Книга Шакури. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон

Подождите немного. Документ загружается.

Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон

поработителей»)

ва бино бар ин бояд Артиши Сурх ба

шўришгарони Бухоро дасти ёрї дароз бикунад.

Ва њол он ки ин гуфтаи Фрунзе дурўѓи мањз буд. Дар

Бухоро моњи августи соли 1920 њеч гурўње шўриш накардааст.

Танњо Файзуллоњ Хоља ва Наљиб Њусаинови тотор -

раиси Њизби коммунистии Бухоро ва њамдастњои онњо

мегуфтанд, ки халќ ба шўриш тайёр аст ва шояд гуфта бошанд,

ки шўриш кард. Ё ки шояд Фрунзе он дастањои мусаллањи

инќилобиёни Бухороро ба назар дошта бошад, ки ба инќилоб

тайёрї шурўъ карданд, ба тадорук ва љунбуљўл даромаданд.

Шояд Фрунзе њаминро шўриши халќ ба шумор оварда бошад.

Ва њол он ки ин на шўриши халќ, балки омодагии

инќилобхоњон буду бас.

Дурўѓи мањз будани он гуфтањои Фрунзе аз рўзи якуми

љанг (инќилоб)-и Бухоро маълум гардид.

Сарлашкари шўравї Михаил Фрунзе дар ёддоштномаи

худ навиштааст, ки чун љанг сар шуд, ошкор гардид, ки

ваъдањои инќилобхоњони Бухоро, ки ањолии ин шањр ба

шўриш омодаанд ва бо сар шудани љанг ба по хоњанд хест, ба

тамом дурўѓ будааст. Инак, навиштаи Фрунзе: «Обнаружилась

на деле полная лживость заверений бухарских революционеров

о якобы готовности населения к восстанию»

Ин аст, ки гузоришњои бофтаи пурмуболиѓаи Файзуллоњ

оќибат фош шуд ва Фрунзе онњоро «полная лживость» - дурўѓи

мањз номидааст.

Мо намедонем, ки чун ин дурўѓи мањз ошкор шуд,

Фрунзе дар айни шиддати љанг ба Файзуллоњ Хоља чињо гуфт

ва Файзуллоњ ба ў чї љавоб дод. Албатта, ягон дурўѓи дигар

зуд бофтагист. Вай ба дурўѓбофї усто буд. Лекин аз як љои

рисолаи ёдшудаи ў «Дар бораи таърихи инќилоби Бухоро»

ошкор аст, ки ў боз касонеро пайдо кардааст, ки гуноњашро ба

гардани онњо партояд. Вай дар рисолаи мазкур мегўяд: «…худи

љадидон гунањкор буданд, ки чанд норасої содир карданд ва

натавонистанд тўдањои густаришдорро ба мубориза бо аморат

Директивы командования фронтов Красной Армии. Сборник

документов, т. 3.-М., 1976.-С. 550.

Иќтибос аз: В. Генис. «С Бухарой надо кончать…», с. 37

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

ба по бихезонанд» («не сумевшие поднять широкие массы на

борьбу с эмиратом»).

Чунонки мебинем, гунањкор љадидон-маорифпарварони

шўълавари тољик будаанд. Чунонки дар боло таъкид кардем,

маорифпарварон дар њаќиќат муборизаи зидди аморатро ба

маромномаи нонавиштаи худ дохил накарда буданд. Ва инро

Файзуллоњ Хоља барои сафед кардани худ истифода кардааст.

Аз он гуфтаи Файзуллоњ Хоља на гуноњи таърихии

љадидон, балки як чизи дигар ошкор мегардад. Ошкор

мегардад, ки «широкие массы»--тўдањои мардум дар инќилоби

Бухоро ширкат надоштанд. Ва инро Файзуллоњ Хоља –пешвои

инќилоби Бухоро худ иќрор кардааст. Пас, њаќ надорем, ки

инќилоби Бухороро инќилоби халќї биномем.

Аз ин љо боз як бор маълум мешавад, ки он баёноти

Њизби љавонбухороиёни инќилобї ва пешвои онњо Файзуллоњ

Хоља, инчунин даъвоњои Њизби Коммунистии Бухоро, ки гўё

бо таблиѓу ташвиќ ва пинњонкории сиёсї мардуми шањру

дењро ба инќилоб омода карда буданд ва њама халќ инќилобро

ба хушнудї пешвоз карданд, аз њаќиќат дур аст ва аз љумлаи

худситоињои инќилобисту бас.

Мутаассифона, имрўз дар оѓози садаи бисту як њам

баъзењо инќилоби Бухороро «инќилоби халќї» гумон

мекунанд. Чунончи Соњиб Табаров пирўзии инќилоби Бухоро

ва поёни умри сулолаи Манѓитияро чунин баён кардааст, ки

«бо муњорибаву муборизаи мусаллањонаи мардуми мазлум

аморати Бухоро 15 зулњиљљаи соли 1338 њиљрї (29 августи соли

1920) ба охир расид».

Пас С. Табаров мегўяд:

«Таърихи амирони манѓитияи Бухоро»-и Айнї он

баромади халќиро ин тавр шарњ медињад: «Љавонбухориён ба

муовинати асокири сурхи шўравї ё ин ки асокири сурх бо

роњбарии љавонон аз Чорљўй, Бухоро, Хатирчї, Ќаршї ва

Шањрисабз ба тољу тахти амир Олим якбора њуљум оварданд».

Мебинем, ки ин љо гуфтаи С. Табаров бо гуфтаи устод Айнї

Ф. Ходжаев. Избранные труды, т. 1, с. 121

С. Табаров. Се маорифпарвари тољик дар бораи амирони манѓит.

–Душанбе:Эљод, 2006.-С. 182-183.

Њамон асар, с. 185.

Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон

њеч созгорї надорад. Аз ин љумлаи устод Айнї, ки С. Табаров

далел овардааст, њаргиз чунин маънї намебарояд, ки «мардуми

мазлуми аморати Бухоро» инќилоб карданд ва ин инќилоб,

чунонки С.Табаров мегўяд, «баромади халќї» буд.

На, дар гуфтаи Айнї њаргиз чунин маъно нест. Баръакс,

Айнї таъкид кардааст, ки «асокири сурхи шўравї» ва

«љавонбухориён» ба тољу тахти амир њуљум оварданд.

Инќилоби Бухоро фаќат кори њаминњо – кори љавонбухориён

ва асокири сурх буд. На кори халќ.

Устод Айнї ин љо дар инќилоб танњо ду ќувваи сиёсии

низомиро чун омили асосї номбар кардааст: Артиши сурхи

шўравї ва љавонбухороиён. Ќувваи саввум, масалан, оммаи

мардум номбар нашудааст. Ба аќидаи мо, ин љо Айнї ќувваи

асосии инќилобкорро дуруст муайян кардааст. Айнї боз њам

омилњои асосии њалкунанда дар рўзњои инќилобро на аз рўи

баёнияњои расмии пешвоёни инќилоб, балки аз рўи њаќиќати

њол ба ќалам гирифтааст. Ин њам як намуна аз њаќгўии устод

Айнист, ки дар боло ишора кардам.

Аз мушоњидањои баъзе касоне, ки рўйнамудњои инќилобиро

бо чашми худ дидаанд, низ метавон бовар њосил кард, ки

мардуми зањматкаш ба инќилоб чандон ширкат накардаанд.

Чунончї, аз «Рўзнома»-и Садри Зиё мебинем, ки дар рўзњои

инќилоб аз Ќаршї то Бухоро мардуми дењот тарсону њаросон аз

сарбозони шўравї гурезон буданд. Файзуллоњ Хоља дар рисолаи

ёдшудаи худ ёдмондањои Г.Омелюстыйро бо сарлавњаи «Дар зери

деворњои Бухоро» («Под стенами Бухары») овардааст, ки мегўяд:

чун сипоњиёни Фрунзе ба шањр даромаданд ва љанги сахти кўчагї

сар шуд, мардум аз бомњо ва тирезањо ба сари сарбозони Фрунзе

оби љўш мерехтанд» (ошпарываемые даже кипятком с крыш,

окон»)

. Ба гумони мо, оби љўш рехтан ба сари душман на кори

сарбозони амир, балки кори халќи шањр буд, ки ба таври худ бо

сипоњи ишѓолгар пархош доштанд.

Ногуфта намонад, ки масъалаи ба вуљуд оварда шудани

Артиши Сурхи Бухоро дар се соли пеш аз инќилоб (1918-1920)

низ аз баъзе љињатњо то андозае шубњаовар аст ва ба фикри мо

ба пажўњиши вежа эњтиёљ дорад.

Ниг.: Ф. Ходжаев. Избранные труды, т. 1, с. 189.

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

Мегўянд, ки инќилобиёни Бухоро – Њизби коммунист ва

Созмони љавонбухороиён пеш аз инќилоб чанд дастаи низомии

омода ба љанг доштанд. Чунончи дар Когон дастае иборат аз 300

нафар, дар Каркї 270 нафар, дар Тирмиз 200 нафар ва ѓайра.

Шояд Артиши Сурхи Бухоро дар аввал аз њамин дастањо

фароњам омада бошад. Вале боз њам маълум нест, ки ин дастањо

кай ташкил шуданд, њайъати онњо аз чї касоне иборат буд, чї

рўњияе доштанд, шуури иљтимоъии онњо ба чї дараља буд, њар

кадоме аз онњо то чї андоза омодагии љангї дошт, то ба инќилоб

иштирок бикунад ва њоказо. Ба фикри мо, ин гуна раќамњо, ки

кам нестанд, низ эњтиёљ ба тафтиш ва пажўњиши вежа доранд.

Ошкор аст, ки масъалаи заминаи иљтимоъии инќилобе

дар Бухоро, ба вежа инќилобе, ки онро Артиши Сурхи Русияи

болшевикї ба вуљуд оварда бошад, аз муњимтарин масъалањои

таърихи мо буда, пањлўњои гуногун дорад ва њар пањлўи онро

људогона ва њамаи соњањои онро якљоя ба пажўњиш бояд

гирифт, то моњияти он чї инќилоби Бухоро меномем, маълум

шавад.

-6-

Он чї мо дар фаслњои гузашта аз гуфтањои Куйбишев ва

Фрунзе овардем, аз китоби Владимир Генис «Кори Бухороро

тамом бояд кард…» гирифта шудааст. Номи ин китоб аз

гуфтањои Куйбишев будааст, ки бо ќатъият њукм баровардааст:

С Бухарой надо кончать… Яъне Куйбишев шитоб дошт, ки

кори Бухороро зудтар ба поён расонад. Истилои Бухороро

зудтар анљом бидињад.

Сарлавњаи дувуми китоби В. Генис ин аст: «Аз таърихи

инќилобњои сохта» (бутафорские революции). В. Генис дар

натиљаи шиносої бо мадорики бойгонињои Русия, ки фаќат

дар дањаи навади садаи бист ба рўи пажўњишгарон дар боз

карданд, ба ин натиља омадааст, ки табаддулоти соли 1920 дар

Бухоро як «инќилоби» сохтаву бофта буд, дурусттар он ки

таљовузгарї аз тарафи Артиши Сурхи шўравї буд, ки номашро

инќилоб гузоштанд.

История Коммунистических организаций Средней Азии, с. 488.

Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон

Тамоми китоби В. Генис иборат аз мадорики

бойгонињост, ки айнан оварда, бо андак эзоњ порањоро ба њам

пайвастааст. Аз ин мадорик пайдост, ки ба вежа Валериан

Владимирович Куйбишев, ки аз намоёнтарин шахсиятњои

сиёсии кишвари шўравї буд ва Михаил Василевич Фрунзе, ки

сарлашкари машњури шўравї ва он солњо фармондењи љабњаи

Туркистон буд, бисёр кўшиданд, ки њамла ба Бухоро зудтар

сурат бигирад. Зудтар Бухороро маљрўњ зери по дидан

мехостанд.

Русия дар солњои 1918-1919 ба харобазор табдил ёфт. Аз

импиротурии мўњташам кам чизе боќї монда буд. Финландия,

се кишвари лаби Болтик, Лањистон (Полша) ва ѓайра аз Русия

људо ва мустаќил шуданд. Сарварони инќилоби сотсиалистии

Русия, аз љумла В. И. Ленин ва Л. Д. Тротский хостанд, ки

бохтњоро бо «инќилоби Шарќ» љуброн бикунанд. Дар Русияи

шўравї бисёр тарафдорони «таљовузи сурх»--«красная

интервенция» сари кор омаданд ва бештари онњо рў ба Шарќ

оварданд. Наќшаи фатњи Тењрон кашида шуд

ва ба як ривоят

артиши Сурх то Ќазвин расида, он љо шикаст хўрд ва баргашт.

Дар Тошканд созмони «инќилобиёни Афѓонистон» мављуд

буд, то дар роњи Њинд ба кор ояд. Лекин пеш аз роњ пеш

гирифтан ба сўи Њинд давлати хонияи Хева ва аморати

Бухороро аз сари роњ бардоштан лозим буд. Моњи феврали

соли 1920 болшевикон Хеваро ишѓол карданд ва њама нерўњои

љабњаи Туркистонро ба муќобили Бухоро омода кардан

гирифтанд.

Куйбишев ва Фрунзе пай дар пай ба Маскав телеграмма

медоданд, ки давлати Бухоро бо ёрии инглисњо ќувват гирифта

истодааст. Куйбишев 26 августи соли 1920 дар як маљлиси

њизбии Тошканд њатто гуфт, ки Бухоро «барои зарба задан ба

Русия тайёрї мебинад» (готовится для удара по России).

Албатта, ин як дурўѓи мањз барои бањонаљўї буд. Агарчи амир

Олимхон дар ёддоштномаи «Таърихи њузнулмилали Бухоро»

андак лоф задааст, ки гўё бо Туркистони Русия љанг кардан

В. Генис. «С Бухарой надо кончать…», с. 17; Инч.: Мурољиат шавад

ба дигар навиштањои В.Генис.

Њамон асар, с. 36.

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

хост, маълум аст, ки Бухоро њеч наметавонист ба Русияи

бузургу пањновар њамла биёварад. Ин њаќиќат ба ањли фањм

маълум буд, вале Куйбишев ва Фрунзе ба Маскав

телеграммањо фиристода, иљозати «таљовузи сурх» ба Бухоро

мехостанд.

В. Ленин, Л. Тротский, Н. Бухарин ва дигарон ба љанги бо

Бухоро розї набуданд ва ба телеграммањои Турккомиссияи

Тошканд ва фармондењии љабњаи Туркистон њар бор љавоби рад

медоданд. Онњо ба љанги Бухоро розї набуданд на ба он сабаб,

ки љанг ва таљовуз ва мустамликадориро намехостанд, балки ба

он сабаб, ки он њангом Русияи шуравї бо Лањистон љанг дошт ва

барои њуљум ба Варшав тайёрї медиданд ва љанги Бухороро то

пирўзї бар Лањистон мавќуф гузоштан хостанд.

Лекин И. Сталин ба наќшаи шитобкоронаи Фрунзе розї

шуд ва пешнињод кард, ки «ба зудии њарчї тамомтар аз рўи

тавсияи рафиќ Фрунзе амал бояд кард» («действовать без

промедления по рецепту т. Фрунзе»).

Оќибат Куйбишев ва Фрунзе, ки тоќаташон тоќ шуда

буд, мунтазири фармони Ленин ва Тротский нашуда ба љанги

Бухоро миён бастанд.

-7-

Дар муддати андаке бештар аз як моњ (моњи августи соли

1920) њама ќарордоди зарур дар бораи ин ки ба Бухоро

инќилоби шўравї бояд бурд, ќабул шуд. 29 июли 1920 Дафтари

ташкилї (оргбюро)-и Кумитаи Марказии Њизби Коммунистї

(болшавикї)-и Русия - ЦК РКП (б) тасмим гирифт, ки дар

Бухоро инќилоб бояд кард ва ба Њизби љавонбухороиёни

инќилобї, ки моњи феврали соли 1920 дар Тошканд таъсис

гардид, ёрии маънавиву моддї расонда шавад. Ин аст, ки

иљозати инќилоби Бухоро аз Маскав расман содир шуд.

Дар айни замон тасмим гирифтанд, ки сарвари инќилоб

бояд Њизби коммунистии Бухоро бошад, на Њизби

љавонбухороиёни инќилобї. Файзуллоњ Хоља розї шуд, ки

Њизби коммунистии Бухоро пас аз инќилоб њокимиятро ба

даст бигирад. Аз ин рў, Файзуллоњ Хоља зуд ба Њизби

В. Генис. «С Бухарой надо кончать…», с. 35.

Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон

коммунистии Бухоро гузашт ва Њизби љавонбухориёни

инќилобиро ба њоли худ гузошт. Вай ваъда кард, ки дар якумин

рўзњои пирўзии инќилоб Њизби љавонбухороиёни инќилобї

барњам мехўрад, дурусттар он ки ќисми асосии он ба Њизби

коммунистии Бухоро њамроњ мешавад (Ин ваъда 11 сентабри

соли 1920 иљро шуд).

Моњи июли соли 1920 Турккомиссия барои тайёрии

инќилоби Бухоро созмоне ба номи Бюрои њарбии инќилобї

таъсис дод. 30 июл маљлиси ин Бюро њайъати сарварони

њукумати Љумњурии Бухороро, ки пас аз инќилоб таъсис хоњад

шуд, муайян кард. Аз љумла Ањмадљони Њамдї (Абусаъидов)

раиси Кумитаи инќилобї (ревком) ва Файзуллоњ Хоља раиси

Шўрои нозирони халќ (сарвазир) тавсия шуданд.

Рўзи 10 август Турккомиссия (Комиссиюни Туркистон,

ки намояндаи комилњуќуќи Њизби коммунистї ва њукумати

шўравии Маскав дар Тошканд буд) маљлис баргузор карда, ин

тавсияро тасдиќ намуд ва Файзуллоњ Хољаро раиси Шўрои

нозирон (комиссарон)-и Халќии Бухоро, яъне сардори

њукумати демократии инќилобии Бухоро интихоб кард. Яъне

маќомоти шўравии Туркистон 33 рўз пеш аз инќилоб ўро

сарвазир таъйин карданд.

25 августи 1920 Турккомиссия як маркази њизбї барои

рањбарї ба инќилоби Бухоро тартиб дод, ки В. Куйбишев

раиси ин марказ, Наљиб Њусаинови тотор (раиси Њизби

коммунистии Бухоро) ва Файзуллоњ Хоља узви он буданд.

Њама рањбарии сиёсии дар инќилоб ба њамин марказ, асосан ба

Куйбишев супурда шуд.

Чунонки мебинем, њама ќарордодњои оид ба инќилоби

Бухоро дар Маскав ва мушаххастар дар Тошканд ќабул шуда

буд. Њизбњои муњољирони бухорої, ки дар Тошканд буданд, он

ќарорњоро маъќул донистанд. Чунончи аз 16 то 18 август

анљумани чањоруми Њизби коммунистии Бухоро дар Чорљўй

барпо гардид ва он ќарорњоро тасдиќ карда, баъзе масъалањои

Бухорои пас аз инќилоб, аз љумла њайъати њукумати љумњурии

Бухороро муайян кард.

Чун њама ќарорњо ва наќшањои инќилоби Бухоро дар

сатњи баланди маќомоти шўравии Туркистон ва шояд Маскав

низ тасвиб шуд, навбати амали низомии Фрунзе расид.

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

***

Фрунзе њама нерўњои љангиеро, ки дар ихтиёр дошт, аз

љумла 11 њавопаймои бомбаандозро аз саросари Туркистон

гирд оварда, ба сўи Бухоро ба юруш баромад. Дар њайъати ин

нерўњои љангї се полки тоторњо ва нахустин «полки шарќии

мусулмонии» довталабони бухорої (сарбозони гурезаи амир,

бештар тоторњову бошќирдњои Русия) низ буданд. Як идда

љадидони ифроткори Бухоро, ки пас аз соли 1917 дар

муњољират њизбњо созмон дода буданд, мусаллањ шуда ва

дастањои низомї ташкил дода, бо сарварии касоне чун

Файзуллоњ Хоља низ дум-думи сипоњиёни Фрунзе ба сўи

Бухоро шитофтанд.

Љанг субњи 29 августи соли 1920 оѓоз ёфт. Чунонки

Фрунзе дар дафтари ёдмондањояш навиштааст, њамин ки љанг

сар шуд, ошкор гардид, ки ваъдањои инќилобхоњони Бухоро,

ки ањолии Бухоро ба шўриш омодаанд, дурўѓ будааст. Дар

рўзњои дувум, севум ва чањоруми љанг низ аз мардуми Бухоро

кўмаке ба лашкари Фрунзе наомад.

Аљобатро бинед, ки лашкари гарони Фрунзе дар рўзи

якуми љанг ќариб ба шикаст расида буд. Дар рўзи якуми љанг

лашкари Бухоро чунон ба њуљуми љавобї-њамлаи мутаќобил

даст зад, ки «нахустин полки шарќии мусалмонї»-и

довталабони Бухоро гурезон ва њар сў парешон шуд. Сипоњи

Фрунзе, чунонки баъд ў худ дар ёддоштњояш навишта буд,

«талафоти калон доданд ва маљбур шуданд, ки аќиб

нишинанд» («понеся крупные потери, должны были

отступить»).

Яъне боз њамон њолат рўй дод, ки њангоми лашкаркашии

Ф. Колесов рўй дода буд. Колесов, чунонки гуфта будем, 1

марти 1918 ба Бухоро њамла овард ва инќилоб овардан хост,

вале шикаст хўрд ва ба азобе љон ба саломат бурд. Љанги

якуми Русияи болшавикї њамин тавр ба охир расида буд.

Љанги дувуми болшавику Бухоро, ки Фрунзе 29 августи 1920

В. Генис. «С Бухарой надо кончать…», с. 37.

Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон

оѓоз кард, низ ќариб буд, ки чун љанги якум шармандавор поён

биёбад.

Фрунзе барои ислоњи вазъ он ёздањ њавопайморо, ки ба

љабњаи Бухоро оварда буд, ба кор гирифт. Чањоррўза

бомбаборони ёздањ њавопаймо масъаларо њал кард ва ба

Фрунзе пирўзї овард. Фрунзе гуфтааст: «Фаќат… аэропланњо

дастаро аз нобудї халос карданд» - «Только лихая работа

аэропланов спасла отряд от уничтожения». Яъне Фрунзе иќрор

шудааст, ки сипоњаш дар дами нобудї буд, ќариб мањв шуда

буд.

Љанг 2 сентабри 1920 ба поён расид. 2 моњи сентабри

соли 1920 рўзи пирўзии инќилоби Бухоро ба шумор меравад.

-8-

Фрунзе дар дафтари ёддоштњояш ба тарзи њамон

худситоии инќилобї, ки њамеша вуљуд дошт, чанд љузъиёте аз

бомбаборони Бухоро хабар додааст. Дар матбуоти русии

дањаи бисти садаи бист ва бо ёрии Максим Горкий солњои сї

баёнияњои халабонњои бомбаандоз чоп шуда будааст, лекин

дар пажўњишномањо истифода намешуд ва ё ки гоњ-гоње андак

ишора мерафт.

Мо њоло як-ду сухан дар бораи ин бомбаборони

вањшиёнаи болшавикон, ки аз 29 август то 1 сентабр идома

дошт, гуфтан мехоњем.

Бухорои бузург, ки шањри музей ва пур аз осори беназиру

камназири таърихї буд, чањор рўз сахт бомбаборон шуд. Дар

ин муддат дар шањр 170 бомба таркид.

Дар 25 љойи шањр

сўхтори калон сар зад. Болшавикон ба Ленин бо худситої

хабар доданд, ки ними шањрро сўхтор гирифт. («Пожар

охватил полгорода»).

Љалол Икромии 11 сола аз як дењаи дур

он сўхторро дида буд: «Рўзонањо медидем, ки аз тарафи Бухоро

Ниг.: Н. Њотамов. Дар Бухоро 170 бомба таркида//Илм ва њаёт. -1994.

-№ 3-6.-С. 13-15.

В. Генис. Њамон асар, с. 40.

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

дуди ѓализ баромада, ба њаво пањн мешавад. Мегуфтанд, ки

шањр сўхта истодааст, шањр хокистар шуда истодааст».

Халабонњои шўравї аз амали вањшиёнаи худ зиёд лоф

задаанд. Яке аз он халабонњо бо ифтихор гуфтааст: «Мо

Бухороро бомбаборон кардем. Мо аморати ќадимро зеру

забар кардем. Бахусус аз расидани бомбањо ба машњур Манори

марг шодии мо њадду канор надошт. Агарчи ин бомбазанињо

барои мо моњиятан суде надошт». (Мы разрушили древний

эмират…- Особое ликование у нас вызывали попадания бомб в

знаменитую «Башню смерти», хотя попадания эти для нас

были в сущности совершенно бесполезны. В коротких

промежутках между полётами шутили: «Держу я бомбу, вижу

внизу мечеть. Я и бабахнул прямо в купол». Хохотали)

Он халабонњо бо њамин рўњияи муѓуливу чингизї ба

Бухоро инќилоб овардаанд. Онњо тамоми шањрро ба хоки тира

яксон карданї буданд, вале фурсат наёфтанд.

Аз њамон рўзњои маргбори инќилоб Манори Калони

Бухоро, ки яке аз шоњасарњои санъати меъмории љањон ва мояи

ифтихори миллати тољик аст, «Манори марг» ном гирифт.

Њамон «инќилобиёни» вањшї онро «Манори марг» номиданд.

Ва, мутаассифона, мо њам чанд гоњ ин номи вањшатборро

ќабул кардем, њатто шоири њаќгўи мо Пайрав достоне ба номи

«Манораи марг» навишта буд.

Захми Манори Калонро солњои баъд илољ карданд, вале

дар заминљунбии сахти Газлї ин захм боз кушода шуд. Онро

боз таъмир карданд, вале дар дили нозуки ин муљассамаи аќлу

њунар гўё он захм њанўз нињон аст ва сўзиш дорад.

Амир Олимхон дид, ки болшавикон Бухороро ба тамом

нест кардан мехоњанд, аз бањри тахту тољ баромада, рў ба гурез

нињод.

Дањшатњои чањор рўзи љанги инќилобро Садри Зиё дар

«Рўзнома» бо хобњои њавлноке тасвир кардааст ва гуфтааст:

«Балову балво аз ин зиёда нахоњад буд»

. Мебинем, ки Садри

Зиё инќилоби Бухороро «балову балво» донистааст. Ба диди

Љ. Икромї. Он чї аз сар гузашт// Садои Шарќ.-2006.- №1.-С. 22.

В. Генис. Њамон асар, 40.

Рўзномаи Садри Зиё.-Тењрон: Маркази аснод, 1382=2003, с. 288.