Книга Шакури. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон
Подождите немного. Документ загружается.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
325
Дар ин барќия инчунин омадааст, ки аљдоди тољикон «парчами
озодиро дар дастони худ сахт нигоњ медоштанд».
Ошкор аст, ки Сталин андаке аз њоли тољикон, аз ин ки
тољикон миллати шарофатманде њастанд, огоњї доштааст. Пас
чаро дар њаќќи онњо беинсофї кард? Ба ин пурсиш аз санадњои
он солњо посух намеёбем. Шояд њамин огоњии хуб аз њоли
тољикон, аз ин ки «тољикон таърихи ѓанї доранд», дар байни
халќњои Осиёи Марказї нуфузи фарњангии онњо ќавист ва дар
Шарќи исломї низ аз эътиборе бархурдоранд,-шояд огоњї
сабаб шуд бар ин ки Сталин хост тољиконро саркўб ва нотавон
бидорад, то ки ба љойи нуфузи эшон дар Осиёи Марказї нуфузи
русњо, нуфузи ѓояњои инќилоб ва болшавизм зудтар ва пурра
њукмрон гардад.
Ѓайр аз ин, чунин менамояд, ки Сталин бо он барќия
андаке гуноњи худро рўпўш карданист ва ба тољикон хушомад
мегўяд. Гуноњи худро ба гардан гирифтани Сталин аз он
суханронии ў, ки соли 1941 дар поёни Дањаи санъати тољикї дар
Маскав кард, боз бештар ба дид меояд. Ў ин дафъа дар бораи
тољикон ва шањомати таърихии онњо, фарњанг ва адабиёту
санъати онњо суханњои олї гуфт. Аз ин ќабил суханњои олї боре
дар бораи халќи рус низ гуфта буд, дигар дар бораи њеч кадоме
аз њалќњои кишвари шўравї нагуфтааст. Аз эњтимол дур нест, ки
ин бор њам як маќсад аз ситоиши мардуми тољик аз тарафи
Сталин як навъ кўшише барои шустани гуноњи худ бошад.
Гуноњи ў дар пеши миллати тољик чи соли 1924 ва чи соли 1929
хеле калон буд.
Дареѓо ки он гоњ ќисми зиёди сарзамини таърихии
тољикони Фарорўд аз њудуди Тољикистон берун монд. Аз соли
1929 ба Тољикистон њамроњ шудани Хуљанду Истаравшан ва
дигар ноњияњои шимол боз як пирўзї буд. Лекин бо вуљуди
муборизањои ќањрамононаи Абдурањим Њољибоев, Нусратуллоњ
Махсум, Абдулќодир Муњид-динов, Нисор Муњаммад,
Шотемур ва дигарон Бухорову Самарќанд ва ѓайра боз њам ба
даст наомад. Яке аз беадолатињои бузурге, ки дар садаи 20 дар
њаќќи тољикон содир шуд, њамин буд. Ин ноинсофии таърихиро
низ бояд њеч фаромўш накунем. Бояд аз тамаддуни бузурги
шањрї - тамаддуни Бухорову Самарќанд, Балх, Њирот, Марв,
Хуљанд дур нашавем, ва ояндаи худро дар асоси он тарњрезї
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
326
бикунем. Аз ин љињат њам садаи 21 бояд даврони баргаштани
тољикон ба асли худ бошад, то ки битавонем имрўзу фардои
худро тибќи њувийяти миллии худ созмон бидињем.
Имрўз бисёре аз тољикони Фарорўд фаромўш мекунанд, ки
аз ќадим соњиби тамаддуни волои шањрї будаанд, онњо
тамаддуни шањрї ба вуљуд оварда буданд. Инро набояд
фаромўш кард. Он тамаддуни бузургро дар тафаккури худ
барќарор кардан лозим аст, пораву резањои онро гирд оварда ба
диќќат омўхтан ва аз худ кардан зарур аст. Мо парвардаи
тамаддуни шањрї њастем ва онро бояд ба дил парварем. Ин ба
мо имкон хоњад дод, ки ба њаёти маънавї зудтар бирасем, бењтар
одамият биёмўзем, одобу услуби нозук ёд бигирем, чењраи
инсонии мо равшантар намоён шавад.
Дар Ўзбекистон кўшиш ба кор меравад, ки тољикон тољикии
худро фаромўш кунанд. Дар Тољикистон, ки соли 1924 як шањр
надошт, тољикон тамаддуни шањрии худро фаромўш кардан
доранд. Ин ду фаромўшї як маънї дорад. Дар њар ду сурат њам
тољик аз тољикият дур меравад.
Пурсиш: Ба назари Шумо он марзбандии соли 1924 чаро ба
амал омад. Асли маќсад чї буд?
Посух: Мо фикри худро дар бораи бархе маќсадњои
шўравиён аз табартаќсим дар боло гуфтем. Њоло бояд бигуем,
ки асли нияти болшевикон аз марзбандии соли 1924 маълум аст
ва солњои охир чандин бор таъкидан гуфта шуд. Маќсади онњо
њаргиз ѓамњорї дар њаќќи халќњои мазлуми импиротурии Русия
набуд ва намехостанд халќњоро соњиби давлати миллї кунанд.
Онњо аз рўйи шиори машњури истеъморгарон «Пора куну
њукумат рон!» тољикро бо ўзбек, ќазоќро бо ќирѓиз љанг
андохтанд. Чунонки дар адабиёти илмї чандин бор таъкид
шуда буд, бо ин марзбандї хавфи муттањид шудани
туркнажодони ўзбек, ќазоќ, ќирѓиз ва туркман пешгирї шуд,
нагузоштанд, ки халќњо бо њам як шаванд, коре карданд, ки
байни онњо сарњад пайдо шавад ва заминаи низоъ омода гардад.
Ѓайр аз ин тољиконро пора карданд. Тољикон то он ваќт њам
миллати чандпора буданд: дар Афѓонистон, Бухоро ва
Туркистони Русия мезистанд. Ин чандпорагї барои инкишофи
миллї мониаи љиддї буд ва хеле зарар дошт. Вале як ќисми
тољикон дар аморати Бухоро сарљамъ ва якпорча зист доштанд,
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
327
ки ин њолат як омили муњим барои њамназдикии онњо буд.
Таќсимоти соли 1924 њамин сарљамъиро барњам дод, тољикони
Бухороро ду пора кард: ба тољикони Точикистон ва тољикони
Ўзбекистон таќсим кард, то ки байни порањо низоъ сар занад.
Чун тољикон аз Бухорову Самарќанд људо шуданд, рўњияи
марказгурезї ва мањалгаройї ќувват ёфт. Мањаллгаройї дар
Тољикистон аз њамон табартаќсими соли 1924 сарчашма
гирифт.
Банда дар навиштањои худ чандин бор таъкид кардаам, ки
баъд аз инќилоб, баъд аз соли 1924 ва 1929 дар натиљаи сиёсати
миллии шўравиён худшиносии иљтимоъиву маънавї ва
худогоњии миллии тољикони Мовароуннањр пурнуќсон сурат
ёфт, њама навъњои шуури иљтимоъиву маънавии онњо ноќису
номукаммал шакл гирифт. Ва ин њолат яке аз сабабњои асосии
рўйдодњои дањшатноки солњои навад буд.
Табартаќсими соли 1924 љузве аз сиёсати истеъмории Русия
нисбат ба халќњои Осиёи Марказї буд. Маќсади аслии сиёсати
мустамликадорон ин буд, ки њастии миллии халќњои Осиёи
Марказиро тобеъи манфиатњои импиротурї бидоранд. Соли
1924 ќадаме дар роњи нотавону нотамом нигоњ доштани халќњои
Мовароуннањр буд. Агарчи пантуркистњо аз ин ќадам ком
бурданд ва баъзе халќњо низ суде бардоштанд, њар бозёфти ин
халќњо басо гарон афтод. Мардуми тољик он гарониро имрўз
бештар аз он рўзњо эњсос мекунанд.
Ин масъала, ки Сталин аз табартаќсими Осиёи Миёна чї
маќсад дошт, њанўз дар илм чандон равшан нашудааст. Дар
масъалаи соли 1924 ва 1929 нуќтањои норавшан зиёд аст ва
ихтилофи назар кам нест. Банда медонам, ки он чї алъон
менависам, шояд фардо мавриди мубоњиса ва эътироз ќарор
хоњад ёфт. Аммо дар як масъала бояд њама њамфикр бошем ва
он масъала ин аст, ки табартаќсими соли 1924 ва таъсиси
Тољикистони иттифоќї дар соли 1929 тибќи сиёсати
импиротурї сурат баст ва натиљаи он буд, ки мо тољикон заррае
ихтиёр надоштем, мутеъи дигарон будем ва њар чї хостанд, бар
сари мо оварданд.
Хулоса ин аст, ки мардуми тољик сарнавишти худро ба
дасти худ бояд бигиранд, сарнавишти худро ба дасти худ бояд
бисозанд ва дигар њеч нагузоранд, ки дигарон барои дигар
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
328
кардани сарнавишти онњо бикўшанд. Дигар нагузорем, ки моро
пора бикунанд, то ки нест бикунанд. Миллати чандпораи тољик
бояд ба ягонагии маънавї бирасад, то ки баќои умри худро
таъмин бикунад.
Пурсиш: Агар инќилоби октабр намебуд, ба назари Шумо
сарнавишти мардуми тољик чї гуна метавонист бошад.
Посух: Ба чунин суол љавоб гуфтан душвор аст. Албатта,
њар касе мехоњад ба суолњое, ки кам нестанд, љавоб гуфта бошад.
Лекин посух бояд ба тахмину њадс набошад. Бењтар ин аст, ки
мисли солњои њокимияти шўравї пурсише гузорем: Октабр ба
мо чї дод ? Чї комёбињои фарњангї ва иљтимоъиву сиёсї овард
ва аз чї арзишњои муњим мањрум кард? Чунин гузориши
масъала барои муайян кардани ин ки аз ќарни 20 ба ќарни 21
чињо бо худ бигирем ва аз чи чизњо худро бояд тоза бикунем,
шояд бештар ањамият дошта бошад.
Аз он чї дар боло гуфта омад, гўё то андозае равшан шуд,
ки нињоли октабр дар бўстони тољикон чи мевањои талхе дод.
Ин нињол дар замини мо, барои обу њавои мо бегона буд ва
наметавонист ба тарзи табиъї нумў кунад.
Аввалан октабр миллати тољикро ногањон ва зўран аз роњи
тањаввули таърихї берун карда, ба роњи дигаре, ба роње, ки хоси
он набуд, дохил кард. Ќадам задан аз ин роњи бегонаву ноошно,
ки ноњамворї ва бардору зан бисёр доштааст, хеле душвор омад.
Пеш аз инќилоб, аз охирин чоряки садаи 19 дар Фарорўд
– чи дар Туркистони Русия ва чи дар Бухоро равандњои
муњимме љараён гирифта буданд, ки њам њаёти иљтимоъиву
иќтисодї ва њам фарњангу маънавиятро ба роњи тоза
мебурданд. Маорифпарварон аз Ањмади Дониш (1826-1897)
то Мањмудхољаи Бењбудї (1875-1919) ва Абдуррауфи Фитрат
(1886-1938) ба љустуљўйи роњњои растагории миллї
даромаданд (ва як асари Фитрат «Рањбари наљот» ном дошт,
ки наљоти миллат дар назар аст). Равшангарони тољик зарур
донистанд, ки миллат аввало бояд ба асли худ баргардад ва
идеали таърихии онњо чунончи даврони Оли Сомон буд, на
Чингизу Темур, ки идеали баъзе љадидони турк ќарор ёфтанд
ва Фитрат њам баъди инќилоб чун аз адабиёти форсии тољикї ба
адабиёти ўзбекї гузашт, рў ба арвоњи Чингизу Темур овард, аз
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
329
ислом гашт, бедин шуд. Адибони тољик ба чунин роњњо
нарафтаанд.
Инро њам бигўем, ки лашкаркаши болшевик Михаил
Фрунзе, ки соли 1920 Бухроро фатњ кард (ва ин ѓасбкориро
инќилоби халќии Бухоро ном нињоданд) фарзанди худро Темур
номида ва бо ин кор ба пантуркистњо худро наздик гирифтан
хост.
Яке аз тафовутњои равшангарии форсии тољикї аз ўзбекї
ин буд, ки бархе маорифпарварони тољик низ ба пантуркизм
наздик шуда бошанд њам, дар масъалаи баргаштани миллат
ба асли худ, фарњангу маънавияти асрњои гузашта, аз љумла
илму дониши Бухорои бостониро дар назар доштанд ва онро
бо дастовардњои тамаддуни Ѓарб пайванд додан, дирўзи худ
ва имрўзи љањонро як кардан мехостанд.
Дигар хусусияти љадидони тољик ин буд, ки маорифпарварї
дар назари онњо фаќат фарњанггустарї (оммаро савод
омўхтан, ба илму фарњанги замон соњиб шудан, фарњанги
пешоњанги аврупоиро аз худ кардан ва монанди инњо) набуд,
балки маѓз то маѓз моњияти маънавї дошта, чунончи дар
«Рањбари наљот» ва «Оила» ном асарњои Фитрат мебинем,
барои муайян кардани бунёди ахлоќии љомиаи оянда љидду
љањд шуда буд. Яъне ќуввањои пешрави љомиъа миллатро ба
роњи анъанавии таърихї, ба роњњои маънавиятљўйї, вале ба
тарзи нави замонї пеш бурдан мехостанд. Инќилоб њамин
ниятро бар бод дод. Инќилоб гузаштаро, ба вижа гузаштаи
мардуми Шарќро ба куллї инкор кард, аз арзишњои маънавї
рў гардонд, фаќат арзишњои иљтимоъиву синфиро эътироф
намуд ва моддиёту иќтисодро бунёди њастии инсону љомиа
донист, ки ин комилан хилофи тасаввуроти тољикон буд. Як
љузъи маънавият дин аст ва чунонки расули акрам (с)
фармудааст: «Дин аќл аст». Аммо инќилоби болшевикї
динро ба куллї инкор намуд ва љомиаро аз аќл мањрум
кардан хост. Дар љомиаи шўравї бемаънавиятї реша
давондан гирифт.
Б. Н. Елтсин соли 1997 дар солонаи инќилоби октабр
гуфт, ки инќилоби октабр Русияро аз дунё људо кард ва ба
гирдаш девори оњанин бардошт. Мо бояд аз худ илова кунем,
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
330
ки ин гап дар њаќќи њама љумњурињои шўравї низ дуруст аст.
Вале дар бораи кишварњое чун Тољикистон бояд бигўем, ки
инќилоб онњоро ба Русия ва фарњанги русї пайванд дод ва ба
ин восита то андозае ба тамаддуни Ѓарб расонид, андаке, на
зиёд, ба пањнои љањон баровард. Мо аз болои девори баланди
оњанине њам бошад, андаке ба љањон нигаристем. Дар натиља
дар фарњанги тољикї, дар адабиёту санъати тољикон
равияњои наве чун реализм (агарчи реализми сотсиалистї,
яъне реализми мањдуди тањрифшудае буд), жанрњои тозае чун
роману повест, чун мусиќии симфонї ва ѓайра пайдо шуд ва
дар ин соњањо устодони забардасте ба майдон омаданд, дар
фарњангистони улуми Тољикистон ва донишгоњњо
донишмандони намоёне ба воя расиданд ва њоказо. Инњо ва
бисёр чизњои дигар, аз чумла ободии Тољикистони
харобазори собиќ низ меваи октабр буд. Инро бояд эътироф
кунем. Вале инро њам бояд фаромўш накунем, ки ин
овардањои мусбати инќилоби болшевикї бисёр гарон афтод.
Дастовардњои инќилоб ба мардуми мо ба наќди љон муяссар
гардидааст.
Дар солњои бистум ањолии кўњистони Тољикистон –
мардуми Бухорои Шарќї, яъне кўњистониёне, ки аз
озодихоњтарин тољиконанд, 40 фоиз кам шуданд: ё кушта
шуданд ва ё ба Афѓонистон гурехтанд. Љамъият чињил дар
сад кам шуд, яъне ќариб ним шуд.
Ин њолат дар панљ-шаш соли аввали инќилоб рўй дод ва
баъд њам идома дошт.
1
Њоло баъзе устодони донишгоњњо ва сиёсатгузорони
Тољикистон мегўянд, ки октабр халќи тољикро озод кард.
1
1
Муњољират ба Афѓонистон то солњои сї давом ёфт. Соли 1992, ки
дар Тољикистон љанги дохилї оѓоз ёфт, боз наздик ба як миллион
нафар ба Афѓонистон гурехтанд. Афѓонистон ин тољикони
Фарорўдиро паноњандагї дод. Лекин дар охири солњои навад, ки
тољикони гурезаи Афѓонистон дар Тољикистон зиёд шуданд,
њукуматдорони Тољикистон ба онњо бо чашми бадгумонї
нигариста, ба њар бањона онњоро аз кишвар рондан мехоњанд. Мо ин
корро нораво медонем.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
331
Аммо намегўянд, ки инќилоб моро аз кадом зулм озод кард.
Оре, халќ пас аз инќилоб аз љаври манѓит ва њукуматдорони
мустабиди он халос шуд. Вале инќилоб миллатро аз дасти
манѓит гирифту ба дасти пантуркистњои болшевик супурд. Ин
туркпарастон аз манѓит бадтар баромаданд. Дар њаќќи
тољикон нажодкушие, ки инњо раво диданд, дар таърих кам
дида шуда буд. Бубинед, ки ањвол чї буд ва чї шуд.
Дар боло гуфтем, ки дар панљ-шаш соли баъд аз
инќилоби соли 1920 дар марказ ва љануби Тољикистони
кунунї љамъият чињил фоиз кам шуд. Бояд афзоем, ки ин
фаќат як ќисми талафоти тољикон буд. Акнун як ќисми
дигарашро бинед.
Кам шудани шумораи тољикон дар Фарорўд хеле пештар
аз инќилоботи 1917 ва 1920 сар шуда буд. Аммо пас аз
инќилобот якбора суръат гирифт. Маълумоти расмии оид ба
коњиши шумораи тољикон њайратангез аст ва ба аќл
намегунљад.
Дар Бухоро соли 1924 њамагї 42.482 нафар тољик монда
будааст! Соли 1926 маълум шуд, ки аксари инњо яњудиёни
бухоро будаанд, ки худро тољик нависондаанд. Тољикон
ўзбек навишта шудаанд, яњудиён - тољик. Агар бародарони
яњудии мо намебуданд, шояд дар рўйхати халќњои Бухоро
номи тољик намемонд. Њангоме, ки чунин натиљањои
саршумори ањолии соли 1926 эълон шуд, љавонони Бухоро ба
тарзи эътироз парчаму шиорњо бардошта ба кўчањо
баромаданд ва талаб карданд, ки дубора саршумор баргузор
шавад. Љалол Икромї он гоњ 16-17 сол дошт ва шоњиди он
намоиш буд.
Маскав барои тафтиши саршумори соли 1926 дар
Бухоро комиссиюне таъсис дод. Раиси ин комиссиюн
Валериан Кўйбишев -яке аз мўътабартарин нафарони
рањбарияти шўравї буд. Профессор Александр Семёнов узви
ин комиссиюн буд. Ин комиссиюн коре накард ва худ ба худ
1
«Инќилоб Тољикистонро аз зулм озод кард»//Литературная
Евразия, августи 1999, № 10, сањ. 11
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
332
барњам хўрд. Ошкор аст, ки Маскав фаќат барои
назарфиребї комиссиюн таъсис дода буд ва зуд онро
фаромўш кард.
Аз рўйи маълумоти расмї соли 1918 дар љумњурии
шўравии Туркистон 1 миллиону 300 њазор нафар тољик мављуд
буд, вале соли 1920 ин шумора ба 400.000 расид. Яъне шумораи
тољикон дар зарфи ду сол се баробар кам шуд. Ва бегумон ба
њамин миќдор шумораи ўзбек зиёд шуд. Пасон ин раванд
бештар суръат ёфт.
Коњиши босуръати шумораи тољикони Самарќанду
Бухороро пажўњишгарон чандин бор таъкид кардаанд ва
камина низ дар маќолањои худ овардаам. Пажўњишгари
љавони амрикої Љон Шоберлайн-Энгел се-чор сол пештар
дигардесињои шумораву фоизро ин тавр љамъбаст намуд:
«Соли 1915 дар Самарќанд 59.901 тољик (62%) ва 879 (1%)
ўзбеку сорт буд соли 1920 тољикон 44.758 (54%) ва ўзбекон
3.311 (4%) буданд, соли 1926 тољикон 10.716 нафар (10%) ва
ўзбекњо 43.304 (41% шуданд. Дар зарфи ёздањ сол шумораи
тољикон ба 82% кам шуда, шумораи ўзбекњо ќариб ба 5000%
зиёд шудааст». Ба ин 5000% на танњо тољикон, балки баъзе
ќавмњои дигари Осиёи Миёна, ки ўзбек навишта шуданд, низ
дохил мешаванд.
Љои Шоберлайн-Энгел боз чунин раќамњо овардааст:
«Баъди тасарруфи Самарќанд (аз тарафи Русия-М.Ш.) соли
1872 ањолии ин шањр 35.326 нафар буда, аз он љумла 33.622 тан
ё ки
95 % тољик буд (њама ањолии боќимонда яњудї буда, дар
тамоми шањр фаќат 4 ўзбек вуљуд дошт). Љоншумори соли
1959 натиљањое дод, ки ба раќамњои пешин њеч наздикї
надоранд (…). Соли 1959 шумораи тољикон дар њама
шањрњои вилояти Самарќанд (на танњо дар худи Самарќанд,
балки дар њама шањрњои вилоят – М. Ш.) њамагї 11.166 нафар
будааст. Ба ин тариќ шумораи тољикон дар њама шањрњои
вилоят фаќат 5,6 фоизи ањолии шањри Самарќандро ташкил
мекардааст, ки ањолии шањр 169. 484 тан будааст. Ба мо
маълум нест, ки дар дигар шањрњои вилоят чї ќадар тољик ба
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
333
ќайд гирифта шудааст, вале њатто агар тахмин кунем, ки њама
тољикон фаќат дар шањри Самарќанд зистаанд, он раќам
чунин маънї хоњад дошт, ки шумораи тољикон дар соли 1959
нисбат ба соли 1872 ба 67% фоиз кам шудааст ва њол он ки
шумораи умумии ањолии шањр 556 фоиз зиёд шудааст (…).
Таносуби фоизии тољикон дар муддати камтар аз сад сол аз
95% то ба 5,7 % расидааст».
Ин пажўњишгар дар натиљаи чунин оморгирињои бисёр
ба чунин хулоса омадааст: «Аз рўйи арзёбие, ки хеле
эњтиёткорона бошад, шумораи ўзбекњо дар Осиёи Миёнаи
шўравї аз соли 1917 то 1924 ќариб ду баробар зиёд шуд. То
соли 1917 шумораи ањолии ўзбек дар Туркистони Русия ва
Хеваю Бухоро таќрибан 2 миллион нафар буд. Тибќи
саршумори ањолї, ки баъди таќсими Осиёи Миёна ба
љумњурињо (яъне соли 1926 – М.Ш.) баргузор шуда буд,
шумораи ўзбекњо ба 3,8 миллион нафар расидааст. Табиъист,
ки чунин афзоиши тунди ањолї натиљаи афзоиши таваллуд
наметавонад буд. Дар воќеъ, дар ин муддат афзоиши табиъии
ањолї дар натиљаи љанг ва гуруснагї хеле коњиш ёфт. Барои
фањмидани сабаби афзоиши шумораи ўзбекњо бояд инро ба
назар бигирем, ки дигар гурўњњои этникї (агарчи баъзеи онњо
хеле сершумор буданд) њангоми саршумор сабт нашуда
буданд».
1
Њамин аст як натиљаи сиёсати ўзбеклаштурув (ўзбек (ї)
кардан), ки пантуркистњо бо дастгирї ва пуштибонии
болшавикони рус амалї кардан два дар андак муддат шумораи
ўзбекњо чанд баробар зиёд ва шумораи тољикон чанд баробар
кам шуд. Њатто чунончи Љ. Шоберлайн-Энгел гуфтааст, аз 95%
ба 57% расид.
Банда бо як гурўњ равшанфикрони тољик чунин раќамњоро
дар нома ба М. С. Горбачов нишон дода будем, лекин М. С.
Горбачов ва Дафтари Сиёсї ба ин раќмњо ањамият надод.
Оморе, ки овардем, дар баъзе сарчашмањои илмї як андоза
аз њам тафовут дорад. Ин фарќи ночиз моњияти онро дигар
1
Джон Шоберлайн-Энгел. Перспективы становления национального
самосознания узбеков//«Восток», 1997, № 3. – С. 55 и 60.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
334
намекунад. Ин омор, ки намунаи онро мо дар навиштањои худ
зиёд овардаем, бозгўй аз тољиккушии инќилобист. Фарќи он аз
тољиккушии Чингизу Темур ин аст, ки Чингизу Темур љисман
нобуд мекарданд, пантуркистњои болшевик љисман ва маънан
нобуд карданд. Бо зўру заљр тољикро ўзбек кардан ўро ба нобудии
маънавї, ба бемаънавиятї бурдан буд.
Пас инќилоб моро аз киву аз чї озод карда будааст, ба мо
чї дода будааст? Як љавоби ин суол ба пиндори камина он аст,
ки аз тољикият, аз тољик будан озод кард, нотољикї, туркият
овард.
Инќилоби болшевикї ва пантуркистњои болшевик хостанд
миллати тољикро дар Мовароуннањр ба тамом нест бикунанд,
вале натавонистанд. Ба онњо њамин ќадар муяссар гардид, ки
миллати тољикро як андоза ба роњи беимонї ва бемаънавиятї
дароварданд, имрўз кам-кам имконоте фароњам меояд, ки
миллат худро аз ин роњ берун бикашад, аз он «рањовардњо»
рањої ёбад. Њоло чунин имконе фароњам меояд ва лозим аст, ки
онро аз ќувва ба феъл оварем.
Њоло тољикони Фарорўд мехоњанд давлати миллї созмон
дињанд, то дардњои миллатро дармон бикунад. Албатта,
давлати миллї пушту паноњи тољикони кишварњои дигар, аз
љумла тољиконе, ки то андозае њувийят гум кардаанд, низ
мебошад, барои рушди мактабу маориф ва худшиносии миллии
онњо, барои таъмини ягонагии маънавии њамаи тољикони
кишварњои њамсоя кўшиш хоњад кард. Вале давлати миллии
тољикон муносибатњои сиёсии худро ба кишварњое чун Русия ва
Ўзбекистон на аз рўйи он чї гузашт, балки аз рўйи вазъи кунунї
ва ба хотири фардо бояд муайян намояд. Муносибати Љумњурии
Тољикистон бо Федератсияи Русия ва Љумњурии Ўзбекистон
бояд поя бар аќли салим дошта бошад, на бар кинатўзї. Он гоњ
давлати миллии тољикон метавонад вазифањои таърихии худро
дуруст иљро намояд.
Гузаштаро фаромўш набояд кард, вале гоњ лозим аст, ки ба
хотири имрўзу фардо чашм аз гузашта бипўшем.
Он чї мо аз љиноятњои болшевикон ва пантуркистњо
андаке ёдовар шудем ва шаммае гуфтем, маќсад он нест, ки
дар дили миллат нисбат ба русњо ва ўзбекњо тухми адоват
бикорем, балки он аст, ки миллат таърихи худро бидонад, аз