Книга Шакури. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон
Подождите немного. Документ загружается.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
275
муомилаи худро ба дигар халќњо чї тавр муайян менамояд, то
чї дараља ба ў муяссар мешавад, ки дар ин кор воќеан
хирадмандї зоњир кунад.
Асари бадеъї, сухани олии нависандаи забардаст аз
омилњои муњиммест, ки худшиносии шахс ва миллатро
ташаккул медињанд. Нависанда барои шаклгирии худшиносии
таърихии шахс ва миллат, ё баръакс, агар хоњад, барои ба роњи
нодурусти дурўѓин дохил намудани худшиносї зиёдтар аз
олими таърихдон имконият дорад, зеро таъсири сухани бадеъї
ё бадеъии публисистї аз таъсири сухани илмї бештар аст. Аз
ин љост, ки масъулияти нависанда дар назди хонанда, љамъият,
таърих ба ѓоят бузург аст. Афсўс ки ин масъулияти махсусро на
њамаи нависандагон ва на њама ваќт мешиносанд.
Инак, дар дасти мо эссеи шоири намоёни ўзбек
Муњаммад Алї «Худро бишинос», ки дар рўзномаи љумњурии
комсомолии «Ёш ленинчи» 30-31 августи соли 1988 чоп шуда
буд. Маќолаи муфассали Мўњсини Умарзода то чї андоза
бебунёд будани даъвоњои Муњммад Алиро бо далелу бурњон ва
бо њиссиёти баланд исбот кард. Мо њоло ба њамин чиз диќќат
љалб кардан мехоњем, ки маќолаи Муњаммал Алї шуури
таърихии љавононро ба роњи нодурусте, ба роњи «ифтихори
миллии» дур аз њаќиќати таърихї равона месозад.
Вай исбот кардан хостааст, ки дар Осиёи Миёна аз ќадим
фаќат туркњо зиндагї мекарданд. Ў њам материали фаровоне –
маводи таърихї, забоншиносї ва ѓайра, ривояту ќиссањоеро
истифода карда, чунон вонамуд месозад, ки гўё тањќиќоти
љиддие анљом додааст. Вале ин њама фаќат вонамуд асту бас.
Дарёи Аму дар ќадим Окшо ном дошт. Ин ном баъдтар
дар пулњои Кўшониён сабт шудааст. Юнониёни замони
Искандари Маќдунї онро Оксос мегуфтанд. Баъдтар туркњо
Окшоро Укуз (Барзагов) гуфтанд ва ин табдили туркї дар
манбаъњои Хоразми асрњои миёна ба назар мерасад. Яъне
таѓйири савтии номи ќадимии Аму ин тавр сурат гирифта буд:
Окшо – Оксос – Ўкуз, аммо Муњаммад Алї ба ин раванди
таѓйирот равиши акс додаст: гўё номи аслї Укузи туркист ва
Оксоси юнонї аз он маншаъ гирифтааст. Яъне ба фањми
Муњаммад Алї раванди таърих по дар њаво дорад.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
276
Муњаммад Алї хонандагони љавони худро бовар
кунондан мехоњад, ки Тўрон – номи ќадимии Осиёи Миёнаи
њозира гўё ба калимаи «турк» ва «Туркистон» алоќаманд ва
њамреша аст. Барои ин, ки то чї андоза нодуруст будани ин
тасаввур маълум шавад, як фикри туркшиноси намоён А.
Самойловичро, ки соли 1913 баён карда буд, ёдрас меорем. А.
Самойлович гуфтааст: «Маънои асосиву аслии калимаи
«Тўрон» ба туркњо алоќамандие надорад. Истеъмоли
бесаводонаи ин калима аз тарафи баъзе муаллифони аврупої,
аз љумла Вамберї, аз тарафи созмони венгерии «Љамъияти
Тўрон» мафњум аст, ки ба масъала ранги дигар дода
наметавонад. Агар рўзномаи туркии Бухоро «Тўрон» ва
«Љамъияти нашри маорифи Тўрон» дар Истанбул ин калимаро
ба номи худ гирифта бошад, ин боз як бор гувоњї медињад, ки
туркњо аз забони худ ва таърихи худ кам огоњї доранд. Ин
њаќиќат, ки «Тўрон» калимаи эронї буда, маънояш кишвари
эрониён (Туркистони њозира) мебошад ва аз ин сабаб туркону
тўрониёнро як донистан, аз љумла истилоњи «нажоди тўронї»
аз назари илмї тамоман нодуруст аст, - ин њаќиќат, масалан, аз
тарафи шарќшиноси олмонї Маркварт ва шарќшиносони рус
В.В. Григорйев ва К. А. Инострансев таъкид шуда буд». (А.
Самойлович. Мусулманская периодическая печать. «Мир
ислама», № 4, сањ. 634).
Ба назарам, масъала равшан шуд: кўшиши тобеи таърих
ба ифтихори миллии дурўѓин кори бефоидаест, баръакс,
ифтихори миллии ростин ба таърихи њаќиќї, ба фањмиши
таърихии замони њозира асос меёбад. Дил мехоњад, ки
хонандагони љавони Муњаммад Алї аз рўзномаи «Ёш
ленинчї» ин њаќиќатро ба хубї бишиносанд.
Муњаммад Алї ба хонандагон талќин мекунад, ки агар
баъзе ќањрамонони Фирдавсї, чунончи Афросиёб, баъзе
номњои љуѓрофї – Аму, Самарќанд, Шош ва ѓайра њамрадифи
туркї њам доранд ё ба туркї њам шарњи этимологиро соњибанд
ва агар ин номњои туркї ва ё этимологияи туркии онњо дар
китоби Мањмуди Ќошѓарї «Девону луѓот-ут-турк» сабт
шудааст, пас ин гўё њатман шањодат медињад, ки туркњо –
аљдоди халќи ўзбек дар Осиёи Миёна аз ќадим зиндагї
мекарданд. Ва њол он ки ин «далелњо» њам ба чунин хулосае
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
277
асос шуда наметавонанд. Медонем, ки дар Осиёи Миёна
номњои ќадимтарини њиндуаврупої ва њиндуэрониро чї тавр
бояд эзоњ дињем. Чаро ин номњои њиндуаврупої ва њиндуэронї
дар назари Муњаммад Алї ањамияте надоранд ва аз ин
њаќиќат, ки аљдоди халќи тољик дар ин сарзамин аз ќадим
маскунанд, гувоњї намедодаанд? Охир «Девону луѓот-ут-турк»
асари асри XI аст ва тасаввуроту тавзењоту ривоёти даврањои
баъдтарро дар бар гирифтааст. Ва њол он ки бисёре аз он
номњои њиндуаврупої ва њинуэронї дар Авасто њам њастанд
(чунончи, Афросёб – Яшт, 19), яъне 20-25 ќарн пештар аз
таълифи асари Мањмуди Ќошѓарї, тахминан 15-20 ќарн
пештар аз пайдоиши унсурњои этноси турк дар Осиёи Миёна
вуљуд доштанд.
Ќабилаву ќавмњои эронизабон дар поёни њазораи III ва
оѓози њазораи II–и пеш аз солшумории исавї дар Осиёи
Миёна, Хуросон ва вилоятњои њамсоя аз иттињоди ќабилањои
ориёї људо шуда, баъдтар дар этногенези халќи тољик љузъеро
ташкил кардаанд. Этногенези тољикон баъдтар унсурњои
дигаре, аз љулма унсурњои туркиро њам фаро гирифт. Чандест,
ки муњаќќиќони шўравї ва аврупої тафсилоти ин раванди
таърихии доманадору тўлониро ќадам ба ќадам муайян
мекунанд. Лекин Муњаммад Алї ба ин тањќиќот коре надорад.
Вай пайдоиши халќи тољикро дахл намуда, як ривояти
таърихии оид ба ин масъаларо, ки илм тасдиќ накардааст,
мўътабар медонад. Аз рўи ин ривоят пайдоиши халќи тољик
гўё ба омадани ќабилаи арабии Тай, яъне ба давраи истилои
араб, ба садаи VII вобастагї дорад. Муњаммад Алї бо тааљљуб
навиштааст: «Пас аз он ки намояндагони ќабилаи Тай дар
сарзамине, ки мо (яъне, туркњо – М. Ш.) зиндагї мекардем,
пайдо шуданд, лозим буд, ки забони арабї инкишоф ёбад,
лекин забони форсї бартарї пайдо кардан гирифт». Ў пас аз
ифодаи њайрату тааљљуб боз илова кардааст: «Њамон ваќт
бисёр касонро аз Эрон ба Туркистон кўчониданд ва ин дар
баъзе љойњо, хусусан водии Зарафшон хусусияти умумї пайдо
кард». Ба гуфти Муњаммал Алї, аз њамин арабњо ва
муњољирони эронї халќи тољик ташаккул ёфт.
Ба ин иноят шукр мегўем: охир, Муњаммад Алї аз дигар
њамфикронаш фарќе дорад, ки ба њар њол мављудияти халќи
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
278
тољикро эътироф кардааст. Оре, гўё эътироф намудааст.
Эњтимол ў боз умедвор бошад, ки ањли таърих, ин эътирофи
ўро бањои баланд хоњанд дод ва ќадами љиддие дар
муносибатњои байни халќи ўзбеку тољик хоњанд донист.
Ба њамин тариќ, тасаввуроти Муњаммад Алї дар бораи
таърих ва маќоми халќи тољику ўзбек дар Осиёи Миёна
аксаран хилофи воќеият аст, бар акси он аст, ки дар воќеъ буд.
Аз љумла дар замони истилои араб, дар садаи VII туркњо дар
Моваруннањр зиёд набуданд ва Мовароуннањр Туркистон ном
надошт. Дар ин бора ба маќолаи ояндаи ин китоб мурољиат
кунед.
Чунин «фалсафаи таърих», ки Муњаммад Алї, М.
Мањмудов, Л. Салдадзе ва дигарон талќин мекунанд, ба халќи
ўзбек чї медињад? Ба назари мо, фаќат чизе медињад, ки имрўз
мо њодисањои манфї меномем: њодисањои манфии љиддии
маънавию ахлоќие ба њосил меорад. Сохтакорї дар шарњи
таърих аз њама пештар дар худи Ўзбекистон ба симои
маънавию ахлоќии мардум таъсири зарарноке боќї мегузорад.
Боз гўшгузор меоварем, ки худшиносии иљтимоъиву таърихии
чанд насли љавонони ўзбек, њофизаи таърихии онњо мазмуни
нодуруст ва аксаран бардурўѓ дорад. Љавонон дар бораи худ,
дар бораи таърихи халќу кишвари худ тасаввури нодуруст
дошта, дар асоси фањмиши дурўѓини таърих муносибати
имрўзаи худро ба халќњои дигар таъин мекунанд. Бегумон,
азбаски бунёди он тасаввурот дуруст нест, муносибати онњо ба
дигар халќњо низ нодуруст муайян мегардад.
Алњаќ таърих дар баъзе мавридњо таъйингари моњияти
рафтори имрўзаи мост. Агар гузаштаро ба дурустї, ба мазмуни
њаќиќии вокеъии он бидонем, хатти њаракати имрўзиву ояндаи
худро дуруст муайян мекунем, вагарна аз эњтимол дур нест, ки
по каљ гузорем.
Афсўс, ки по каљ гузоштан бисёр дида мешавад.
-5-
Муаллифони бисёр асарњои илмї, илмии оммабоб ва
бадеъї, маќолањои рўзномаву маљаллањои Ўзбекистон њатто
дар заруртарин мавридњо аз истифодаи калимаи «тољик» ва
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
279
«тољикї» худдорї мекунанд: гўё забонаш ба «тољик» гуфтан
намегардад. Аз љумла марњум Саъдуллоњ Кароматов дар
романи «Реги тилло» («Олтин ќум», 1980), ки воќеањои он дар
замони мо љараён доранд, тољикони кўњистонро фаќат
«кўњистониён» («тоѓли кишилар», «тоѓлилар») ва забони
онњоро забони форсї номидааст («форс тилида сўзлашади»,
сањ. 193), аммо њангоме ки тўйи онњоро тасвир кард, мебинем,
ки сурудњои тўй ба забони тољикии имрўза аст. Забони
тољикиро форсї номидани муаллиф на аз он сабаб аст, ки як
забон будани форсиву тољикиро таъкид кардан мехоњад, балки
аз он сабаб аст, ки ба забон наовардаани «тољик»-ро бењтар
медонад. Ё њаминро дар назар дорад, ки тољикон дар асл ўзбек
буда баъд форсиро ќабул кардаанд.
Њамин гуна њолате дар повести нависандаи маъруф Асќад
Мухтор «Тангкўчањои Бухоро» («Узки улочки Бухары», 1986) низ
ба дид меояд. Ќањрамони ин асар Файзуллоњ Хољаев аст, ки пас аз
инќилоб раиси Шўрои Комиссарони Халќии Љумњурияти
Халќии Шўроии Бухоро шуд ва солњои 1924-1937 чунин
вазифаеро дар ЉШС Ўзбекистон иљро мекард. Дар повести Асќад
Мухтор солњои нављавонии Файзуллоњ Хољаев бо баъзе воќиањои
таърихии солњои 1912-1914 алоќаманд тасвир ёфтааст. Нависанда
вазифаи душворе пеши худ гузоштааст: љустуљўи идеал, печу тоби
љустуљўњои маънавию ахлоќии як нављавони 16-18 соларо, ки
баъд ходими намоёни љамъиятї ва сиёсии Ўзбекистон шуд,
нишон додан хостааст. Ба фикри мо, ин вазифаи љиддии эљодї ба
эътибори тасвири психологї ба тарзи шавќангезе иљро
гардидааст. Бо вуљуди ин, бояд гуфт, ки дар повести
«Тангкўчањои Бухоро» њаќиќати таърих пурраву мукаммал
намудор намеояд.
Дар ин повест чанд бор маорифпарвари бузурги тољик
Ањмади Дониш, ки яке аз барљастатарин фарзандони Бухорост,
номбар шудааст, фаъолияти љамъияти махфии «Тарбияи атфол»,
ки яке аз бунёдгузорони он устод Айнї – дигар фарзанди намоёни
Бухоро буд, тасвир ёфтааст. Маълум аст, ки љамъияти «Тарбияи
атфол» дар таърихи халќи тољик ва маданияту маорифи он роли
калон бозида буд. Баъзе аз аъзоёни ин љамъият асарњое ба майдон
оварданд, ки ба ганљинаи асосии адабиёти тољикии оѓози асри
XX дохиланд. Њамаи воќеањои онваќтаи Бухоро сахт њамбастаи
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
280
таърихи халќи тољик мебошанд. Вале аз чї сабаб бошад, ки ин
њаќиќат ба доираи диќќати муаллифи «Тангкўчањои Бухоро»
надаромадааст.
Асќад Мухтор ёдрас меорад, ки љамъияти «Тарбияи
атфол» мактабњои усули нав кушод, вале гўё фаромўш мекунад
бигўяд, ки њамаи он мактабњои пўшидаву кушода мактаби тољикї
буданд. Дар байни персонажњои эпизодии повест туркман,
барлос, тотор, афѓон, эронї (форс) ва дигарон њастанд, ки
нависанда мансубияти милливу этникии онњоро њар дафъа
таъкид кардааст, вале калимаи «тољик» ё «тољикї» дар ин ќисса
дучор намеояд. Тасаввуре пайдо мешавад, ки дар Бухорои
ибтидои садаи XX тољике намондааст.
Шояд барои устувор кардани ин тасаввур бошад, ки
нависанда баъзе љузъиёт, номњо ва истилоњоту мафњумњоро каму
беш дигар карда, ба ўзбекї наздик овардааст. Чунончи, мардуми
Бухоро аксаран «гузар» мегўянд, муаллиф онро фаќат «мањалла»
номидааст, номњои тољикии «Бозори ѓўза» ва «Бозори ќавола»-ро
«Ѓуза-бозор» ва «Ќавола-бозор» ба ќалам овардааст, «ќори
Дилкаш»-ро «Дилкаш ќорї», «ака-мулло»-ро «мулла-ака»,
«таѓой»-ро «тоѓа», «муллобача»-ро «муллавача» гуфтааст ва
њоказо. Хуллас, гўё дар љузъиёту реалияњо њам миёни мардуми
Бухоро ва масалан, мардуми Тошканд фарќе нест. Бегумон, ин
њама «бедиќќатї» нисбат ба љузъиёти назарногир кори
нависандаро ба сохтакорї кашидааст.
Мо аќида дорем, ки ќиссаи Асќад Мухтор на танњо бо ин
«майда-чуйдањо», балки бо тасвири вазъи умумї њам њаќиќати
таърихро нопурра ифода менамояд.
Воќеияти таърих дар асари бадеъї кам ё беш – ба кадом
андоза, ки вайрон шавад, барои падид овардани њаќиќат, хусусан
барои тањќиќи масъалањои муоширати байни миллатњо зарар
хоњад овард ва тамоюли ѓоявии асарро суст, ањамияти љамъиятии
онро кам хоњад кард. Пайванди дўстии халќњои мо бо эњтироми
якдигар, бо њаќќонияту самимият, бо миннатдорї аз њамдигар
устувор аст. Нияти нораво, назари яктарафаю рўякї,
«фаромўшхотирї» ва беэътиної, дар њаќќи баъзе падидањо
хомўш мондан, баъзе падидањои дигарро аз будашон зиёдтар
нишон додан ва монанди инњо асарро аз њаќќоният дур мебарад.
Њоло инњо мониаи љиддие дар роњи амиќбурди тадќиќи шуури
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
281
интернатсионалї ва масъалањои њозираи он, дар роњи диди наву
њалли тоза мебошанд.
Маќсад аз нодида гирифтани наќшу маќоми халќњои дигар
ва дороињои маънавии онњо, маќсад аз чунин беэътиної дар
бисёр мавридњо њамоно аз худ кардани дороињои маънавии
онњост. Нависандагону донишмандони Ўзбекистон чандин бор
кўшишњое ба кор бурданд, ки барои шиори «беэътино бошу аз
худ кун!» пояи назарии замонї тайёр намоянд. Ба пиндошти мо,
ин назария дар суханњои зерини академики АИ Ўзбекистон Х.
Турсунов њам ифода шудааст. Вай мегўяд: «Чун ба омўзиши
гузаштаи таърихї дахл мекунем, як тамоюли норавоеро бояд
ќайд кунем – баъзе љамъиятшиносон кўшиш доранд, ки мероси
таърихии маданияти халќњои Осиёи Миёнаро байни «курияњои»
(гурўњњои – М. Ш.) миллї таќсим ва пароканда кунанд. Олимони
замони ќадим (яъне Форобї, Ибни Сино ва Берунї – М. Ш.) ба
њамаи ањли башар тааллуќ доранд, асарњои онњо дороии њамаи
халќњост. Аз мо, олимони форматсияи сотсиалистї, оё лозим аст,
ки ба шуури мардум унсурњои зиддият дохил кунем, он љо, ки
масъалае нест, масъалањо сохта барорем? Њар чї аз даст меояд,
бояд кард, то ки халќњои мамлакати моро муттањид намоем, дар
асарњо анъанањои муборизаи якљояи зидди истисморгарон дар
гузаштаи дур шарњ ёбад» (газетаи «Правда Востока» 24 дек. 1986).
Дар њаќќонияти фикре, ки дар љумлањои охир баён
шудааст, шак нест. Чунин фикр, ки «олимони замони ќадим (ва аз
худ илова мекунем, ки на танњо олимони ќадим – М.Ш.) ба њамаи
ањли башар тааллуќ доранд, низ шубњае ба миён намеорад. Он
њаќиќат, ки бузургоне чун Форобї, Ибни Сино, Берунї ба илму
фарњанги љањон тааллуќ доранд, ба њама маълум аст. «Мантиќи»
сухани академики мўњтарам чунон неру дорад, ки аз он њаќиќати
маълум маъние кашидааст, ки ба куллї хилофи маънии аслии он
аст. Оре, Форобї, Ибни Сино, Берунї ва монанди инњо шахсияти
љањонї, бузургони љањоншумуланд, лекин љањонватан набуданд!
Њамаи чунин бузургон ватан доштанд, њар кадоме фарзанди
ќавмеву халќе буданд ва имрўз мояи ифтихори миллате
мебошанд. Аз љумла халќи тољик бо номи Ибни Сино ва Берунї,
бо тамаддуни бузурги Бухорову Самарќанд фахр мекунад. Ва
фалсафафурўшињои касоне чун Х. Турсунов наметавонад
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
282
мардуми тољикро аз фарзандони бузургаш, аз њуќуќи њифзи
мероси фарњангии худ мањрум бикунад.
Хусусияти умумиэронї ва умумитуркї, љанбаи тољикї ва
ўзбекї њеч гоњ ба алоњидагї, дар њолати људої аз якдигар ва
бегонагї инкишоф наёфтаанд. Онњо њамеша дар амали
мутаќобил буданд ва ба якдигар наќш мегузоштанд. Чанд гоњ аст,
ки тољикону ўзбекон дар як сарзамин, гоњ дар як дења, ки ба
ќисмњои «миллї» људо нашудааст, њампањлў зиндагї ба сар
мебаранд ва дўстии ин ду халќ дар хусусиятњои умумии
маданияти маънавию моддии онњо наќш бастааст. Аз таърихи
робитаи мутаќобили адабиёти онњо њам сањифањои олиљанобе
ёфта метавонем. Дар ин бобат дар асарњои адабиётшиносон
маводи сершуморе гирд омадааст, вале, афсўс, ки њанўз аз љињати
назарї љамъбаст нашудааст. Дузабонии тољикиву ўзбекї дар
адабиёт кайњо боз љорї буда, хусусан аз садаи XVII густариш ёфт.
Умумияти сарнавишти таърихии ин ду халќ хусусан дар оѓози
асри XX бештар дарк гардид ва сабаб ин буд, ки хоњиши баробар
хизмат кардан ба њар ду халќ дар дили бисёр нависандагон то
рафт ќувват гирифт. Мањз аз сабаби њамбастагии таърихи
ўзбекону тољикон аст, ки хусусан дар охирин даврањои пеш аз
Октабр як ќисми мероси адабї дар миёни њар ду миллат
муштарак аст.
Таъкиди махсуси ин рўйдоди шоёни таваљљўњ барои
устувории минбаъдаи дўстии халќњои мо хизмат хоњад кард.
Мутаассифона, баъзе муњаќќиќон инро ба назар намегиранд ва
фаромўш мекунанд, ки кўшиши аз девор тарошидани сояи
тољик њаргиз нишонаи мењре нисбат ба халќи ўзбек нахоњад буд
ва ба манфиатњои халќи ўзбек хизмат нахоњад кард.
-6-
Чандест, ки муњаќќиќон чи дар Ўзбекситон ва чи дар
Тољикистон зарурати омўхтани эљодиёти баъзе нависандагони
барљастаи адабиёти оѓози ќарни XX ва солњои бисту сї, аз
љумла Фитрат, Бењбудї ва Чўлпон, зарурати чопи асарњои
онњоро гўшрас мекунанд. Ба назари мо, ин хоњиш комилан
њаќќонист. Дар њаќиќат, шахсияти фавќулодаи ин
нависандагон њама мураккибиву зиддиятњои замонро дар худ
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
283
акс додааст ва агар эљодиёти онњоро њамаљониба ба тањќиќ
орем, моњияти аслии замонро амиќтар хоњем фањмид. Лекин
омўзиши мо бояд њатман амиќ, њаматарафа ва объективї
бошад, то ки пеши роњи идеологизатсияро, ки то ин ваќт чанд
бор ба мушоњида расида буд, баста тавонад.
Чунончи, њангоме ки фаъолияти Абдуррауфи Фитратро
тањќиќ мекунем, бояд ба чанд чиз эътибори махсус дињем. Фитрат
то Инќилоби Октабр дар Бухоро, дар муњити адабиёти тољикї ва
љунбиши маорифпарварони тољик, њамкадаму њамсафи Айнї,
Мунзим, Њамдї ва дигарон ба воя расид, яке аз намояндагони
пешбари адабиёти тољикї шуд, њама насру назми худро ба тољикї
навишт. Аз чї бошад, ки баъзе муњаќќиќон инро «фаромўш»
кардаанд. Онњо дар ин масъала мўњри хомўшї ба лаби худ
задаанд ва дар сурате ки Фитрат ба ўзбекї њанўз чизе нанавишта
буд, эљодиёти ўро ба адабиёти ўзбекї нисбат медињанд. Ва њол он
ки то инќилоби феврал Фитрат аслан нависандаи дузабон набуд.
Ин љо гап њатто дар дузабонї њам нест. Гар дар он аст, ки асарњои
як адабиётро ба адабиёти дигаре нисбат медињанд. Чунонки
маълум аст, Фитрат пас аз инќилоб чандин асари драмавї ба
вуљуд овард, ки њамаи онњо ѓайр аз намоишномаи тољикии
«Шўриши Восеъ» ба забони ўзбекї навишта шудаанд. Оё мо њаќ
дорем, ки њамаи драмањои ўзбекии ўро ба адабиёти тољикї дохил
намоем? Не, њаќ надорем, зеро онњо рўйдоде дар адабиёти тољикї
нестанд, барои театр ва тамошобини тољик навишта нашудаанд.
Онњо шояд ба тарзи объективї барои инкишофи драматургияи
тољикї рол бозида бошанд, аз эњтимол дур нест, ки ба адабиёти
баъзе халќњои дигар њам таъсире иљро карда бошанд. Фаќат ба ин
сабаб онњоро ба адабиёти он халќњо нисбат додан аз инсоф дур
мебуд. Аз ин љост, ки ба аќидаи мо, нисбат ба асарњои тољикии
Фитрат, ки пеш ва баъд аз инќилоб навиштааст, низ чунин
рафтор кардан лозим аст: онњоро асосан ба адабиёти тољикї бояд
нисбат дињем. Аммо чун аз ќиссаи Фитрат «Ќиёмат» ё баъзе
асарњои С. Айнї, ки ба ду забон навишта шудаанд, сухан
меронем, масъала ранги дигар мегирад: инњо ба њар ду адабиёт
баробар тааллуќ доранд.
Њар гоњ ки аз Абдуррауфи Фитрат сухан меравад, боз як
масъалаи дигарро ба назар бояд гирифт. Фитрат солњои бист
яке аз сарварони пантуркизми ўзбекї буд. Он ваќтњо ки ў
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
284
комиссари маорифи Љумњурии Халќии Шўроии Бухоро шуд,
бо сарварии Файзуллоњ Хоља мактабњоро аз тољикї ба ўзбекї
гузаронд, дар комиссариат барои њар дафъаи тољикї гап
задани мардуми Бухоро 5 сўм љарима љорї намуд. Дар
Самарќанд низ он ваќтњо ањвол њамин буд (дар ин бора ниг.:
журн. «За партию», 1929, № 1-2 ва газ. «Тољикистони сурх», 1
сент. 1930). Ин як чузъи сиёсати зўроварии ўзбеконидани
ањолии тољик буд, ки дар натиља, масалан, дар Самарќанд соли
1920 тољикон 65.824 нафар бошанд, соли 1926 шумораи онњо ба
10.70 нафар фуромад («За партию», 1929, № 1-2), дар шањри
Бухоро њамагї 8.646 нафарро ташкил дод (ва бештари ин 8.646
тан њам яњудиён буданд, ки худро тољик нависонданд).
Баъдтар Абдуррауфи Фитрат аз аќидањои миллатгароии
худ даст кашид, дар охири солњои бист боз ба забону адабиёти
тољикї баргашта, ба маорифу маданияти тољикон хидмат кард,
аз љумла танзими алифбои лотинии тољикї ва асоси ќоидањои
имлои имрўзаи мо ба ў тааллуќ дорад. Вале фаъолияти
пештараи пантуркистии ў ба халќи тољик, инчунин ба худи
халќи ўзбек, пеш аз њама ба худшиносии иљтимоъиву таърихї
ва ташаккули худогоњии миллии онњо бисёр зарар овард. Ин
зарар њанўз бартараф нашудааст.
Њангоме ки њаёту эљодиёти Фитратро ба тањќиќ
мегирем, ин њамаро аз чашм дур гузоштан мумкин нест. На
танњо ин, балки баъзе чизњои дигарро њам бояд ба эътибор гирем.
Ваќте расидааст, ки моњияти бисёр воќиањои он замонро бо
навназарї равшан намоем ва айни њаќиќатро гўем.
Шак нест, ки агар њама зиддияту ихтилофоти эљодиёту
фаъолияти баъзе шахсиятњои барљаста ва мардони таърих,
масалан, Фитратро амиќан падид оварем ва нишон дињем, ин
кори мо њаргиз боиси кам дидани ањамияти онњо дар
инкишофи маданият нахоњад гардид, баръакс, барои пурратар
намоён шудани њаќиќати объективї мусоъидат хоњад кард. Ва
њол он ки амиќан падидории њаќиќати объективї барои
мустањкамии дўстии халќњои мо хидмат мекунад.
Имрўз дар љамъияти мо зарурате пеш омадааст, ки ба
њаќиќати таърих амиќтар сар фурў барем, мураккабтарин
љињатњои устувории дўстиву ягонагии халќњои худро намудор
оварем. Дар њалли бисёр масъалањо тафаккури нав ва биниши