Книга Шакури. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон
Подождите немного. Документ загружается.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
315
Тољикистон муяссар шуд, соли 1991 имкон пеш омад, ки ба
истиќлоли воќеъї бирасем.
Ќарни 20 барои мардуми тољик ќарни бахосият омад, ки
як ќисми ин мардумро то андозае ба муроду маќсад расонид.
Албатта, сарманзили муроди миллї њанўз дур аст, лекин
имкон њаст, ки барои расидан ба он, замина омода созем.
Ќарни 21 барои тољикон ќарни умед хоњад буд. Њоло
умеди бузурги таърихї пайдо шудааст, ки мардуми тољик на
танњо дар Тољикистони азиз, балки дар њама бахшњои
сарзамини худ ба талошу пархош ба ормонњои олии чандин
аср, ба эњёи миллї бирасанд.
Тавон гуфт, истиќлоле, ки тољикони Фарорўд дар садаи
бист ба даст оварданд, се зина, марњала дошт. Марњалаи якум
аз мухторияти соли 1924 оѓоз ёфта, чунончи гуфта шуд дар ин
давра ба тољикони Фарорўд муяссар шуд як бахши
сарзамини худро (дурусттар он кўњсорони худро) аз чанголи
љањонхўрони туркпараст канда бигиранд ва агарчи њанўз дар
оѓўши сахтфишори пантуркизм буданд (зеро мухторияти
Тољикистон дар њайати Ўзбекистон таъсис шуд), ба њар њол
гўё соњиби як гўшаи хонадони худ гардиданд, боз њам на
њамаи тољикони Фарорўд, балки лоаќал сеяки онњоро чунин
саодат даст дод. Марњилаи дувум аз љумњурияти соли 1929
оѓоз ёфт, ки даврони истиќлоли зоњирї, вонамуди истиќлол
тавон номид.
Марњалаи савум аз соли 1991 сар шуд ва давраи
истиќлоли воќеъист. На танњо марњалаи севум, балки он ду
марњалаи аввал низ ањамияти бузург дорад: њар кадоме як
манзил дар роњи тўлонии озодиљўйї буд.
Пурсиш: Иддае низ вуљуд доранд, ки мегўянд: миллати
тољик то ќарни 20 ба унвони як миллат шинохта нашуда буд,
њувияти миллї ба даст наоварда буд, ба сифати як ќавм арзи
вуљуд мекард. Гўё њувияти миллиро на худи тољикон пайдо
кардаанд, балки аз берун ба онњо тањмил намудаанд.
Тољиконро ба унвони миллат аввал аз берун шинохтаанд, то
ки худи тољикон худро бишиносанд.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
316
Посух: Љавоби чунин суолњо пажўњиши вежа мехоњад.
Ин пажўњиш кори мутахассисон аст. Масрур Абдуллоњзода
тањќиќе љолиб дар бораи худшиносии миллии тољикон то
исломият ва Сомониён ва то садаи 20 анљом дод, ки ин
худшиносї поя ба поя боло рафта, чандин марњаларо тай
кардааст. Афсус, ки ин рисола њанўз чоп нашудааст. Равшан
аст, ба арсаи таърих баромадани Ањмади Дониш ва
маорифпарвароне чун Аљзї, Бењбудї, Мирзо Сирољи
Њакими Сирољї, Абдуррауфи Фитрат, ба вежа Садриддини
Айнї худ як нишонаи амиќрафти худшиносии иљтимоъї ва
як омили амиќбурди он буд. Маорифпарварон барои
растагории миллї ва эњёи маънавии миллат мубориза
карданд. Ин мубориза натиљаи шинохти вазъи халќу кишвар
буд. Истилои Русия, инќилобњои садаи 20 ва дигарсозињои
«сотсиалистї» бешак ба шуури миллат наќше гузошт.
Дар њама даврањои таърих баъзе омилњои худшиносї
омилњои беруна будаанд. Миллат њамеша бо миллатњои
атроф робита дошта ва таъсири беруна худшиносии
миллатро суръат мебахшидааст ё монеъ меомадааст ё ки онро
ба самти дигар равон мекардааст ва њоказо. Аммо ин таъсири
берунї њамроњ бо омилњои дохилї амал мекард, аксаран бо
онњо як шуда. њазм гардида, унсури худї мешуд, таъсири
берунї ба равандњои иљтимоъї ва фарњангї гоњ унсурњои
номувофиќ ва бегона ворид меовард ва гоњ таъсири мусбат
бештар буд.
Чун дар асри 19-20 љони тољикон ба мўе овезон гардид,
масъалаи тољикон хеле муњим ва њатто љањонї шуд,
ховаршиносони зиёде дар бораи тољикон маќолаву китобњои
муњимме навиштанд. Бархе аз онњо дар ваќти чоп ва бархе
баъдтар дар худшиносии тољикон наќше иљро карданд. Ба
вежа Иосиф Брагинский ба хидмати мардуми тољик барои
худшиносии таърихиву фарњангии онњо камари њиммат баста
буд ва чанде аз асарњои ў на танњо бо маќсади илмї, балки
барои исботи њуќуќи тољикони Фарорўд ба мероси адабии
эронитаборон навишта шуда, барои афзудани ѓунљоиши ёди
фарњангии онњо хидмат кардаанд. Ў дар фаъолияти илмии
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
317
иљтимоъї пайрави устод Айни ва њамдасти академик
Бобољон Ѓафуров буд.
Мо аз он донишмандони машњуру номашњури
шарќшинос, ки барои таъйини сарнавишти тољикон талоши
илмї кардаанд, бояд як умр сипосгузор бошем.
Фаъолияти ховаршиносон яке аз омилњои берунии
тањаввули миллияти тољикони Фарорўд буд.
Њамаи инњо чунин маънї надорад, ки њувийяти миллї ё
шинохти он аз берун омада бошад. Не. њаргиз, њувийяти
миллї, вежагињои хоси њар миллатро муњити зисти таърихии
ў ба вуљуд меоварад, шароити хоси њаёти иљтимоъї,
фарњангї, ва маънавии ў дар тўли асрњо шакл медињад.
Унсурњои омада танњо як љузви заминаи таърихии миллї
мебошад. Мумкин аст баъзе омилњои берунї якбора ё
тадриљан сарнавишти миллатро дигар кунанд, ба њувийяти
миллии ў таъсире расонанд, лекин њувийяти миллї,
менталитети миллатњое чун миллати тољик, ки умри дарози
таърихї дидаанд, на бо як-ду ё се-чор омили берунї, балки бо
тањаввули таърихии худи онњо њосил мегардад. Он
«назарияпардозон» - идеологњои пантуркизм, ки мегуфтанд:
тољикон њувийяти миллї надоранд, аз забони адабї, аз
таърихи адабиёт, аз фарњанги мустаќил, аз санъати мусиќї,
меъморї ва ѓайра мањруманд ва имрўз ин даъвоњо боз
баландтар садо медињанд, - онњо њама бадхоњони мо буда,
сарзамини моро ѓасб кардаанд, акнун таърих ва фарњанги моро
аз худ кардан мехоњанд ва бинобар ин мегўянд, ки тољикон чизе
надоранд, яъне њар чї доранд, аз они мост.
Миллати тољик аз ќадим миллати худљўю худрас,
худшиносу њаќшинос буд. Зардушт аз роњи худљўиву худогоњии
инсон ба майдони таърих расид ва мардумро ба роњи маънавият
њидоят намуд. Дар солномаи зардуштиён соли 1999 баробари
соли 3737 аст. Яъне ќариб чањор њазор сол пеш аз имрўз
љустуљўњои маънавии аљдоди тољикон нахустин натиљањои
комил дод. Маќоми аљдоди тољикон дар такмили фалсафаи
Ислом низ бузург аст, ки ин њам натиљаи хештаншиносї,
љањономўзї ва худогоњї буд. Тамаддуни Сомониён, шеъри Рудакї,
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
318
Шоњномаи Фирдавсї, илми Ибни Сино барљастатарин намунањои
шинохти оламу одам, шинохти хештан аст.
Мардуми эронї, аз љумла тољикон дар маънавиятљўйї ва
шинохти асрори њастї ба ѓоят нозук рафтаанд, ба тарзе вежа
амал кардаанд ва камина бар инам, ки маънавиятљўиро љузве аз
њувийяти миллии онњо метавон донист. Ба пиндори камина
маънавиятљўйї ва худшиносии маънавї муњимтарин бахши
њувийяти миллии тољикон аст, ки зуњуроти хос дорад.
Натиљаи љусторњои маънавист, ки эронитаборон чун
њиндувон, чиниён, яњудиён, арабон, юнониён як идда
файласуфони љањонї, донишмандони забардаст, шоирони
бузург, њатто пайѓамбарон (аз љумла Зардуштро) ба љањон
додаанд, аммо аз байни онњо Чингизу Темур набаромадааст.
Миллате, ки фарњанги маънавии ў баланд аст, ба сари халќњои
дигар Чингизу Темур намефиристад.
Ин њаќиќати таърих боиси сарбаландии тољикони имрўз
аст. Тољикони имрўз бо њамин сари баланд, бо њамин
маънавиятљўйии собитќадамона ба сўйи фардо аз роњњои ќарни
21 ќадам хоњанд зад.
Афсўс, ки чанд асри охир, ба хусус садаи 20 ба
хештаншиносии маънавии тољикони Фарорўд зиёд осеб
расонид. Камина дар навиштањои худ таъкид кардаам, ки
шароити иљтимоъиву сиёсии садаи 20 чунон омад, ки љанбањои
гуногуни шуури иљтимоъии тољикони Фарорўд ва худшиносии
иљтимоъиву маънавии онњо норасида монд. Ин њолат оќибатњои
њалокатбор дошт ва дар оѓози дањаи навад љанги
бародаркуширо оташ дод.
Ин бўњрони худшиносии тољикони Фарорўд њанўз
бартараф нашудааст. Бояд бидонем ва огањ бошем, ки ояндаи
тољикон бо худљўиву худрасї, бо худшиносиву худогоњї таъмин
хоњад шуд. Тољикон њама умри таърихї, њама зиндагии
чандњазорсола аз роњи љустуљўи њаќиќат, аз роњи шинохти худ
ва Њаќтаоло баракат ёфтаанд. Таърихи тољикон таърихи
љусторњои маънавист. Роњи минбаъдаи онњо низ чунин роње
хоњад буд, Зарур аст, ки гумроњињои асри охирро паси сар карда
боз ба роњи аслии худ дароем. Лозим аст, ки њамон љўяндагии
маънавии худро идома бидињем, ба худшиносиву худогоњии
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
319
комил бирасем. Он гоњ эњёи миллї, эњёи маънавї фаро хоњад
расид.
Пурсиш: Дар бораи марзбандии Осиёи Миёна, ки баъди
инќилоби октабр сурат гирифт, боз чї метавон гуфт. Ин
чорабинї барои ташаккули шуури миллии тољикон, барои
муайян кардани сарнавишти таърихии онњо чї ањамият дошт?
Посух: Таќсими њудуди миллии Осиёи Миёна, ки соли 1924
баргузор шуд, яке аз бузургтарин ноинсофињои таърихї дар
њаќќи тољикон буд.
Бешак, ин марзбандї барои баъзе халќњои ин сарзамин,
чунончи барои туркманњо, ќирѓизњо, ўзбекњо њодисаи муњимме
буд, ки дар таъйини сарнавишти миллї, устувор кардани
решањои њастии таърихии худ, барои иттињоди миллии онњо
ањамияти калон дошт, бахусус барои рушду камоли миллати
ўзбек роњ њамвор намуд, вале барои тољикон андаке роњ кушоду
бас. Метавон гуфт, барои тољикон бисёр роњњои рушду камоли
миллиро ба куллї бубаст.
Мардуми тољик аз таърих ноинсофї бисёр дидаанд ва
марзбандии соли 1924 яке аз мавридњое буд, ки беадолатї ба
нињояти дараља расид. Ин марзбандиро яке аз талхтарин
мевањои октабр, ки тољикон чашидаанд, бояд донист.
Аз аввали инќилоб ошкор буд, ки агарчи дар санадњои
расмї шумораи тољикон кам нишон дода мешавад, соли 1918
дар Туркистони Русия (Самарќанд, Тошканд, Фарѓона) 1,3
миллион нафар тољикон мезистанд. Сиёсатмадори барљастаи
тољик Абдурањим Њољибоев таъкид кардааст, ки пас аз
инќилоби соли 1920 «љумњурии Бухоро на љумњурии ўзбекї,
балки давлати эронї буд… (зеро) ањолии Бухоро 3 миллион
нафар, аз љумла тољикон – 2 миллиону 100 њазор тан, ўзбекњо –
750 њазор тан буданд» (ниг.: Р. Масов. История топорного
разделения. – Душанбе, 1991. – стр. 120), яъне дар љумњурии
Бухоро тољикон 70 фоиз, ўзбекон 25 дар садро ташкил
мекарданд. Пас лозим буд, ки соли 1924, њангоми марзбандии
миллї, љумњурии Бухоро (собиќ аморати Бухоро) асоси
љумњурии Тољикистонро ташкил намояд ва дигар ноњияњои
тољикнишини Мовароуннањр - Самарќанд, Истаравшан, Хуљанд
ва ѓайра ба он њамроњ шаванд. Он гоњ барои ташаккули
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
320
иттињоди миллии тољикони Мовароуннањр замина омода
мегардид.
Вале ин тавр нашуд. Инќилоб дар Бухоро аксаран
пантуркистњои гузаро, хусусан ѓосибтарин шохаи
пантуркизмро, ки панўзбекизм аст, бар сари ќудрат нишонид ва
сарнавишти тољиконро ба дасти онњо супурд. Туркпарастњо аз
рўйи инкори куллии мављудияти тољикон амал намуда, аввал
забони форсии тољикиро аз расмият берун карданд, мактабу
маориф, матбуоту нашриёти тољикиро барњам доданд ва баъд
чун болшевикон таќсими њудуд - марзбандии миллии Осиёи
Миёнаро ба дасти пантуркистњо анљом доданї шуданд, барои
пантуркистњо ваќти он расид, ки тољиконро дигар аз сањни
таърихи Мовароуннањр ба куллї берун кунанд. Оре, хостанд
номи тољикро аз сафњаи таърихи гузаштаву оянда кўр кунанд.
Афсус, ки илми таърих маънои аслии марзбандии соли
1924-ро њанўз њамаљониба падид наовардааст. Илми таърих
он њаќиќатро њанўз нагуфтааст, ки бо талошу пархоши чанд
тан аз ватандўстону миллатпарварони љасури тољик он
наќшаи пантуркистњо вайрон шуд, дурусттар он ки ќисман
иљро гардид. Маълум мешавад, ки Сталин марзбандиро
асосан ба се нафар супурд, ки яке Зелинский буд ва ду нафари
дигар, яъне Абдуллоњ Рањимбоев ва Файзуллоњ Хољаев
пантуркистњои гузаро, тољикони хиёнаткори миллатфурўш
буданд. Таъкид мекунам: болшевикон иљрои кореро, ки як амали
муњимми таърихї ќаламдод мешуд, ба хоинони муртад
супурданд! Чаро чунин шуд. Чунки асли нияти болшевикон пок
набуд ва барои иљрои он дасти нопоке лозим буд.
Сталин нахост, ки ба тољикон чизе, ки ба истиќлол
монандие дошта бошад, бидињад. Чаро ки аввалан тољикон аз
љумлаи эрониён буда, ба Афѓонистону Эрон њам решањои
амиќи таърихї рондаанд. Сталин њаќ дошт хавф бибарад, ки
агар Тољикистоне ба вуљуд ояд, ки љумњурии бузург ва тавоно
бошад, мумкин аст рўзе дар дили тољикони Мовароуннањр
орзўи пайвастан бо њамхунони Афѓонистон ва Эрон пайдо
шавад.
Сониян, тољикон бештар аз дигар халќњои Осиёи Миёна
маънавиятљўй ва диндор буда, Бухорои Шариф «ќувваи
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
321
ислому дин» (ќуббатулислом) ба шумор меомад. Мардуми
тољик дар байни халќњои атроф фарњанги маънавї ва
исломро густариш додаанд ва нуфузи рўњонї доштанд.
Чунин миллатеро ќувват додан барои болшевикон хавф
дошт, барои чунин миллате давлати тавонманд созмон додан
аз тарафи болшевикон беэњтиётї мебуд. Чунин халќро
бештар аз дигарон саркўб доштан лозим буд.
Аз ин рў, Сталин «наќшаи Чичерин» («План Чичерина»)-
ро ќабул накард. Чичерин вазири хориљии шўравї буд ва барои
марзбандии Осиёи Миёна наќшае пешнињод кард. Афсус, ки
наќшаи ў њанўз ба дастраси пажўњишгарон ќарор наёфтааст,
мазмуни умумии он ба мардуми огоњи он солњо маълум буд ва
имрўз њам баъзењо медонанд. Чичерин хабар дошт, ки дар Осиёи
Миёна, яъне Туркистони Русия ва аморати Бухоро ва Хева дар
дањаи дувуми садаи 20 шумораи ўзбекњо ќариб 2 миллион буд.
1
Аммо тољикон дар аморати Бухоро 2 миллиону 100 њазор, дар
Туркистони Русия 1 миллиону 300 њазор, љамъан дар
Мовароуннањр 3 миллиону 400 њазор нафар буданд, яъне андаке
камтар аз ду баробари ўзбекњо љамъият доштанд. Аз ин рў,
чунонки њолдонон мегуфтанд, Чичерин пешнињод карда буд, ки
дар Осиёи Миёна љумњурии бузурги Тољикистон таъсис бояд
кард ва Ўзбекистон љумњурии худмухтори тобеъи Тољикистон
бошад.
Аз огоњони он замон шунидаам, ки Чичерин мехост њудуди
пештараи давлати Бухоро, яъне марзњое, ки Бухоро то соли 1867
то тасарруфи Русия дошт ва дар шимоли шарќ то Љиззах
(Дизак) ва остонаи Тошканд ва то дењи Мањрам (Конибодом)
мерасид, дубора барќарор шавад. Ва ин густура Тољикистон ном
бигирад ва он бахши Фарѓона ва Тошканд, ки аз ин њудуд берун
аст, Ўзбекистон номзад шавад.
Чичерин аз ин пешнињод суди импиротурии шўравиро ба
назар дошт. Ў медонист, ки агар Тољикистон тавоно ва
обрўманд бошад, бештар имкон хоњад дошт, ки нуфузи
шўравиро ба кишварњои исломии Шарќи Миёна бигузаронад,
1
П. П. Семёнов Тяншанский. Туркестанский край. – СПб, 1913.-С.
7.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
322
аммо љумњурињои турки Осиёи Марказї, чунончи Ўзбекистон
чунин имконро камтар хоњанд дошт.
Андешаи Чичеринро Сталин написандид. Сталин аз тавон
ёфтани тољикон бештар хавфу хатар чашм дошт, на суд. Ў хост
ба пантуркистњо, ба вежа ба ўзбекпарастњо гузашт кунад.
Шикасти Русия дар љанги якуми чањон, суст шудани он бо ду
инќилоби соли 1917 ва харобињои љанги дохилї, инчунин марги
Ленин боиси ин гардид, ки халќњои турки Русия дар роњи
озодихоњї фаъолтар шуданд. Пантуркизм ќувват гирифт,
паниславизм нотавон шуд. Дар ин шароит лозим омад, ки
шўравї аз љумла ба панўзбекизми сахтфишор як андоза гузашт
кунад. Барои гузашт тољиконро ќурбон кардан даркор шуд.
Сталин њатто намехост барои тољикон замине људо
бикунанд, давлате тартиб бидињанд. Чун лоињаи марзбандии
соли 1924 ба Тошканд, ки маркази Туркистони Русия буд, омад,
дар ин лоиња пешбинї шуда буд, ки барои тољикон як вилояти
мухтори хурд дар њайъати љумхурии бузурги Ўзбекистон дода
шавад. Дар оѓози кори коммисиюни марзбандї, ки дар
Тошканд бо сарварии се нафари мазкур машѓулият сар кард, аз
тољикон намояндае даъват нашуда буд ва ширкат надошт.
Албатта, А. Рањимбоев ва Файзуллоњ Хоља тољик буданд, вале
якумї ба сифати намояндаи Маскав ва дувумї ба унвони
намояндаи халќи ўзбек ба он маљлис иштирок карданд.
Чунонки Камоли Айнї боре ёдовар шуда буд, он гоњ устод
Айнї дар Тошканд буд ва рўзи якуми кори комиссиюни
марзбандї хост, ки ба маљлиси он дохил шавад. Устод Айниро
ба маљлисгоњ даромадан нагузоштанд. Ба ў гуфтанд, ки ба
маљлис даъват нашудааст, ў њизбї, яъне коммунист њам нест, аз
ин рў њаќ надорад ба маљлис дарояд.
Он рўз чанде аз равшанфикрон ва шахсиятњои љамъиятии
тољик, ки дар Тошканд буданд, пеши бинои комиссиюни
таќсими њудуди миллї љамъ шуда буданд. Онњо ба идорањои
њизбиву давлатї рафта, барои тољикон њаќ талаб карданд.
Сарвари маънавии онњо устод Айнї буд. Афсус ки ин
њаќталошии миллатпарварони тољик њанўз тањќиќ нашудааст ва
дар њеч китобу маќолаи илмї хабаре аз он нест. Месазад, ки ба
пайљуйии ин ривоят ва ривоятњои дигар рухнамуд бошем, ки
намунае аз озодихоњии миллист. Ин талош он рўзњо гўё чандон
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
323
натиљае надод. Натиља фаќат ин буд, ки ба љаласаи комиссиюни
таќсими њудуди миллї аз тољикон намоянда даъват карданд.
Лекин дар ќарори комиссиюн фаќат њамон моддае дохил шуд,
ки барои тољикон як вилояти мухтор (автоном) дар њайъати
Ўзбекистон таъсис шавад. Њамин буд њиммати фиристодагони
Маскав Зеленский ва Рањимбоев, пантуркистњое чун Файзуллоњ
Хољаев, ки мењрбонї карданд ва тољиконро вилоят доданд ва
њол он ки вилоят пасттарин воњиди маъмурии идории шўравї
буд, ки барои тољикон чандон њуќуќе намедод. Вилоят давлат
нест ва агар ба тољикон фаќат вилояте медоданд, онњо аз давлат,
аз вонамуди он њам мањрум мемонданд.
Миллатпарварони тољик ин «њиммат»-ро тањќир
донистанд. Онњо бо рањнамоии устод Айнї талошро идома
доданд. Чун сарварони маъракаи марзбандї ќарори
комиссиюнро барои тасвибу тасдиќ ба Маскав бурданд, чанд
тан аз миллатпарварони тољик аз љумла Абдуќодир
Муњиддинов ва Чинор Имомзода низ ба Маскав рафтанд (ва
гўё баъзењо њатто пинњонї рафта буданд). Онњо дар Маскав хеле
даводав карданд ва оќибат муваффаќ шуданд, ки ба тољикон на
вилоят, балки љумњурии худмухтор дода шавад. Муваффаќ
шудан ба чунин таѓйири ќарордоди комиссиюни марзбандї
пирўзии бузурги талошгарон буд, ки хидмати миллат адо
намуданд.
Пинњонї ба Маскав рафтани чанд тан аз намоянда-гони
тољик низ ривояте буда ва эњтиёљ ба тањќиќ дорад. Чунон ки
мебинем, таъсиси Љумњурии Тољикистон соли 1924 агарчи
љумњурии хурде буд ва дар як гўшаи дурдасти сарзамини
таърихии тољикони Фарорўд асос ёфта, њамагї 900 њазор
нафарро (аз 3 миллиону 400 њазор тољики Фарорўд) фаро
гирифт, бо талошњову фидокорињо муяссар шуда буд.
Шояд он гоњ боз баъзе воќиањо ва муборизањои дигар рўй
дода бошад, ки низ њанўз намедонем. Ва њол он ки љавонони мо
он талошњову талошкорњоро бояд бидонанд, то ба ќадри
истиќлоли кунунї бирасанд ва барои пойдориву устувории ин
истиќлол низ талош кунанд.
Чун бо маводи марбут ба мирзбандии соли 1924, ки
пажўњишгарон аз бойгонињо бароварда ба чоп доданд, шинос
мешавем, тавон пай бурд, ки маќсади аслии Маскав аз ин
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
324
марзбандї бештар таъсиси Ўзбекистони бузург (ва дар сояи он
таъсиси Туркманистон њам) будааст. Гумон меравад, як маќсад
аз таъсиси Ўзбекистони тавоно ин будааст, ки ба дасти турк
тољикро саркўб бидоранд, шўравї ва туркњои шўравиро аз
таъсири нуфузи фарњанги маънавии исломии тољикон эмин
бидоранд. Ба таќозои муборизаи зидди Ислом ва тамаддуни
Шарќ тољикро ба нотавонї нигоњ, доштан даркор буд, ки сар
набардорад. Таъсиси мухторияти тољикон дар њайъати
Ўзбекистон чунин маънї дошт, ки тољикро дасту по баста ба
турк супурданд.
Мухторияти соли 1924-ро ба њеч ваљњ лутфу марњамати
њукумати шўравї ва Сталин нисбат ба тољикон набояд донист.
Шўравї соли 1924 ба тољикон чизе, ки андак монанд ба давлату
давлатдорї бошад, додан намехост. Нахуст њатто вилояте
доданї набуд. Дар охир, ки таъсиси љумњурии мухтори
Тољикистон муяссар гардид, хилофи наќшаи пешакии шўравиён
буд ва ба њукми тасодуфе, ки сабабњои љиддї дошт, рўй дод.
Сабабњои ин рўйдод њанўз тањќиќ нашудааст. Ба фикри мо,
омили умда дар таъсиси љумњурии мухтори Тољикистон ба соли
1924 њаќталабии гурўње аз равшанфикрон ва сиёсаткорони
тољик буда, тарафдорї ва дастгирии баъзе намояндагони
адолатљўйи халќњои дўст, чунончи намояндаи мардуми ќазоќ,
пофишории Чичерин ба бархе аз нуќтањои наќшаи худ ва
монанди инњо низ аз сабабњои муњим буданд.
Шояд дигар омилњои аз ин љиддитар, аз љумла омилњои
байналмилалї низ дар миён бошанд. Сталин, ки дар аввал њатто
вилояте ба тољикон додан намехост ё ки мехост фаќат вилояте
бидињад, бо фишори чунин омилњо дар охир розї шуд, ки
љумњурие барои тољикон дар њайъати Ўзбекистон сохта шавад.
Ин ризои Сталин чунин маънї дошт, ки љойгоњи муњимми
таърихї ва фарњангии тољикон дар Фарорўд андаке њам бошад,
эътироф гардид.
Эътирофи шукўњмандии таърихи тољикон дар барќияе, ки
Сталин соли 1925 ба нахустин конфаронси болшавикони
Тољикистон фиристода буд, дида мешавад. Сталин дар ин
барќия гуфтааст: «Тољикон таърихи ѓанї доранд, лаёќатњои
созмондињї ва сиёсии онњо дар гузашта аз њеч кас пўшида нест».