, розуму з макавае зерне, хацінка на куры-

ных ножках), сустракаецца нярэдка ў сучаснай

літаратуры:

Сабралі ўраджай.

Хочаш прывезці яго —

Мурашку ў воз

запрагай.

(А. Наўроцкі. «Стрэл

у твар смерці»)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

110

Так блізка да неба —

хоць зоры ў папаху збірай.

(У. Някляеў. «Дамбай»)

Яна такая малюпашка,

Што меншай нельга і ўявіць,

Што і ў пасцелі нават цяжка

Пад коўдрай граблямі злавіць!

(Н. Гілевіч. «Родныя дзеці»)

Часам Л. выкарыстоўваецца ў вершы адна-

часова з гіпербалай. Суладдзе гэтых кантраст-

ных тропаў стварае асаблівы мастацкі эфект:

З камаровы нос сякерку

Сцісне, крэкне, замахае —

Зробе пушчу, як талерку,

Свет дрывамі закідае.

(Ф. Багушэвіч. «Дурны

мужык, як варона»)

Метаннмія (ад грэч. met∩nymϒa — перайме-

наванне) — перанясенне назвы адных з’яў ці

прадметаў на другія на аснове іх знешняй ці

ўнутранай сувязі. Ад метафары М. адрозніваец-

ца тым, што падобнасць з’яў ці прадметаў тут

не мае значэння. Метанімічны выраз завастрае

ўвагу чытача на пэўнай характэрнай рысе той ці

іншай з’явы, абмалёўвае яе дастаткова яскрава і

своеасабліва. Так, у вершы «Арганаўты» Р. Бара-

дулін піша: «У полі сеялася заўтра», маючы на

ўвазе сяўбу жыта. З жытам звязана ўяўленне

пра жыццё, будучае (заўтрашняе) існаванне ча-

лавека на зямлі, што і падкрэслівае паэт надз-

вычай лаканічнай М. М. з’яўляецца таксама