Книга Шакури. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон
Подождите немного. Документ загружается.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
71
ки номи ин ду бародар Саъдуллоњ-махдум ва Файзуллоњ-
махдум буд.
1
Ин ду бародар ба тоќатфарсоии рўзафзуни
зиндагии поёни солњои бист тоб наоварда, ба Афѓонистон
рафтанї шуданд. Онњо хостанд, ки додарашон Авњадї низ бо
онњо ба Афѓонистон биравад. Авњадї ба сафари Афѓонистон
розї нашуд ва гуфт: Ман љадид будам, мо љадидон инќилоб
кардем, бино бар ин шўравиён маро озор нахоњанд дод, ман
љалои ватан намекунам. Бародаронаш бо зану фарзандон ва
модари кўњансол ба Афѓонистон рафтанд. Авњадї дар Бухоро
монд. Вале пас аз ду-се сол тоќати ў низ тоќ шуд ва тахминан
соли 1934 њавлии бобоиро фурўхта, ба Каркї (ки шањре наздик
ба сарњади давлатист) рафт, то аз он љо ба Афѓонистон гузарад.
Лекин ба чї сабабе, шояд ба сабаби ин ки барои пардохти
хидматонаи туркманњои рањбалад, ки ў ва њамсару
фарзандашро бояд аз сарњад мегузарониданд, пул камї кард,
Авњадї ба Афѓонистон рафта натавонист ва ба Бухоро
баргашт. Азбаски њавлии худро фурўхта буд, дар Бухоро дигар
манзил надошт ва маљбур шуд, ки иљоранишинї ихтиёр
бикунад.
Соли 1937 ба ин «гуноњ», ки аз Афѓонистон, аз модар ва
бародарон нома гирифт, зиндонї ва дар Сибир њалок шуд.
Оќибат роњи Афѓонистон пеш гирифтани Њабибуллоњи
Авњадї гувоњї медињад, ки ин љадиди собиќ дар дањаи сї, яъне
пас аз дањ соли инќилоб гирифтори навмедї ва афтодарўњї
шуд, аз низоми шўравї дилаш монд, аз инќилоб ихлосаш гашт.
Дар миёни онњое, ки солњои бисту сї њазор-њазор аз Бухоро ба
Афѓонистон рў оварданд, маорифпарварони собиќ, ки ба
хидмати инќилоб даромада ва баъд пушаймон шуданд, бисёр
буданд. Авњадї яке аз онњост.
Дигаре Њошими Шоиќ аст. Шоири машњур Њошими
Шоиќ пеш аз инќилоб яке аз љадидони маорифпарвар буд, дар
Туркия тањсил кард ва пас аз инќилоб дар Љумњурияти Халќии
Шўроии Бухоро ба хидмат даромад, вале зуд аз «инќилоби
халќї» ва «љумњурияти халќї» дилаш хунук шуд.
1
Ниг.: Шайх Абдулќодир Кароматуллоњи Бухорї. Тазкираи Сибоќ.
Тошканд, Фан, 2007, сањ. 100.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
72
Чун дар Афѓонистон сафир таъйин шуд, он љо монд ва
то охири умр дар Афѓонистон кори фарњангї карда, шўњрате
азим ба даст овард.
Њатто оќибати кори Файзуллоњ Хоља – ин сарвари
машњури инќилоб ва Љумњурии Бухоро ва Љумњурии
Ўзбекистон, ки яке аз сиёсатмадорони забардасти Осиёи
Миёна ба шумор мерафт, басе ибратомўз аст. Гуфтем, ки
фаъолияти сиёсии ў аз нахуст њамроњ бо хиёнатњои пай дар пай
ва беимонї буд: ба пантуркизму панўзбекизм гаравидани ў
хиёнат ба миллати худ, ба миллати тољик буда, љумњурии
Бухороро ба Ўзбекистони шўравї, яъне ба импиротурии
болшавикї илњоќ кардани ў чунин маънї дошт, ки ба ватан
хиёнат кард, Бухороро ба фурўш гузошт ва ба нархи он аз
Маскав курсии сарвазири Ўзбекистонро харид. Ба ин сабаб,
инчунин ба дигар сабабњои сиёсї Сталин аз ў садоќат чашм
надошт ва соли 1937 ўро ба террор кашид. Он гоњ Файзуллоњ
42 сол дошт ва љавонмарг шуд.
Он чї гуфта омад, нишон медињад, ки он чї инќилоби
Бухоро номидаанд, нињояти беинсофї ва рўйдоде ѓайриќонунї
буд. Инќилоби Бухоро натиљаи сањву хатои бархе аз
сиёсатмадорони бетаљрибаи гумроњ чун Њамдї ва Мунзим,
натиљаи хиёнату љинояти баъзе аз фарзандони нохалафи
миллат чун Файзуллоњ Хоља, натиљаи таљовузу ишѓолгарии
љањонхўрони болшавик буд. Инќилоби Бухоро аз марому
маслаки олї мањрум буд, поя бар ормонњои башардўстї
надошт.
-14-
Моњияти инќилоби болшавикии пантуркистї дар Бухоро
равшантар аз њама он гоњ ошкор мешавад, ки наќши он дар
сарнавишти таърихии мардуми тољик аз назар гузаронида
шавад.
Барои баррасии ин масъала лозим меояд, ки ба таърихи
садањои охир, ба як фољиаи бузург, ки дар Варорўд рўй дод,
назаре афканем. Мо ин фољиаро дар чанд навиштаи худ ёдовар
шуда будем, лекин њоло лозим аст, ки боз як бор онро ба ёд
оварем.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
73
Дар оѓози садаи шонздањ Шайбониёни ўзбек ба Вароруд
сарозер шуданд. Љангњои сахте, ки дар садањои 16-17 (10-11
њиљрии ќамарї) пайваста идома доштанд ва харобї
меоварданд, дар садаи 18 ба нињояти дараља шиддат
гирифтанд.
Варорўд ба майдони тохтутози ќабилањои мухталифи
кўчї табдил ёфт. Тоифањои турку муѓул, ўзбек, ќазоќ,
ќараќалпоќ, ќипчоќ, ќарахитой, ќалмоќ байни худ љидол
доштанд. Баъзеи онњо дар Варорўд буданд, чанде дигар аз
дашту биёбон њамла меоварданд.
Подшоњи Русия Пётри 1 дар ќарни 18-и мелодї – 12-и
ќамарї, солњои 1722 то 1725 мелодї – 1135 то 1138 ќамарї
Флорио Беневени ном марди италиёиро ба унвони сафир ба
Бухоро фиристод. Флорио Беневени дар муддати се сол ба
подшоњи худ Пётри 1 чандин нома навишт ва гузориш дод,
ањволи кишвари Бухоро ва мардуми онро батафсил баён кард.
Ин номањои ўро аз бойгонї гирифта, бо шарњу эзоњи муфассал
соли 1988 чоп карданд
1
. Аз тасвирњои Ф. Беневени маълум
мешавад, ки кишвари бузурги Бухороро бесомонї, бетартибї
ва худсарии бењадду канори кўчиёне, ки онњоро “озбеки”
номидааст, фаро гирифта буд (њарфи “о” дар калимаи “озбек”
шояд муодили “ў”-и тољикї бошад, ки “ўзбек” дар талаффузи
тољикони водињо ба “ўзбек” табдил ёфта буд). Ба гуфти
Беневени “ўзбекњо” 32 ќабила доштанд
2
ва њамаи онњо њамеша
бо њам мељангиданд. Онњо инчунин бо ѓоратгарї машѓул
буданд. Њама шањру дењ ѓорат мешуд, њама роњњо ба дасти
роњзанони кўчї буд. Ў гуфтааст, ки “везде грабежи, везде
разбой” (“њама љой ѓоратгарї, њама љой роњзанї”).
3
Роњњои
тиљоратии сўйи Эрон ва Њинд баста ва низ ба дасти роњзанон
буд. Беневени мегўяд: “Самарќанд низ шањри бузург аст, вале
њоло ними он холї буда, бо тохтутози ўзбекњо вайрон
1
Ниг.: Посланник Петра 1 на Востоке. Посольство Флорио Беневени в
Персию и Бухару в 1718-1725 годах.- М., Наука, 1988. Ин китоб бо
њиммати Кароматуллоњи Шукруллоњї ба дасти банда расид ва ўро ба
љон сипосгузорам.
2
Њамон асар, сањ. 124.
3
Њамон асар, сањ. 129.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
74
шудааст” (половина пуст и разорён от озбецких набегов)
1
.
Бумиёни тољик, ки аз дасти ўзбек ба дод омада буданд,
фарёдрасе надоштанд. Ф. Беневени мегўяд: “Тољик ва њирї
2
пайваста ба Худо илтиљо дорад, ки ўро аз юѓи тоќатнопазири
ўзбек рањої бахшад” (Таджик и хирец непростанно от бога
просят, чтобы из-под озбецкого не сносного хомута скорее
вырватся)
3
. Бумиён ба сабаби он њама бедоду ситам љилои
ватан мекарданд.
Дар муддати се сол, ки Ф. Беневени дар Бухоро буд, аз ин
шањр бештар аз чањор њазор кас ба Њинд муњољират кардааст:
“Из Бухара города больше четырех тысяч душ пошло в
Мунгалы (Њинди муѓул)”
4
.
Чунин буд ањволи Варорўд дар чоряки аввали садаи 18.
Ба замми њамаи инњо биёбонгардњо дар садаи 18 њар
тирамоњ дар айни љамъоварии њосил чун мўру малах омада,
њама њосилро ба ѓорат мебурданд ва нобуд мекарданд. Ин
турктозии тирамоњї боре њафт сол пайваста давом ёфт ва ба
як ривоят боре идомаи он бист сол буд. Яъне бист сол њар
тирамоњ омада, њосилро мебурданд! Хунрезї, ќањтиву
гуруснагии тўлонии гўшношунид рўй дод. Мардуми бумї, яъне
тољикон њазор - њазор талаф шуданд ва рўй ба гурез нињоданд.
Дар охири ќарни 18 дар Бухоро ду гузар одам монд. Дар
Самарќанд касе намонд. Мадрасањои Регистони Самарќанд
шаѓолхона шуданд. Дар бораи соли 1148 ќамарї, яъне 1735
мелодї гуфтаанд:
Ба соли њазору саду чињилу њашт
Самарќанд гардид монанди дашт.
Устод Айнї дар «Таърихи амирони Манѓитияи Бухоро»
чун аз рўйдодњои соли 1215 ќамарї, яъне 1800 мелодї сухан
меронад, гуфтааст: «Самарќанд дер боз хароб шуда, ба љуз се-
1
Посланник Петра 1 на Востоке. Посольство Флорио Беневени в
Персию и Бухару в 1718-1725 годах. -М., 1988, сањ. 124.
2
Њирї - њиротї.
3
Њамон асар, сањ. 81.
4
Њамон асар, сањ. 129.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
75
чор хонавори шањрдарун љунбандае ва иморате дар он љо
намонда буд»
1
. Ин «се чор хонавор» њам лўлиён буданд.
Чунонки мебинем, аз соли 1735 то 1800, яъне дар зарфи 65 сол
Самарќанд њанўз ба худ наомада буд. Баъдтар Самарќанд боз
љон гирифт, вале Марву Балх ба тамом аз байн рафт ва имрўз
танњо вайронањои ин ду маркази бостонии эронинажодонро
мебинему бас.
Мардуми Фалѓару Масчоњ низ кўч бардоштанд ва љалои
ватан карданд. Хуљанд, Истаравшан, Њисор, Бухоро низ ќариб
нест шуда буд ва ба азобе љон ба рамаќ дошт.
Ањмади Дониш дар бораи охири садаи 18 мелодї
гуфтааст, ки дар Бухоро «њуљароти мадорис коњхонаи хари
обкаш ва ѓалладони баќќол шуда ба сабаби он ки мардуми
ўзбек дар умури давлатї тадохул ёфта љињати безабтии
салтанат шуда»
2
. Ин љо оѓози замони њукмронии сулолаи
Манѓития дар назар аст. Ин њолат хеле давом кард.
Турктозии тољиккуши садаи 12 ќамарї-18 мелодї дар
таърихи тољикони Варорўд пайовардњои нагбатбор дошт.
Мављи калони муњољирати тољикон шурўъ шуд ва мардуми
Бухоро, Самарќанд, Дањбед ва ѓайра ба сўйи кўњсорони
Тољикистони кунунї, Афѓонистону Њиндустон, Эрону
кишварњои араб роњи гурез пеш гирифтанд.
Мењани азизро, он љоеро, ки хуни нофашон рехтааст,
вайрону валангор гузошта, дурусттар он ки ба туркњо монда
мерафтанд. Онњое, ки ба љалои ватан тан надоданд, њоли табоњ
доштанд. Њоли табоњи миллату кишвар, он фољиаи бузурги
таърихї, ки тухми миллатро месўзонд, боиси ин шуд, ки дар
љомиа як навъ навмедии таърихї ба миён омад, аз оянда умед
намонд, миллатро рў ба сўйи нестиву нобудї диданд.
3
Гўё умри
таърихии миллат дар Вароруд ба поён расида буд. Мањви
маънавии тољикон сар шуд. Мањви маънавї рўйдоди тозае дар
таърихи тољикон буд, ки собиќа надошт ё хеле кам дошт.
1
С. Айнї. Куллиёт, љ. 10, с. 19.
2
Ањмади Дониш. Рисола.-Душанбе:Сарват, 1992.-С. 8.
3
Дар бораи ин ноумедии таърихии садаи 18 ва 19 мурољиат шавад:
М. Шакурии Бухорої. Хуросон аст ин љо, чопи дувум. –
Душанбе:Дониш, 2009, боби «Њаёт амри маънавист».
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
76
Аз суќути давлати Сомониён ба баъд дар тўли ќарнњо
туркону муѓулон мардуми тољикро зери даст дошта, помол
мекарданд. Мардуми тољик талафоти љониву молї хеле зиёд
дод. Истилои муѓул маъракаи тољиккушї буд. Ин «маърака»
дар ањди Темур ва пас аз садаи 15 низ давом ёфт.
Туркњо тољикњоро љисман нест мекарданд. Пас аз
сарнагун шудани давлати Сомониён њазор сол мањви љисмонии
тољикон давом кард. Лекин натавонистанд тољикро нест
бикунанд. Мардуми тољик дар муборизањо обу тоб ёфта
љонсахт шуда буданд ва агарчи талафоти љониву молї бисёр
медоданд, ба њар њол бо ќувваи азими маънавї ва бартарии
куллии фарњангї тавонистанд дар нигоњдошти худ муваффаќ
бошанд.
Аммо пас аз турктози тољиккушии ќарни 18 вазъият хеле
дигар шуд. Дар байни мардуми ўзбек равандњои этникии
муттањидї – консолидатсияи этникї ќувваи ёфт. Ин њолат
вањшонияти туркиро афзоиш дод. Турк тољикро ба тамом зери по
гирифт. Ўзбекњо тољикњоро «ќул» - барда, ѓулом мехонданд ва
гоњ ѓуломвор кор мефармуданд. То ќарни 18 тољикону ўзбекњо аз
њам људо зистаанд, ба њам наомехтаанд, масалан, ба якдигар
духтар ба арўсї надодаанд (ѓайр аз баъзе истисноњо), аммо пас аз
садаи 18 дар баъзе љойњо ба њам омехтани бумињову омадањо оѓоз
ёфт, онњо ба њам ё пањлўи њам зистанд. Дар баъзе ноњияњо
тањлили љабрии мардуми тољик – ассимилатсияи бо зўроварї
доман пањн кардан гирифт. Тањлили љабрї њаммаънои мањви
маънавии шахс ва миллат аст. Ин аст, ба љуз мањви љисмонии
тољикон мањви маънавии онњо шурўъ шуд. Мањви маънавї аз
ин оѓоз ёфт, ки дар баъзе љойњо, чунончи дар Тошканд ва
Фарѓона бахше аз мардуми тољик забони туркиро
пазируфтанд ва ўзбек шуданд.
То ќарни 18-19 турк шудани тољикон ва забони ўзбекї
пазируфтани онњо кам, ягон - ягон воќеъ шудааст. Туркњо
забони форсии тољиконро медонистанд, аммо тољикон туркиро
намедонистанд ё фаќат бархе аз онњо туркї балад буданд, дар
айни њол забони модарии худро тарк намекарданд. Ба забони
туркї гузаштани баъзе тољикон гоњ-гоњ ба сабаби љиддие воќеъ
мешуду бас.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
77
Чунонки академик А. А. Семёнов таъкид мекард, дар
солњои оѓозини садаи нуздањ њама ањолии шањри Тошканд ба
тољикї гап мезаданд. Инро њам медонем, ки чун русњо
Тошкандро гирифтанд, яъне дар нимаи садаи нуздањ дар
Тошканд туркигўй бисёр набуд. А. П. Хорошихин чун аз
рўйдодњои соли 1867 њикоят мекунад, дар бораи ањолии онрўзаи
Тошканд мегўяд: «Бештари тошкандиён тољиканд» («Ташкентцы
– в большинстве те же таджики»). Ин гуфтаи А. Хорошихинро ба
он маънї бояд фањмид, ки дар нимаи садаи нуздањ бештари
тошкандиён њанўз тољик буданду баъд ўзбек шуданд. Ба њар њол
дар нимаи аввали садаи нуздањ раванди туркипазирии тољикон
дар баъзе љойњо кам- кам суръат гирифт. Дар њамин сурат њам
на њама, балки бахше аз мардуми тољик турк мешуданд.
Пас аз он ки Русия Осиёи Миёнаро тасарруф кард, турк
шудани тољикон афзоиш ёфт. Академик В. В. Бартолд
гуфтааст, ки «танњо пас аз омадани русњо, чунончи дар
Самарќанд раванди турконидани мардум пешрафтњои зиёд
кард»
1
(Ин љо, бешак, на худи Самарќанд, балки гирду атрофи
он, яъне вилояти Самарќанд дар назар аст, зеро имрўз- дар
оѓози садаи бисту як низ аксарияти кулли мардуми шањри
Самарќанд ва баъзе атрофи он тољик ва тољикизабонанд).
Раванди турксозии тољикон дар поёни садаи 19 то
Зарафшон расид. Дар масъалаи ин ки чаро пас аз омадани
русњо дар Вароруд туркият доман пањн кардан гирифт, мо
фикри худро дар поинтар хоњем гуфт.
Ин аст, ки туркипазирии як ќисми тољикон аз поёни
садаи њаждањ то поёни садаи нуздањ, дар зарфи андаке бештар
аз сад сол хеле густариш ёфт. Баъзењо туркиро аз рўйи
маљбурият ва бархе ба ихтиёри худ ќабул мекарданд, вале
пазириши ихтиёрї низ моњиятан маљбурї буд, зеро вазъи
1
Записка академика В. Бартольда по вопросу об исторических
взаимоотношениях тюркских и иранских народов Средней Азии//
Бойгонии Фарњангистони улуми Русия, фонди Бартолд, захираи 68,
номгўйи 1, парвандаи 35, с. 2.-Иќтибоси мо аз: А. Турсунов.
Исторические судьбы культур разделённых наций//Ахбороти
Академияи фанњои РСС Тољикистон. Силсилаи шарќшиносї.-1991.-
№ 3.-С. 17.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
78
замон, ба вежа ќувват гирифтани њукмронии туркњо мардумро
ба он вомедошт, ки «ба ихтиёри худ» туркї бипазиранд.
Чун бархе аз тољикон забони туркї пазируфтанд, њолати
аљибе рўй дод. Он тољикон, ки турк шуданд, фарњанги
моддиву маънавиашон чун пештар монд. Урфу одат, пўшоку
хўрок, суруду раќс ва ѓайра њама монанди пештар буд, тољикї
буд. Онњо ба забон турк, ба фарњанг тољик буданд. Тавон гуфт,
зоњиран ўзбек, ботинан тољик буданд.
Ба њар њол чун забон дигар шуд, тарзи тафаккур низ
андаке дигаргунї пазируфт. Ба шуури фарњангии навтуркњо
каме њам бошад, унсурњои фарњанги туркї роњ ёфт. То андозае
дурї аз фарњанги ориёии эронї оѓоз ёфт ва чењраи маънавии
мардум як андоза таѓйир ёфт. Рафта-рафта тољикони
туркизабон дигар худро на тољик, балки ўзбек ба шумор
оварданд.
Бо фољиаи турктози асри њаждањ, бо гуруснамаргињо ва
муњољиратњо шумораи тољикон дар баъзе љойњои Варорўд кам
шуда буд, бо турксозии рўзафзун боз камтар шуд. Вале сипоси
бепоён Худойро, ки афзоиши табиъии тољикон хеле суръат ёфт
ва дар андак муддат тољикон сершумор шуданд.
Аз турк шудани як ќисми тољикон чї натиља њосил шуд?
Забони ўзбекї пазируфтани бархе аз тољикон дар Варорўд чї
дигаргунии таърихї аз пай овард?
Посухи чунин пурсишњо хеле тафсил мехоњад, вале мо
кўтоњак мегўем, ки ба забони ўзбекї гузаштани бархе аз
тољикон як рухнамуди мудњише дар таърихи онњо буд. Рў
гардонидан аз забони модарї ва миллияти аслии худ як фољиаи
бузурги таърихї буд. Моњияти фољиавии ин рўйдод иборат аз
ин буд, ки бо турк шудани баъзе аз тољикон осеби бузурги
маънавї ба миллати тољик расид. Акнун турк тољикро љисман
мањв намекард, балки маънан нест мекард. Тољики туркшуда
дар ќиёфа, дар зоњир њанўз њамон буд, ки буд, лекин ба њар њол
то андозае ботинан, маънан дигар шуда буд, ўзбек шуда буд.
Ў ба сифати тољик рўњан нест шуда, якбора ба унвони ўзбек
арзи вуљуд кард. Њамин турк шудани тољик маънои мањви
маънавии ўро дошт.
Аммо навўзбекон бартарии фарњангї доштанд, њаёти
маънавии љомиа дар дасти онњо буд, њатто дар Туркистон,
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
79
Ќазоќистон ва Ќирѓизистони кунунї дар ибтидои ќарни бист
бештари мактабњо тољикї буд.
Навўзбекон фарњанги исломии эронии тољикиро ба
муњити туркњои Осиёи Марказї бештар аз пештар нуфуз
афзуданд.
Аз ин рў, дар оѓози садаи бист аз њисоби навўзбекон,
яъне аз њисоби тољикони дирўза зиёъиёни ўзбек хеле нерўманд
шуданд, на танњо дар байни ўзбекњо, балки дар байни дигар
халќњои турк эътибори зиёъиёни ўзбек афзудан гирифт.
Ин аст, ки тољикон ба фољиаи таърихї дучор шуда
бошанд њам, барои фарњанги нав пањн кардан дар байни
халќњои дигар, барои баланд шудани савияи фарњангии
халќњои атроф хидмат кардаанд.
** *
Раванди турконидани тољикон ба аморати Бухоро низ
расид, вале нисбатан хеле кам, чунончи ба маротиб камтар аз
он ки дар Тошканду Фарѓона буд. Дар ќаламрави Бухоро
туркманњо, ќазоќњо, ўзбекњо ва ѓайра низ будубош доштанд,
лекин аксарияти кулро тољикон ташкил мекарданд. Дар
кишвари Бухоро дар садаи нуздањ ва ду дањаи оѓозини садаи
бист, гарчанде ки сиёсати уруќдорї, яъне муборизаи манѓит бо
тољик то рафт ќувват меёфт
1
, ба њар њол кишвардорї асосан аз
тарафи тољикон сурат мегирифт, њаёти маънавї ва иљрои
шариат ба куллї ба дасти тољикон буд, матбуоту нашриёт
тољикї буда (маорифпарварони тољик соли 1912 баробари
нахустин рўзномаи тољикии «Бухорои шариф» барои ноњияњои
ўзбекнишини аморат рўзномае ба номи «Тўрон» таъсис
доданд, ками дар кам ба ўзбекї китобе китобат ё чоп мешуд),
мактабу маориф фаќат тољикї буд: дар шањри Бухоро тоторњо
мактаби тоторї кушода буданд, аммо мактаби ўзбекї вуљуд
надошт (фаќат як нафар пас аз баргаштан аз Туркия гўё ба
ўзбекї мактаби усули љадид кушода буд). Мактаби нав, ки
љадидон дар Бухоро ва баъзе вилоятњои он боз карданд, њама
1
Ниг.: М. Шакурии Бухорої. Садри Бухоро. –Душанбе: Деваштич,
2005.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
80
ба забони тољикї буд. Њатто дар мадраса китоби дарсї ба
арабї бошад њам, дарс ба форсии тољикї љараён мегирифт.
Чи дар њаёти маънавї, чи дар коргузории идорї ва ѓайра
сар то сари аморати Бухоро форсии тољикї њукмрон буд.
Ин аст, ки дар аморати Бухоро чизе наздик ба мањви
маънавии тољикон ба назар намерасид. Бо сиёсати уруќдорї ё
ки новобаста ба он дар баъзе ноњияњо, аз љумла дар кўњистони
Бухоро, ки асосан баъди инќилоб Бухорои Шарќї ном гирифт,
худсарии баъзе сардорони ќабилањои турк афзоиш дошта
бошад њам, хавфи љиддї ба сари њувияти миллии тољикон
наомада буд.
Тољикон дар аморати Бухоро ба њама соњањои њаёти
иљтимоъї ва фарњангї ва иќтисодї ва ѓайра нуфузи тамом
доштанд, тољикият аз эътибори куллї бархурдор буд. Њарчанд
дар сари њокимияти сиёсї нафаре аз ѓайри тољик, аз манѓитиён
нишаста буд ва сиёсатгузорони уруќдорї амал мекарданд, бо
вуљуди ин бояд бигўем, ки моњиятан аморати Бухоро давлати
тољикон буд. Хоки поки Бухорои Шариф- њама кишвар, њама
зиндагии иљтимоъї ва фарњангї, њама њаёти шахсиву хусусї
ранги тољикии эронии худро нигањ дошта буд.
***
Пас аз инќилоби соли 1920 вазъият дар Бухоро якбора ба
куллї дигар шуд.
Болшавикон бо ишѓолгарии соли 1920 пантуркистњоро
ба сари ќудрат нишонданд. Пантуркизм дар Осиёи Миёна
солњои 1918-1920 ба шакли панўзбекизм даромад ва
панўзбекизм таљовузкортарин шохаи пантуркизм шуд. Пешвои
пантуркистњо ва панўзбекистњо дар Бухоро Файзуллоњ Хоља
буд, ки нахуст мављудияти миллати тољикро инкор кард ва
тољиконро як ќабилаи ўзбек ба шумор гирифт ва даъво пеш
овард, ки дар аморати Бухоро тољик нест, њама ўзбеканд.
Ин даъвои Файзуллоњ Хоља ва њамдастњои туркпарасти ў
бешак аз воќеъияти таърихї фарсахњо дур буд. Бештарини
мардуми аморати Бухоро тољик буданд, на ўзбек.
Абдуррањим Њољибоев барои радди он даъвоњо ба
тањќиќоти ситоди кул (генштаб)-и Русияи подшоњї, ки дур аз