Книга Шакури. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон
Подождите немного. Документ загружается.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
285
амиќрави объективї зарур аст, то ки мазмуни фалсафии
худшиносии иљтимоъиву таърихї мувофиќи замон нав шавад,
ин худогоњї аз баъзе тасаввуроти нодуруст тоза гардад, ба
њаќиќати таърих то њадди имкон наздик равад. Бозсозиву
бењсозї бояд њаёти маънавии моро пурвусъат ва амиќ фаро
гирад.
Бањсњои кўњнаи бемаънї, ки зарари бисёр овардаанд, бояд
ќатъ гарданд, то ки ба зиндагии имрўзаи мо халал нарасонанд.
Баъзе ихтилофоти назар ва унсурњои носолими муносибатњои
дутарафаро ба ёд овардан зарур шавад њам, он бояд дар роњи
амиќрафти назари объективї хизмат кунад, ба софкории ахлоќии
љамъият ва солимии он ёрмандї намояд. Барои ин, албатта,
љасорати шањрвандї лозим аст, њаќгўиву кушодадилии илмї, бадеъї
ва инсонї зарур аст. Алњаќ, дурустињо асоси ошноист.
М. Мањмудов дар мактуби саркушодаи худ дар бораи
маќолаи профессор М. Вањњобов «Бар хилофи њаќиќати
таърих» сухан ронда, чанд бор солњои гузаштаро ба ёд
овардааст, аз љумла ёдовар шудааст, ки М. Вањњобов «пештар
њам ба бисёр адибону олимони боистеъдод сахт часпида буд»
(М. Мањмудов аќида дорад, ки имрўз худаш њам ба ќатори
њамон боистеъдодњо медарояд). Баъд ў Ойбек ва Иброњим
Мўъминовро номбар намудааст, ки дар ваќташ М. Вањњобов
онњоро танќид карда буд. Вале М. Мањмудов сухане аз он
намегўяд, ки он гоњ њам баъзе фикрњои М. Вањњобов дуруст
буд, аз ин рў олими барљастаи тољик академик Абдулѓанї
Мирзоев низ таъкид карда буд, ки дар романи Ойбек «Навої»
њам образи Биної сахт вайрон тасвир шудааст. Афсўс, ки ин
танќиди А. Мирзоев ва М. Вањњобов барои М. Мањмудов сабаќ
нашудааст. М. Мањмудов аз гузашта сухан ронда, маќолањои
пештараи М. Вањњобовро ба ёд оварда ва ба тољик будани ў
ишоракунон хитоб кардааст: «Адабиёти ўзбек, таърихи ўзбек,
халќи ўзбек ба олими мазкур чї бадие кардааст?»
Њай-њай, рафиќ Мањмудов ва Мањмудовњо, андак андеша
кунед. Он рафтору гуфтори шумо, ки мо дар ин маќола як-як
дидем, айни бадї, айни зиштии иљтимоъист, ки онро решакан
кардан даркор аст. Медонем, ки ин зиштї на аз халќи ўзбек,
балки аз фарзандони нохалафи ў чун шумо зоњир гардидааст. Мо
бар зидди музахрафоти шумо мубориза мекунем ва ин кори мо
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
286
њаргиз талошу пархош ба муќобили халќи ўзбек ё адабиёту
санъати ў нест. Байни шумо ва халќи ўзбек фарќ аз замин то
осмон аст. Шумо на ифодагари андешаи миллии мардуми ўзбек,
балки гумроњкунандаи халќи худ њастед, ба халќи худ
азаматталабии миллї ва шовинизм омўхтан мехоњед. Бино бар
ин аз рўйи шумо ниќоб даридан кори савоб аст.
Мо итминон дорем, ки ба тањрифи њаќиќати таърих, ба
як олим ё нависандаи ўзбек эрод гирифтан ва ба ў бањс
кушоданро бадќасдие нисбат ба «адабиёти ўзбек, таърихи
ўзбек, халќи ўзбек» тављењ кунанд, агар нарм гўем, инро
нињояти каљфањмї ва ё кўшиши каљэзоњї метавон донисту бас.
Њеч кас, аз љумла муаллифи ин сатрњо замонату кафолат
надорад, ки ба сањву хато ва ё фахмиши нопурра роњ нахоњад дод.
Муколама ва мубодилаи дутарафаю чандтарафаи афкор њаќиќатро
ошкор метавонад овард. Халќњои мо дар бораи худ ва дирўзу
имрўзи худ, дар бораи якдигар ва пањлўњои гуногуни
муносибаташон дар замонњои гуногун бояд њаќиќатро донанд ва
дониста ќадам гузоранд. Онњо њар чи неку бадеро, ки дар таърихи
муштаракамон буд ё имрўз њаст, бояд бидонанд. Бояд худро
бишиносанд, то ки њаќро бидонанд ва муносибатњои байни
якдигарро аз рўйи њаќќоният сурат бидињанд. Адабиёти њаќиќї ба
ин кор мусоъидат мекунад. Барои ин, ки адабиёт ин вазифаро бо
сарбаландї иљро кунад, тањќиќоти амиќи илмї ва бадеъї лозиманд,
мубоњисањое, ки барои баргузори онњо ба хубї омодагї дида бошем,
барои њусни тафоњуму эњтироми якдигар тайёр будан зарур аст. Аз
љумла ба камоли бовар метавон гуфт, ки дар бораи инкишофи
жанри таърихї дар адабиёти тољикї ва ўзбекї мубоњисаи
шавќангезе баргузор кардан мумкин аст. Агар чунин мубоњиса ба
савияи баланди илмї сурат ёбад, барои худшиносии таърихии
халќњои мо аз ањамият холї нахоњад буд. Ва њолон ки ќадаме ба сўйи
худшиносии таърихї ќадаме ба сўйи њаќшиносист, ки боиси
донистани маќому мавќеъи худ ва ќадри якдигар хоњад гашт. Пас,
месазад, ки дар ин роњ бишитобем.
Он дам, ки дил ба ишќ дињї, хуш даме бувад,
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
287
Дар кори хайр хољати њеч истихора нест.
1
1990
1
Ин маќола с. 1990 дар шумораи 9-и маљаллаи «Дружба народов» (Маскав)
ба сарлавњаи «Будем искать истину вместе» чоп шуда буд. Дар он шумораи
«Дружба народов» љавобе ба ин маќола бо сарлавњаи «Чего мы не поделили?»
низ чоп шуда буд, ки ба ќалами Њамид Исмоилов тааллуќ дорад. А. Собиров
А. Белов ва М. Њољимуњаммадов низ љавобе бо сарлавњаи «Почему мы не
можем договарится между собой?» навиштанд, ки дар маљаллаи «Звезда
Востока» (1994, № 11) дар Тошканд ба табъ расид. Мазмуни ин ду љавоб аз
сарлавњаи онњо маълум аст: љавобгўйњо асосан ба ин мазмун сухан рондаанд,
ки чї лозим аст, ки аз якдигар гиребонгир бошем ва бо њам бањс бикунем.
Онњо ягон масъалаеро, ки дар маќолаи камина омадааст, љиддан ба баррасї
нагирифтаанд.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
288
АГАР БА ТАРОЗУИ
ИНСОФ БИСАНЉЕМ
1
-1-
12 январи соли 1991 дар рўзномаи навтаъсиси «Халќ сўзи»,
ки нашрияи Шўрои Олии ЉШС Ўзбекистон аст, як эссеи
калони Абдуќањњор Иброњимов чоп шуд, ки «Ман Бухороям!»
ном дорад. Сарлавњаи дувуми ин эссе «Алам дар нўги ќалам»
аст. Муаллиф Бухорои бостониро ба забон оварда, наќлро то
охир аз забони шањр давом дода, дардњои кўњнаву нави онро
баён намудааст. Баъзе дардњои иљтимоъии Бухорои имрўза
њаќќонї баён шудаанд ва хулоса аз њама арзи њол ин аст: «Ба
њавлие, ки соњибаш кўчида рафта бошад, монанд њастам». Ин
ташбењ дар њаќиќат њоли зори Бухорои кунуниро наѓз ифода
мекунад.
Афсўс, ки муаллиф дар бисёр мавридњо сабабњои асосии
ба њоли фано афтодани ин шањри номдорро, ки дирўзак яке аз
ободтарин шањрњои љањони ислом буд, нагуфтааст ва холисона
наљустааст. Баръакс, ба таърихи ќадимии Бухоро бо
бадѓаразии забткорї нигариста, њама шукўњу шавкати
фарњангии онро ба халќи худ нисбат додааст. Гўё тамоми
таърихи Бухоро ва дастовардњои љањоншумули фарзандони он
ба куллї мањсули дањои халќњои турк буда, имрўз ба халќи
ўзбек тааллуќ дорад. Ба аќидаи муаллиф њатто Ањмади
Донишу Садриддини Айнї ўзбеканд, зеро масалан, Ањмади
Дониш «ба форсї асар навишта бошад њам, бо фаъолияти худ
барои равнаќу истиќлоли яке аз давлатњои ўзбекї, ки номи
маро (номи Бухороро – М. Ш.) доранд, љон сўзондааст» ва
«дар асарњои худ гаштаву баргашта «мо - ўзбекон» гўён худро
таъкид мекунад».
Ва њол он ки Ањмади Дониш чун гоњ «мо ўзбекон» мегуфт,
мансубияти миллии худ ва мардуми Бухороро ба назар
надошт, балки аз бенизомии турконаи овони Манѓитиён киноя
1
Ин маќола андак вироиш ва такмил шуд.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
289
мекард, ба безабтиву бетартибии кордорони ўзбек ишора
менамуд. Ў худ ва халќи худро ўзбек нагуфтааст, балки аз
сабаби он, ки мардум ба бесару сомонии иљтимоъиву сиёсии
ўзбекї гирифтор мондаанд, мардумро сифатњои ўзбекї нисбат
додааст.
Абдуќањњор Иброњимов мегўяд, ки соли 1972 дар зарфи 42
рўз дар Бухоро зиндагї карда онро њамаљониба омўхта буд.
Вале мо дар њайратем, ки ў дар ин муддат гўё њаргиз пай
набурдааст, ки мардуми Бухоро ва он вилоят ќариб њама (ба
гуфти мардумшиносони Ленинград, 80 фоизи ањолї) тољиканд
ва аз ќадим аљдоди тољикон буданд, имрўз њам ба тољикї њарф
мезананд. А. Иброњимов инро заррае пай набурдааст ва дар
эссеи калони ў, ки як сањифаи рўзнома аст, боре њам калимаи
тољик зикр нашудааст. Њама њастии Бухоро ба номи турку
ўзбек зикр гардидааст, њама Осиёи Миёна аз ќадим то имрўз
фаќат Туркистон ном гирифтааст ва муаллиф аз дигар номњои
таърихии ин сарзамин тамоман даст кашидааст.
Эссеи А. Иброњимов аз ин љињат њаммазмуни романи
Мањмадалї Мањмудов «Ќуллањои љовид» (1981) аст. Яке аз
фикрњои асосии романи М. Мањмудов ин буд, ки дар бораи
Бухоро ва кишвари Туркистони ќарни XIX гуфтааст:
«Ин сарзамин, ин кишвар ба ўзбекон тааллуќ дорад!
«Њама аз они ўзбекон аст!» (Шарќ юлдузи, 1981, № 10, сањ. 71).
Ѓояи асосии асари А. Иброњимов низ њамин фикри њамагирист!
Иброњимов таъкид менамояд, ки дар асри XVII дар
Бухоро 250 мадраса, 390 масљид, ќариб 500 корвонсарой, 350
њавз мављуд буд ва ин аз дараљаи баланди маданияти ин шањр
гувоњї медињад. Сабаби чунин ободонї, ба ќавли А.
Иброњимов, ин будааст, ки чунон ки аз забони Бухоро мегўяд,
«умуман ба сардорони давлати туркї (ба халќам њам, албатта)
иморат сохта завќ бурдан аз азал хос буд». Аз ин рў, А.
Иброњимов Манори Калони Бухороро «Манораи Арслонхон,
яъне Ката минора» номидааст, ки на ба воќеияти таърих, на ба
тасаввуроти халќ ва номи халќии он њеч мувофиќ намеояд.
Чунон ки аз таърих маълум аст, баръакс, хонњову бекњои турк
бо љангњо, бо юришњову њамлањои доимї мамлакатро хароб
менамуданд, заминњои киштро ба чарогоњ табдил медоданд, он
чиро, ки халќи мањаллии муќимї сохта буд, вайрон мекарданд.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
290
Дар ќарни 19 чун дар баъзе ноњияњо тољикон забони ўзбекї
пазируфтанд ва ўзбек шуданд, дар байни ин навўзбекон
хислати «иморат карда завќ бурдан» пайдо шуд ва имрўз
миёни мардуми ўзбек бисёр дида мешавад. Аммо дар асрњои
пештар мардуми тољик бештар аз ороиши хайма њаловат
мебурданду бас. Фаќат баъзе аз њукуматдорони турк, агар
давраи њукмрониашон тўл кашида бошад, барои сохтани
мадрасае ё корвонсарое аз пулњои ѓоратї андаке медоданд.
А. Иброњимов аз забони Бухоро дар бораи хону
султонњои турк гуфтааст: «Дар таърихи дањ асри охир шоњид
њастам, ки ягон њукмдорам дар даруни Аркам рўйи љогањи
нарм ба болишти пари ќу сар гузошта, монанди фуќарои одї ё
ки чун амалдоре ба тинљї вафот накардааст. Њама
њукмдоронам берун аз ман ё ба аљали худ вафот ёфтаанд ё ки
дар љангу љадалњо шањид шудаанд». Барои А. Иброњимов фарќ
надорад, ки он «љангу љадалњо» чї љангњое буданд. Њамлањои
вањшиёнаи кўчињо, юришњои феодалї, аз дами шамшер
гузаронидани мардуми шањрњову дењањо бошад њам, боке нест,
љанг бошад – шуд! А. Иброњимов хону султонњои турки љангљў
ва далериву нотарсии онњоро мадњу сано мегўяд.
Вай бо афсўсу дареѓ гаштаву баргашта таъкид кардааст,
ки Файзуллоњ Хољаев – раиси Шўрои нозирони Љумњурияти
Халќии Шўроии Бухоро ва Љумњурияти Шўроии
Сотсиалистии Ўзбекистон «њама Туркистонро як кардан» ва
«як давлати бузурги баадолат сохтан» мехост. «Туркистонеро,
ки ба ќисмњо људо шудааст, муттањид намуда, нияти
љумњурияти ягонаи Туркистон», њатто забони ягонаи
умумитуркистонї ба вуљуд овардан» дошт, аммо нагузоштанд,
ки ў ба ин маќсадњо расад. А. Иброњимов парвое аз ин
надорад, ки ѓояњои азаматљўйиву бузургдавлатии Ф. Хољаев
дар солњои бист бар зидди халќи тољик равона шуда буд, боиси
поймол шудани њуќуќи мардуми тољик, сабабгори
ноинсофињои гўшношуниде дар њаќќи ин халќи ќадимї ва
тањљоии сарзамини фарохманди Бухорову Самарќанд, балки
њама Мовароуннањру Хуросон гардида буд. А. Иброњимов аз
ин парвое надорад. Ў дар дил орзўе мепарварад, ки он ѓояњои
Ф. Хољаев имрўз аз нав зинда шаванд.
-2-
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
291
Бузургтарошиву манмании миллї, ба халќи худ нисбат
додани њама таърихи гузаштаву њозира аз куљо пайдо шуд ва
чї маќсадњое дорад?
Бояд гўем, ки чунин даъвоњои ѓосибона таърихчае дорад,
ки чанд асрро фаро мегирад. Ин даъвоњо њар сари чанд гоњ, аз
як гўшаи минтаќаи бузурге арзи вуљуд мекунанд. Як чашмаи
он аз Туркияи усмонї љўш зада буд. Он ваќтњо, ки Туркияи
усмонї импиротурии бузурге буд ва султонњои Туркия
халифаи ислом њисоб мешуданд, чунин њавобаландиву
манмании миллатгарої ва даѓдаѓаи кишваркушої хеле боло
гирифт. Пас аз он ки импиротурии Туркия таназзул ёфту пора
шуд, алами аз даст рафтани имконоти љањонгирї њисси
миллиро баландтар ва даъвоњоро зиёдтар кард. Туркшинос А.
Самойлович, ки дар давоми чандин сол њама матбуоти халќњои
туркро аз назар гузаронида, мазмунашро мухтасаран баён
мекард, аз љумла дар рўзномаи Истанбул «Турк юрди»
(«Кишвари туркњо») чунин даъвоњоро бисёр дидааст. Яке аз
онњо ин аст: «Њукмрони њама коинот намояндагони ду миллат:
туркњо ва олмонињо буданд; аз Тунис дар Африќо то Яман,
Эрон, Њиндустон, Хитой, Ќирим. Афѓонистон, Балуљистон,
Бухоро дар Шарќ ва Шарќи Дур, ки ќариб ними дунёро
ташкил менамояд, дар давоми чандин аср мардумоне аз халќи
турки пурзўру наљиб њукмрон буданд» (А. Самойлович.
Мусульманская периодическая печать. Мир ислама, 1913, № 4,
сањ. 635).
А. Самойлович ќайд мекунад, ки дар Туркияи усмонї
«назарияи» «тўронияти халќњои ќадимии Осиёи Хурд» пайдо
шуда буд ва «тўроният» - «туронизм», яъне гўё аслан тўронию
турк буданро ба бисёр халќњои дигар, аз љумла ба халќњои
соминажоди Осиёи Наздик нисбат медоданд. Ба гуфти А.
Самойлович, «ѓайриобъективї ва бадѓаразона будани идора ва
баъзе кормандон (-и «Турк юрди» - М. Ш.) чунин ифода
меёбад, ки шумораи ањолии туркро дар рўйи замин ба тамом
беасос хеле зиёд нишон медињанд, давлати хонияи Бухороро
давлати туркњо њисоб мекунанд («халќи њамон комилан турк
ўѓли турк ўлан Бухорои Шариф»)… (А. Самойлович, њамон
асар, сањ. 633).
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
292
Туркњо Бухороро бо њама таърихаш, бо њама дороињои
беназири фарњангиаш мутааллиќ ба туркњо эълон карданд ва
пеш аз њама Ибни Синоро «турк ўѓли ўлан турк» гуфтанд.
Њама тамаддунњои Шарќи бостон, њама бузургони Шарќ моли
туркњо ва мояи ифтихори онњо дониста шуд. Аз љумла
Зардуштро, ки ба ривояти зардуштиён аслаш аз Озарбойљон
буд, низ турк ба шумор оварданд. Он гоњ Эраљ Мирзо як шеър
гуфт, ки Зардушт пайѓамбар буд ва агар пайѓамбар турк
бошад, шояд Худо њам турк аст.
Дар ќаламрави Иттињоди Шўравї њам пас аз инќилоб
раванди худшиносии миллї суръат ёфта, дар баъзе мавридњо
ифтихори миллї ба рангњои норавое падид омад. Чунончи дар
байни пешвоёни халќњои туркнажоди шўравї кўшишњое пайдо
шуд, ки таърих ва дороињои маънавии халќњои њамсояро ба
халќи худ нисбат медоданд, ба халќњои дигар бо њавобаландї
менигаристанд, дар пеши дигарон ба худситоии миллї
мепардохтанд. Ќањрамони Иттињоди Шўравї, академики
Академияи илмњои Озарбойљон З. М. Бунёдов боре дар бораи
баъзе олимони озарї гуфта буд: «Худоё, Худовандо, ин
муњаќќиќони ношуди мо ба чї дараљањои «шоњкорї» расиданд.
Гапњое мегўянд, ки аќл ќабул намекунад. Њатто гуфтанд, ки
Нўњ њам озарбойљонї буд. Чунин мутахассисони бењунар рўйи
кор омаданд, ки исроркорона пайдоиши озарбойљонињоро ба
шумерињо, массагетњо, сакоињо бурда мерасониданд,
албанињои Ќафќозро низ турк мешумориданд. Барои «асоснок
кардани» ин найрангњо навиштањои эпиграфї (навиштањои
ќадимии рўйи санг, рўйи асбоби филиззї ва ѓайра – М. Ш.)
сохта мебароварданд, аз одитарин ќоидањои палеография
(навишташиносї – М.Ш.) чашм мепўшанд. Этимология (ваљњи
тасмия, сабаби номгузорї – М.Ш.) по бар њаво дорад (З. М.
Бунятов. Молчать не приучен//«Огонёк», 1988, № 45, с.24).
Њамаи инњо ифтихори миллї ном дошт, барои афзудани
шаъну шарафи халќи худ карда мешуд, гўё амали
халќдўстонаву ватанпарваронае буд, вале ифтихори сохтае
буда, аз њама пеш ба халќи худ зарар меовард, худшиносии
таърихиву худогоњии миллии ўро ба роњи хато медаровард.
Чунин њодисањо дар минтаќаи мо – дар Осиёи Миёна њам
бисёр рўй додаанд. Миллатгароии ўзбекии солњои бист ба
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
293
вайрон кардани таърих ва шарњи худхоњонаи он, ба ноинсофї
дар њаќќи халќи тољик асос ёфта буд: барои ин ки халќи худро
бузургтару ќадимтар нишон дињанд, мављудияти халќи
тољикро инкор карданд. Маќсад аз инкори њастии халќи тољик
дар гузаштаву њозир њамоно ин буд, ки таърихи ў, њама
дороињои маънавию фарњангии ўро ба халќи худ нисбат
дињанд, то ки ифтихори миллии халќи худро то њадди имкон
баланд бардоранд ва ба ин тарз барои ба арсаи таърих
овардани «Туркистони бузург» замина њозир намоянд. Ин аст,
ки ангезаи аслии миллатгароии солњои бист ниятњои калони
сиёсї буд. Лозим буд, ки «Туркистони бузург» ё «Ўзбекистон
бузург» таърих ва бозмондањои таърихии бузург дошта бошад.
Њамон даъвоњо, ки аз азаматталабиву бузургдавлатист,
солњои сиву чил густариш ёфт ва имрўз њар чї бештар ба гўш
мерасад. Эссеи А. Иброњимов фаќат як намуна аз он аст.
Афсўс, ки ин навъ падидањо њоло кам нестанд ва гоњ аз
олимоне, гоњ аз нависандагоне гоњ аз рўзноманигорон ва ѓайра
зоњир мешаванд.
Ин зуњурот рангњои гуногун дорад. Баъзан аз «майда-
чуйдањое» иборат аст, ки гўё назарногиранд. Чунончи, номи
таърихии шањру дењањо ба тарзи нав эзоњ дода мешавад, ки гўё
дар асл туркиву ўзбекї будааст. Масалан мегўянд, ки номи
Тошканд – дар асл аз Чоч ё Шоши ќадимї нест, балки аз
Тошќўрѓон аст, лекин њеч фикре ба сарашон намеояд, ки агар
аз Тошќўрѓон бошад, рафта-рафта шакли «Тошканд»-ро
гирифта наметавонист. Ин як эзоњи авомонаи дур аз илм аст ва
дар этимологияи халќї (шарњи халќии номњо) љоиз бошад њам,
дар шарњу эзоњи илмї ва илмии оммафахм афвнопазир аст.
Дар њаќиќати њол Тошканд аз Чоч ва Шош омадааст, ки номи
ќадимии он аст.
Эзоњи номи Бухоро њам дар эссеи мазкури А. Иброњимов
аз љумлаи чунин шарњњои авомона, хилофи илм ва
сарчашмањои илмист. Ба ќавли ў, гўё азбаски охирин ќисмњои
оби Зарафшон ба рег расида буѓу бухор мешавад, шањрро Буѓ-
ора номидаанд, ки ба ўзбекї дар байни буѓ гуфтан аст. Њар кї
аз манбаъњои илмї андаке хабар дорад, медонад, ки чунин ба
ном «этимологияи халќї» мањсули шуури примитив аст. Дар
асл, ба гувоњии луѓатномањои мўътабар Бухоро њамрешаи
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
294
калимаи санскритии вињор буда, маънояш дайр, маъбад,
ибодатгоњ, маљозан макони илму дониш аст, чунки дар ањди
бостон ибодатгоњ макони илму фарњанг будааст. Дар њаќиќат,
Бухоро чун макони илму дониш шўњрат дошт. Ва машњур аст,
ки Мавлоно Љалолиддини Румї гуфтааст:
Он Бухоро маъдани дониш бувад,
Пас бухороист њар к-оташ бувад.
Афсўс, ки А. Иброњимов аз сарчашмањои илмї бехабар
будааст, ё ќасдан аз онњо ќатъи назар кардааст.
Ба њамин тариќ, А. Иброњимов, Муњаммад Алї ва бисёр
дигарон исрор доранд, ки Самарќанд дар асл Семизкенд буд ва
бино бар ин шањри туркон аст. Ва њол он ки номи Семизкенд аз
замони таълифи асари Мањмуди Ќошѓарї «Девону луѓот-ут-
турк» (асри XI) маълум аст, аммо калимаи Самарќанд зиёда аз
њазор сол пештар аз он пайдо шуда буд. Дар асл Семизкенд
номи туркии Самарќанд аст, на номи аслии он.
Чунин «љуѓрофияи таърихї» ва «этимологияи халќї», ки
њоло дар навиштањои мутахассисону адибон ва
рўзноманигорони љумњурияти њамсояи мо хеле зиёд дида
мешавад, аз он майда-чуйдањоест, ки бояд монанди чакраи об
кам-кам чакида амали калон иљро кунанд.
Вале даъвоњо аз ин «майда-чуйда»-њо аксаран хеле
калонанд ва камаш тамоми Осиёи Миёна ва њама таърихи
онро фаро гирифтаанд.
Яке аз ин даъвоњо он аст, ки Тўрон, турк ва Туркистон-ро
аз як реша медонанд: гўё маънои Тўрон кишвари туркњо
будааст. Ин тасаввур, ки хусусан Муњаммад Алї дар эссеи
«Худро бишнос!» (рўзномаи «Ёш ленинчи», 30-31 августи с.
1988) батафсил баён кардааст, тамоман ѓалат аст. Ба номи
Тўрон даштњои бузурги байни Олтою Волгаро мегуфтанд ва
дар он љо турњои эронинажоди кўчї зист доштанд, ки дар
ќадимтарин ќисмњои «Авасто» - Ясно ва Њот (њазораи II пеш аз
мелод) зикр шудаанд, аммо он ваќтњо туркњо ба њудуди ин
сарзамин њанўз наздик нарасида буданд. Онњое, ки Тўрон-ро бо
турк њамрешаву алоќаманд медонанд, аз таърих хабар
надоранд ё бо бадѓаразї аз таърих чашм мепўшанд. Аз ин рў,