Книга Шакури. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон
Подождите немного. Документ загружается.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
255
асос надорад. Њанўз ягон таърихшинос ягон далелу бурњон
наовардааст, ки дар ягон давру замон туркигўйии халќи
тањљойии Бухороро исбот мекарда бошад. Барьакс, аз таърих
маълум аст, ки мардуми аслии Бухорову Самарќанд аз аввал
форсигўй буданд, яьне забони онњо монанди имрўз форсии
тољикї буд. На танњо дар Бухорову Самарќанд ањвол чунин буд,
балки эронинажодон, яьне тољикон дар Ќашќадарё ва
Фарѓонаву Тошканд њам мисли њозира бисёр, њатто аз њозира
хеле зиёдтар буданд ва табиист, ки ба тољикї сухан меронданд.
Аз њамин љост, ки баъди барњам хўрдани давлати тољикии
Сомониён, яьне аз асри XI сулолањои туркї ва баъди асри XV
сулолањои ўзбекї њукмрон шуда бошанд њам, забони халќ,
забони давлатї ва забони таълим забони форсии тољикї буд. На
танњо дар Бухорову Самарќанд, балки дар бисёр ноњияњои
дигар тољикон на аќаллият, балки аксариятро ташкил
мекарданд ва мањз ба њамин сабаб забони онњо забони расмии
давлатдорї, мактабу мадраса ва адабиёту илм буд.
Ин њол дар Бухоро то соли 1920 давом ёфт. Аввалин коре,
ки Файзулло Хољаев баъди ба сари њокимият омадан кард, ин
буд, ки забони форсии тољикиро чун забони давлатї ва маорифу
маданият аз байн бардошт ва ба љои он забони туркиро љорї
кард. Вай 11 марти соли 1921 бо ќарори Шўрои нозирони халќи
љумњурияти Бухоро ба таври расмї забони туркиро забони
давлатї эьлон намуд (ниг. рўзномаи «Известия ТуркЦИК», 17
марти с. 1921). Ин яке аз он ноинсофињои таърихї буд, ки дар
замони мо бисёр рўй додааст.
Аз њамон ваќтњо дар муддати зиёда аз 70 сол дар бисёр
вилояту ноњияњо, махсусан дар Бухоро, тољиконро дар
њуљљатњои расмї «ўзбек» навиштанд, мактабњои тољикиро
бастанд, аз тамошои телевизиони Тољикистон, аз мутолиаи
матбуоту китобњои тољикї дар канор нигоњ доштанї шуданд,
вале забони тољикиро аз байн бардошта натавонистанд. Инак,
И. Ањмадов ба воситаи њафтаномаи њизби «Эрк» роњи нави
њалли масъалаи забони мардуми Бухороро пешнињод кардааст.
Ба андешаи мо, барои дуруст бурдани сиёсати миллї дар
шароити Бухоро ба хубї донистани таьрихи њар се халќи асосии
он: тољикон, ўзбекњо ва туркманњо зарур аст. Бояд донем, ки дар
вилояти Бухоро аз љињати шумора тољикон нисбат ба ўзбекњо ду
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
256
баробар зиёд мебошанд. Мардуми Бухоро, ки пантуркистњо
онњоро «забонашон тољикию худашон турк» мегўянд, дар асл
тољик ва авлоди бевоситаи суѓдиёнанд. Ва инро бояд эътироф
кард; Сониян, бояд донист, ки дар ин вилоят на танњо тољикон,
балки туркманњо њам дар њуљљатњои расмї аксаран «ўзбек»
навишта шудаанд. Дар натиљаи чунин сиёсат дар замони
шўравї дар баъзе дењањо забони тољикї аз байн рафтааст ва ё
меравад. Барои мисол, дар дењаи Соктареи ноњияи Ѓиљдувон, ба
авлоди навраси С. Айнї назар афканед. Бисёре аз љавонони ин
дењ акнун забони тољикиро намедонанд. Ва њол он ки солњои
инќилоб ањвол дигар буд: њама тољикигўй буданд.
Тањќири миллї ба некї намеанљомад. Алњазар аз ихтилофи
миллї, аз низоъ ва кашмакаш! Ва њол он ки инкори мављудияти
халќе, аз љумла инкори њастии тољикон дар марказњои таьрихї
зуд ё дер метавонад низоъ ба миён орад. Гуфтањои мазкури
шумо, Алишер Хўљаи мўњтарам, гуфтањои И. Ањмадов ва
дигарњо, њамовозии онњо аз тарафи шўъбаи «Эрк» чунин хавфе
дар пай дорад. Аз ин хавф бояд њазар кард.
Умедворем, ки мулоњизањои мо боиси ранљиши шумо
намегардад, баръакс каме бошад њам, барои ифшои њаќиќати
таърих ва њаќиќати рўз, барои барќарории адолати иљтимої
мусоидат хоњад кард.
1992
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
257
ДУРУСТИЊО АСОСИ ОШНОИСТ
-1-
Њоло љамъияти мо таърихи худро аз нав дарк мекунад.
Дар роњи шинохти навини адабиёти шўравї, тамоюлоти
асосии он, эљодиёти намояндагони алоњидаи вай, моњияти
ѓоявию эстетикии баъзе асарњои маълуму машњур ва баъзе
асарњои фаромўшшуда ќадамњои љиддї гузошта шуданд. Ин як
фароянди муњим аст, ки ба фаро расидани саломатии ахлоќии
љомиа мусоъидат мекунад.
Ба ин муносибат ба яке аз падидањои дур рафтани
адабиёт аз њаќиќати њаёт диќќат љалб кардан мехоњем, ки онро
волунтаризм ва низоми фармонфармоиву зўроварї ба миён
овардааст.
Масъалаи инъикоси њаќиќати њаёт ва њаќиќати бадеъї
дар зарфи ду-се соли охир дар бисёр маќолањо ба тарзи нав
баррасї мешавад. Масъалањое, ки мо њоло ба онњо таваќќуф
кардан мехоњем, дар љамъомадњои адибону адабиётшиносон,
дар маќолањо (чунончи, маќолаи Сафар Абдуллоњ ва Хуршеди
Даврондухт «Оинаи каљнамои тасвир» - Садои Шарќ, 1989, №
7) аз чанд љињат мавриди муњокима ќарор ёфтаанд. Бо вуљуди
ин, дар бораи он масъалањо сухан ронданро зарур медонем.
Идеологияву психологияи сталинизм ва касодиву рукуд
дар бисёр мавридњо боиси паст рафтани маданияти
муносибатњои байни миллатњо гардид. Азаматхоњї, кўшишњое
дар роњи бузургтар нишон додани халќи худ ба њисоби нањй
задани халќи дигар, яъне як навъ изофанависии таърихиву
маданї ба миён омада, нописандиву беэътиної нисбат ба
дигар халќњо зоњир шуд, њавобаландии миллї ривољ ёфт.
Профессор С. С. Хромов дар як маќола дар ин бора
муфассалан сухан ронда буд (ниг.: журн. «История СССР»,
1986, № 6). Баъзе муњаќќиќони дигар, инчунин баъзе
нависандагон њам аз ин хусус изњори ташвиш кардаанд
(чунончи, профессор Г. И. Ломидзе дар маќолаи «Ќадри
дўстиро донем» - «Вопросы литературы», 1987, № 11).
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
258
Яке аз њамин равияњои норавои зарарнок пайдо шудани
шавќе нисбат ба аќидањои сарварони миллатгароии солњои
бист, нисбат ба аќидањои онваќтаи баъзе ходимони љамъиятии
Осиёи Миёна аз ќабили Файзуллоњ Хољаев, Абдуррауфи
Фитрат, Абдуллоњ Рањимбоев ва дигарон мебошад. Бебунёдии
аќидањои онњоро илм кайњо исбот кардааст ва чанде аз худи он
ходимони љамъиятї њам баъдтар эътироф намудаанд. Аммо
баъзењо имрўз ба он аќидањо умри дубора бахшидан мехоњанд.
Дар асоси раванди њаќќоният ва кушодагиву ошкоргўї
зарба ба чунин падидањо яке аз вазифањои муњим дар даврони
бозсозист ва барои устувории муносибатњои дўстонаи анъанию
чандинасраи халќњои мо, хусусан тољикону ўзбекон зиёда
зарур аст.
Аќидањои миллатгароии баъзе сиёсатмадорони солњои
бист дар њуљљатњои њизбї, аз љумла дар Резолутсияи Анљумани
ХП РКП (б) расман мањкум шудааст. Ин аќидањо чун як
љараёни шовинистии таљовузкор бар зидди халќњои дигар, аз
љумла муќобили тољикон равона шуда буд. Онњо истиќлоли
халќи тољикро эътироф намекарданд, мављудияти ин халќро чи
дар гузашта ва чи дар замони њозира, хусусан дар Бухорову
Самарќанд инкор менамуданд. Назарияе пеш гузошта шуда
буд, ки гўё тољикон низ ўзбеканд, вале забони модарии худро
аз даст дода, забони бегонагон – форсии вайронеро ќабул
кардаанд.
Миллатгароён ба таъсиси љумњурияти Тољикистон сахт
муќобилат карданд. Лекин ба њар њол соли 1924 љумњурияти
мухтори Тољикистон таъсис ёфта, соли 1929 ба республикаи
њафтуми иттифоќї табдил шуд.
Асосгузори адабитёи нави тољикї ва яке аз сардафтарони
адабиёти њозираи ўзбек Садриддини Айнї, яке аз поягузорони
Партияи Коммунистии Бухоро ва нахустин раиси Шўрои
Комиссарони халќии Тољикистон Абдулќодир Муњиддинов,
шоири инќилобкор Абулќосими Лоњутї, Раиси Кумитаи
Иљроияи Марказии Тољикистон Нусратуллоњ-махсум
Лутфуллоев, яке аз сарварони миллати тољик Шириншоњ
Шоњтемур, шарќшиносони шўравї академик В. В. Бартолд ва
профессорон А. А. Семёнов, В. Поливанов, А. Шмидт, бисёр
кормандони намоёни њизбиву шўравї ва ходимони маданият
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
259
муборизи шўълавари зидди пантуркизми ўзбекї буданд. Ин
мубориза хусусияти байналмилалї дошт: намояндагони бисёр
халќњо, аз љумла халќњои бародари ќазоќ, туркман ва ўзбек дар
он иштирок кардаанд.
-2-
Пантуркизм гўё шикаст ёфт, вале садои пантуркист гоњ-
гоњ солњои сиву чил њам ба гўш мерасид.
Соли 1947 филми бадеъии «Алишери Навої» баромад.
Дар ин филм шоири тољик Биної бар хилофи воќеияти таърих
чун душмани забону адабиёти ўзбекї амал кардааст. Навої бо
ў бањс карда, аз љумла чунин фикре баён менамояд: вай, яъне
Навої ба забони халќ асар менависад, аммо Биної ба забони
бегонагон. Мантиќи ин фикр њамин хоњад буд, ки дар Осиёи
Миёна туркњо зист доранд ва забону адабиёти форсї-тољикї,
хар чизе, ки ба эроният ва тољикон нисбат дорад, ба Осиёи
Миёна бегона аст. Ин љо сухан аз садаи 15 меравад. Ба ин тарз
аз забони Навої фикре баён шудааст, ки ба аќидањои ў, ки аз
мероси адабиву илмии вай, чунончи аз рисолаи «Муњокимат-
ул-луѓатайн» ба хубї маълуманд, комилан хилоф аст. Манбаъи
он – миллатгароии каљдилону каљ-фикрони солњои бист аст.
Нусхаи нави филм, ки њанўз чунин лавњаву манзарањо
дорад, дар оѓози солњои њаштод бароварда ва аз барномаи
якуми телевизиони Тошканд, яъне барои Тољикистон њам
намоиш дода шуд.
Таблиѓи ошкорои баъзе «назарияњои» пантуркистї
моњияти асосии романи Мањмадалї Мањмудов «Ќуллањои
љовид»-ро («Ўлмас ќоялар», 1981), ки шўњрати пуршўре
ёфтааст, ташкил мекунад. Воќиањои ин роман дар нимаи
дувуми асри XIX рўй додаанд. Персонажњои он беистињола
суханњое мегўянд, ки шаъни миллии дигар халќњо – русњо,
ќазоќњо, тољикњоро тањќир мекунад. Аввал як персонаж сухани
олиљанобе гуфтааст: «Ўзбекњо, ќазоќњо, ќирѓизњо, туркманњо,
ќараќалпоќњо, тољикњо як тананд», «шохњои як дарахтанд»
(«Шарќ юлдузи», 1981, № 10, с. 56). Вале ин гап бо маќсади
дигаре гуфта шудааст. Маќсад он аст, ки дафъатан таъкид
ёфтааст: тољикон њам «дар аслу насаб турканд». Андаке
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
260
баъдтар яктан ва шохи як дарахт будани халќњои гуногун
сабаб гардидааст, ки дар њаќќи кишвари Туркистон ва Бухоро
чунин њукми ќатъї бароварда шавад: «Ин сарзамин, ин
кишвар ба ўзбекон тааллуќ дорад! Њама аз они ўзбекон аст!» (с.
71).
Ба аќидаи як персонаж, сањви Темури ланг ин буд, ки «ба
онњое, ки ба миллатњои бегона мансуб буданд, аз шањрњои
азиме монанди Бухоро, Самарќанд, Њирот љой дод». Боз ин
персонаж гуфтааст: «Агар ман ба љои Темури бузург мебудам,
њама мардони онњоро яке боќї нагузошта, ќир менамудам ё
њамаро ахта ва ѓулом мекардам» (сањ. 72).
Ин гап дар бораи тољикон, дар бораи халќе гуфта
шудааст, ки дар шањрњои номбурда аз ќадим (на бо «хатои»
«Темури бузург», яъне на аз асри XIV, балки аз ќадимулайём)
зиндагї ба сар мебаранд.
Бо гуфтањои он персонаж љањон-љањон нафрат нисбат ба
мардуми шањр, нисбат ба тољикон баён шудааст.
Ба тасаввури ин персонаж тољикон аљаб халќи
дањшатангез будаанд, ки онњоро саросар ахта карда ба ѓуломї
нигоњ доштан лозим будааст. Ва њол он ки худи ин персонажи
М. Мањмудова бо ин тасаввураш касест, ки мехоњад таърихро
ба майдони дањшату вањшат табдил бидињад. Ин персонаж аз
як љињат њаќќонияти таърихї дорад: Дар њаќиќат турконе, ки
дар асрњои гузашта ба Мовароуннањр меомаданд, дар бораи
мардуми бумї, дар бораи тољикон чунин тасаввур доштанд, ба
тухми ин мардум оташ мезаданд, ин мардумро «ќул»-ѓулом
мегуфтанд ва њаќиќатан таърихро ба майдони дањшату вањшат
табдил медоданд. Рўњу равони ин персонаж мувофиќи
воќеъияти таърих аст. Муаллифи роман њам монанди ин
персонажи худ аст.
Оре, њамаи ин гуна гуфтањо дар романи М. Мањмудов
«Ќуллањои љовид» ба персонажњо тааллуќ доранд. Романро
њар чї бештар вараќ мезанем, бештар бовар њосил мекунем, ки
мањз чунин гуфтањои ќањрамонон фањми таърихии
нависандаро ифода менамоянд. Дар роман бархўрди сахти
аќидањои мухталиф ва тањлили онњо ба назар намерасад, барои
падид овардани моњияти иљтимоъии он аќидањо кўшише ба
амал наомадааст, фаќат баёни муфассали он фикрњо њасту бас.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
261
Баёни «бетарафонаи» муаллиф дар ин маврид як усули тасвир
мебошад, ки махсусан интихоб ва бо маќсадњои дур аз наљобат
истифода гардидааст. Он чї мунаќќид Норбой Худойберганов
ќайд карда буд, њаргиз њодисаи тасодуфї нест. Вай гуфта буд:
«Ќањрамонони романи М. Мањмудов аксаран баёнгари афкору
андешањои муаллифанд» («Вопросы литературы», 1987, № 1,
сањ. 64). Ин сухани мунаќќид њаќ асту рост. Фаќат бояд илова
кунем, ки на танњо ќањрамонони мусбат, балки агарчи аљиб ва
ѓайри одат аст, персонажњои манфї низ чунин вазифаро иљро
кардаанд: нависанда аќидањои худро бо як навъ пофишориву
устуворї аз забони персонажњои бисёре ба талќин меорад ва
аксаран миёни назари муаллифу назари персонаж фарќ
намондааст, њатто персонажњои манфї гоњ аќидаи муаллифро
ифода мекунанд. Манфуртарин гуфтањои персонажњо низ
аќидаи муаллифро ифода мекунанд.
М. Мањмудов љавобан ба аппонентњои худ дар мактуби
саркушодаи ба номи «Сафед сиёњ нахоњад буд» («Оќ ќора
бўлмайди»//Шарќ юлдузи, 1989, № 12) мегўяд, ки сухани
персонажњои манфиро ба нависанда нисбат додан мумкин
нест. Бешак, ба ин гап розї шудан даркор аст, зеро њатто аз
суханони персонажњои мусбат њам на њамеша падидањои
кайфияти муаллифро љустан љоиз аст, чї љои суханони
персонажњои манфї. Вале камина бар инам, ки романи М.
Мањмудов «Ќуллањои љовид» ба њар њол аз ин љињат истисност.
Бисёр љолиби диќќат аст, ки М. Мањмудов дар ин бораи дар
мактуби саркушода ишорањои аљибе дорад. Чунончи, ў аз
суханони персонажи манфии худ, ки «Муродбеки љоњил» ном
гирифта буд, мисол овардааст, ки мегўяд: «Агар манѓит бошед,
чаро ба забони бегона гап мезанед?... Мирзо Бедил, Зебуннисо
Бегим, Хисрави Дењлавї барин шоирон њам ўзбеки софхун
њастанд, яъне турканд. Инро дар ѓазалњои худ њам даќиќу
равшан гуфтаанд. Аммо забони модарии худро гузошта, ба
форсї ѓазалњо навиштанд. Сабаби инро чї мегўед? Албатта,
сабаб он аст, ки дар хона ба форсї сухан кардаанд». Њангоме
ки нависанда ин суханњои персонажро овардааст, ваќте ки дар
бораи шоирони бузурги гузашта, ки аслан турк буда, барои
ифодаи дарди дили худ форсї-тољикро истифода кардаанд,
сухан рондааст, ўро ибораи «классикони тољик» ба хашм
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
262
овардааст: ин ибора дар баъзе маќолањои оид ба таърихи
адабиёти тољикї ба чашмаш расида будааст. Ин аст, ки
нависанда ба ѓазаб омада, ибораи «классикони тољик»-ро
тамасхуромез ба тољикї зикр намуда, чунин хитоб кардааст:
«Мирзо Бедил, Зебуннисо Бегим, Хисрави Дењлавиро
«классикони тољик» номидан нодуруст аст (Шарќ юлдузи,
1989, № 12, сањ. 184). Ин њукмро бинед! Гумон кардааст, ки мо
њама аз пўписае зањракаф хоњем шуд! Не, мутахассисони
Тољикистон таърихи адабиёти худро на аз рўйи тавсияњои М.
Мањмудов ва ѓосибони пантуркист, балки дар асоси тањќиќи
ќонунмандињои инкишофи раванди адабї менависанд ва ин
ќонунмандињо намояндагони алоњидаи адабиёт ва маќоми
онњоро муайян мекунад. Ин як тарафи масъала аст.
Пањлўи дигари масъала он аст, ки ба муносибати
мулоњизањои мазкури М. Мањмудов дар бораи классикон як
нуќтаро бояд ба назар гирифт. М. Мањмудов аз мансубияти
этникии Хисрав, Бедил ва Зебуннисо ва баъзе дигар шоирони
форсигўй сухан ронда, онњоро ўзбек номидааст ва њол он ки
онњоро дар замони худашон ва пас аз он њам дар гузашта касе
ўзбек наменомид, худашон њам аслан ва насабан худро на
ўзбек, балки турк мењисобиданд, зеро чи дар ќарни XIII, ки
Хисрав мезист, чи дар садаи XVII-XVIII, ки замони Бедилу
Зебуннисост, чи дар асри XIX, ки воќиањои романи М.
Мањмудов рўй додаанд, ќабилањои турк, аз љумла ўзбекон –
худро аз дигаре људо медоштанд ва њама якљоя ба касе иљозат
намедоданд, ки дар номбари элу ќабилаи онњо сањве кунад.
Баъзе нишонањои људоии элу ќабилањо дар замони мо њам ба
назар меояд, чї расад ба асрњои гузашта! Лекин дар замони
шўравї ба њар њол баъзе ќисмњои боќимондаи ќабилањои турк
дар Ўзбекистону Тољикистони њозира бо ўзбекњо як шуданд, ба
миллати ўзбек чун ќисмњои алоњидаи он дохил гардиданд.
Аммо дар романи «Ќуллаи љовид» мардумони нимаи садаи
XIX туркеро, ки ўзбек нест, ўзбек шуморидаанд. Яъне
нависанда ба мардуми асри гузашта шуури имрўзї нисбат
додааст. Ин њолатро дар роман чанд бор мебинем. Маќсад аз
он њамоно таъкиди ягонагии халќњои турк, ягонагии њама
ќисматњои этникии миллати ўзбек аст. Ин маќсад, бешак,
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
263
маќсади неку наљиб аст, вале нависанда хилофи ифодањои
онрўзаи рўйдод амал кардааст, аз таърихият дур рафтааст.
Боз як пањлўи сухани мазкури персонаж љолиб аст ва мо
онро таъкид кардан мехоњем. Нависанда дар мактуби
саркушода он гуфтаи персонажро чї тавр эзоњ додаст? Ин аст
эзоњи вай: «Магар дар ин диалог нисбат ба забони форсї
камбиние њаст? Не, ќањрамон ба ўзбек гуфтааст, ки ба забони
худ гап зан. Ин магар ба миллатгарої медарояд?»
Чунончи мебинем, М. Мањмудов кўшиш дорад, ки
персонажи манфии худро аз њамлаи мунаќќидон њимоя кунад.
Ин кўшиш тасодуфан ба миён наомадааст. Кўшише дар роњи
сафед кардани баъзе рафтору гуфтори персонаж гувоњї
медињад, ки он персонаж кам ё беш лоаќал дар баъзе мавридњо
назари муаллифро ифода мекунад. Аз ин љо тамоман равшан
мешавад, ки гуфтаи мунаќќид Н. Худойберганов дар бораи ин,
ки ќањрамонони романи М. Мањмудов баёнгари ѓояњои
муаллифанд, дуруст аст ва агарчи аљибу ѓариб менамояд, гоњ
инро ба персонажњои манфї њам нисбат додан мумкин аст.
Гоњ-гоње як персонаж андаке ва бо бељуръатие ба гапи
персонажи дигаре норозигї изњор намояд њам, ин норозигї
моњияти вазъиятро дигар карда наметавонад. Персонажњо ва
муаллиф дар бисёр мавридњо моњиятан як чиз мегўянд.
Нависанда на танњо ошкоро баъзе ѓояњои норавои гузаштаи
наздикро, аќидањои пантуркистњои солњои бисти садаи бистро
пеш рондааст, балки боз кўшидааст, ки онњоро ба шакли
имрўзї, бо мафњумњову категорияњои айёми мо (на ба тарзњое,
ки хоси нимаи асри XIX бошад) ифода намояд. Дар ин сурат
роман ба куллї бо тезию тундии тамом рў ба замони мо
овардааст.
Ањли љомиаи Ўзбекистон романи М. Мањмудовро
мањкум намуданд. Бино бар ин мумкин буд, ки дигар дар бораи
он сухан наронем. Вале сухан рондан лозим омад. Роман пас аз
он ки дар Ўзбекистон мањкум шуд, якбора дар маркази
диќќати нашрияњои адабии мамлакат ќарор ёфт. Бисёр касон
ба њимояи он бархостанд. Аввалњо баъзе мунаќќидон гуноњи
муаллифро камтар карданї шуданд: гўё нависанда њанўз љавон
аст ва чунонки Озод Шарофуддинов гуфта буд, «ба амалї
кардани ният зўраш нарасидааст, таљрибаи эљодии зарурї
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
264
камї кардааст» («Литературная газета», 17 марти с. 1982). Ва
њол он, ки ба фикри мо, баръакс нависанда бо њама љавонї
нияти аслии худро ба хубї љомаи амал пўшондааст ва он чї
мехост, ба даст овардааст. Романи ў воситае барои талќини
ѓояњои муайяне, ѓояњои пантуркистї, зидди тољикон мебошад.
Баъдтар баъзе мунаќќидон дар бораи ин роман сахттар
сухан сар карданд. Чунончи, Н. Худойберганов навишта буд:
«Муаллиф ба норасоињои бадеъии љиддї роњ дод ва ин
сазовори танќид аст, вале чаро бояд айби аќибнишинї аз
мавќеъи партиявиро ба гардани ў гузорем?» («Вопросы
литературы», 1987, № 1, с. 64). Мо ба чунин гузориши масъала
розї нестем. Зеро бисёр камбудињои романи М. Мањмудов, аз
љумла, чун баёнгари фикрњои муаллиф намоён шудани
ќањрамонон, ки Н. Худойберганов дар назар дорад, танњо
«норасоињои бадеъї» нестанд, балки ифодаи як майли муайяни
ѓоявї мебошанд, идеологияи пантуркизмро пеш меронанд.
Ба назари мо, бањси Н. Худойберганов («Литературная
газета», 22 июли с. 1987) бо профессор М. Вањњобов низ аз
баъзе љињатњо боварбахш нест. Дуруст аст, ки М. Вањњобов
дар маќолаи «Бар хилофи њаќиќати таърих» (рўзномаи
«Правда Востока», 4 декабри с. 1986) оид ба бисёр масъалањо
чандон дуруст фикр намеронад ва профессор Г. И. Ломидзе
дар маќолаи мазкураш аз ин хусус бо далелу бурњон гап зада
буд. Бо вуљуди ин, мо чунин мешуморем, ки дар масъалаи
романи М. Мањмудов «Ќуллањои љовид» њаќ ба љониби М.
Вањњобов аст. М. Вањњобов дар бораи М. Мањмудов ва романи
ў гуфтааст: «Њатто сарварони пантуркизми ўзбекии солњои 20
ба ин дараља бо берўйї сухан накарда буданд».
Мо ба ин хулоса розї њастем, вале на аз он сабаб, ки ба
пешонии касе барчаспу ёрлиќи сиёсї часпондан мехоњем,
балки аз он манзур, ки њар чизро ба номи худаш бояд гуфт.
Мактуби саркушодаи М. Мањмудов «Сафед сиёњ нахоњад
буд» нишон медињад, ки њимояи роман аз тарафи баъзе
мунаќќидон муаллифро илњом додааст ва аќидањое, ки дар
роман ифода карда буд, дар шуури ў бештар устувор
гардидаанд.
М. Мањмудов, аз љумла ба профессор М. Вањњобов, ки
дар романи «Ќуллањои љовид» вайронии њаќиќати таърих ва