Книга Шакури. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон
Подождите немного. Документ загружается.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
265
идеализатсияи замонњои гузаштаро гўшрас карда буд, љавоб
гўён ба мо талќин менамояд, ки «Шумо дар роман акси њолро
мебинед». Нависанда чун далели даъво ин гуфтаи як
персонажро мисол овардааст:
«Осиёи Миёна њам аз дарун пўсида истодааст. Аз хате, ки
дин кашидааст, берун набаромадан, ба се давлати хония
таќсим шудан, ба забони худ фикр накардан, кушода мондани
сарњадњо исбот мекунад, ки Осиёи Миёна аз дарун пўсида
истодааст. Осиёи башўр монанди дарахтест, ки дар сањрои
беоб ба њоли бад расидааст».
Аз ин иќтибос њам аввало шуури имрўза нисбат додан ба
мардуми садаи гузашта дида мешавад. Инро лоаќал аз он
мебинем, ки ќањрамон «аз хате, ки дин кашидааст, берун
набаромадани» Осиёи Миёнаро гуфтааст. Ин як тасаввури
нимаи садаи XX аст, ки ба як шахси нимаи садаи XIX нисбат
дода шудааст. Дар нимаи дувуми ќарни XIX њатто нобиѓањое
аз ќабили Ањмади Дониш чунин андеша намеронданд, ки аз
баъзе ањкоми ислом ќатъи назар кардан мумкин аст. Афкори
атеистї баъдтар, пас аз Инќилоби Октабр, чунончи дар
аќидањои Абдуррауфи Фитрат пайдо шуд.
Бо вуљуди ин, чизи асосї дар он гуфтаи ќањрамон, ки
муаллиф дар мактуби саркушода маъќул донистааст, ин нест.
Чизи асосї дигар аст. Ба фикри нависанда, як сабаби аз дарун
пўсидани Осиёи Миёна дар нимаи садаи XIX њамоно «ба
забони худ фикр накардани» мардумон аст. Пас, ба фикри
персонажу муаллиф, мардумони Осиёи Миёна ба забони худ
фикр намекарда бошанд, ба кадом забон фикр мекардаанд? Аз
чандин љои роман маълум мешавад, ки он мардумон ба форсї,
яъне ба тољикї фикр мекардаанд. Албатта, барои халќњои
турки Осиёи Миёна, аз љумла барои ўзбекон форсиро ѓайри
забони модарї шуморидан мумкин аст. Лекин тољикон чї?
Наход, ки тољикон њам ба форсї фикр кунанд «ба забони худ»
фикр нахоњанд кард? Охир, форсї забони модарии онњост! На,
нависанда ва ќањрамони ў дар ин љои роман кайњо фаромўш
кардаанд, ки дар Осиёи Миёна тољикон њам њастанд. Ё ки
бовар доранд, ки тољикон њамон ўзбеконанд, ки агар ба форсї
гап зананд низ «ба забони худ фикр намекунанд».
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
266
Ин аст, ки чун сухан аз халќи њамсоя, аз тољикон рафт,
фаромўшхотирї пеш овардан, худро ба нодонї задан,
муносибати њавобаландонае ба онњо ва забонашон зоњир
намудан ва онњоро бегона донистан аз ин персонаж зоњир
шудааст ва он њам акнун персонажи мусбат аст. Чунин
муносибатро ба муаллиф њам нисбат додан лозим меояд.
Шубњае нест, ки чунин назаре, чунин нигоње ба атроф, ба як
халќи њамсоя њаќиќатеро ифода мекунад, ки љањонфањмии
муаллиф аст. Вале мо аќида дорем, ки чунин љањонфањмї ва
мазмуни иљтимоъиву таърихии он ба воќеият ќатъиян мувофиќ
намеояд ва аз ин рў зарарнок аст.
М. Мањмудов дар роман бузургдошти Темурро хуб ба љо
оварда буд, дар мактуби кушодаи «Сафед сиёњ нахоњад буд»
боз бештар ба «тарафњои мусбати фаъолияти Темур», ба
«маќоми таърихии» вай махсусан таваќќуф кардааст. Вай дар
мактуб боз як кўшиш пеш гирифтааст, ки он ќањрамонони
манфии романи худро, ки амир Темури љањонгирро идеали худ
медонанд ва пайдоиши «Темури замон»-ро орзу мекунанд,
сафед ва њимоя намояд.
Яке аз «хизматњои таърихии» Темур ба назари М.
Мањмудов он аст, ки «як давлати бузурги мутамаркиз» ба
вуљуд овард. Нависанда ин љо ба он гуфтањои В. И. Ленин такя
кардааст, ки давлатњои калон чи аз бинишгоњи инкишофи
иќтисодї ва чи ба эътибори манфиатњои оммаи халќ судманд
мебошанд. Лекин фаромўш кардааст, ки њокимияти
марказиятноки феодалї њамеша як мазмун надорад ва моњияти
онро њар дафъа мушаххасан муайян кардан лозим меояд.
Давлати Сомониён дар њаќиќат давлати бузурги феодалии
мутамаркизи пурќуввате буд, ки дар натиљаи муборизаи
халќњо ба муќобили хилофати араб ба арсаи таърих омад ва
ќуввањои марказгурези феодалњоро ба як муддати тўлонї ба
худ тобеъ карда, ба њамин восита барои тараќќии иќтисод,
маданият ва илм замина тайёр намуд. Аммо Темур чї? Темур
на давлати мутамаркиз, балки як импиротурии нопайдоканор
сохт ва барои ин халќњои бешуморро ба зарби теѓ зери даст
овард, чандин бор калламанорањо барпо намуд (дар омади гап
бояд гуфт, ки Бобур њам дар Њинд калламанора барпо карда
буд, вале олимону нависандагони имрўз, ки дар бораи Бобур
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
267
бисёр асар навиштаанд, аз ин хусус хомўш мондаанд ва М.
Мањмудову персонажњояш њам чизе намегўяд).
М. Мањмудов дар мактуби кушода чун аз Темур сухан
меронад ва фаъолияти ўро сафед кардан мехоњад, њар лањза як
гуфтаи В. И. Ленин, К. Маркс ва Ф. Энгелсро ба ёд меорад,
вале аз он бобат хомўш аст, ки К. Маркс ва Ф. Энгелс аз «усули
вањшиёнаи Темур – Темурланг њангоми забти шањрњои
Курдистон» низ ёдовар шуда буданд (ниг.: Соч., т. X, с. 282).
Ф. Энгелс бо хашму ѓазаб гуфта буд, ки «урдуи
ќалмоќони Чингизхон ва Темур ба шањрњо монанди фављњои
малах њамла меоварданд ва њар чиро, ки дар роњашон дучор
омад, поймол мекарданд» (Соч., т. XII, с. 509). Бечиз нест, ки
Темурро он гоњ ки зинда буд, кофир номидаанд, «балои
осмонї» ва «љазои илоњї» хондаанд.
Бо вуљуди инњо, дар зарфи 20-25 соли охир чандин бор
кўшише пеш гирифтанд, ки аз кирдори ин љаллоди халќњо
«хизматњои таърихї» љўянд ва Шароф Рашидов њатто њайкали
ўро њозир карда буд. Акнун М. Мањмудов гўё он њайкалро
шинондан мехоњад. Вале оё халќњо розї њастанд, ки ба љаллод
њайкал гузорем?
Камина аќида дорам, ки имрўз бузургдошти Темур
тањќире дар њаќќи ёди таърихии халќњост, ки ин љаллоди
кофирро фаромўш накардаанд. Дар ин сурат бояд дар ёд
дошта бошем, ки теѓи хуншори Темур хусусан дар болои сари
тољикон дар љавлон буд.
Пас аз он ки М. Мањмудов дар мактуби саркушода дар
бораи «мавќеъи Темури љањонгир дар таърих» бисёр шарњу
эзоњ оварда, инро њам барои сафед кардани гуфтањои
персонажњои манфии «Ќуллањои љовид» истифода намуд, ба
пиндошти мо, дигар љои шубња намонд, ки дар ин роман дар
бисёр мавридњо байни назари муаллиф ва назари персонажњои
манфї фарќи казої нест. Муаллиф њудуди байни худ ва
персонажро ќасдан нест кардааст, то ки ќуввањоро пароканда
накунад, як љо гирд оварад, матлабро гаштаву баргашта ба
гўши хонанда резад.
Аз ин љост, ки романи М. Мањмудов фишори сахти
таблиѓї дорад ва ин фишор барои устувории фикрњое, ки дур
аз наљобатанд, равона гардидааст.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
268
-3-
На танњо дар романи М. Мањмудов таърих бадѓаразона
шарњ ётфааст, балки тавзењи бадѓаразонаву тањрифкоронаи
рўйдодњои таърих дар баъзе асарњои дигар њам маќсади
асосист. Ин њолат боиси тезу тунд шудани муносибатњои байни
миллатњо гардидааст. Бархе аз чунин асарњо монанди романи
М. Мањмудов «Ќуллањои љовид» зуд-зуд диќќати ањли
танќидро ба худ мекашанд, вале њанўз бањои возењу равшани
онњо дар миён нест.
Яке аз персонажњои романи М. Мањмудов дар тањлука
аст, ки «мумкин аст, пагоњ – фардо даъво кунанд, ки Ибни
Сино њам форс буд» (сањ. 70). Инак, Лудмила Салдадзе дар
китоби «Ибни Сино» (1985) хеле кўшидааст, ки барои чунин
даъво имконе намонад. Л. Салдадзе мехоњад исбот кунад, ки
падару модари Ибни Сино аслан ба тољикон нисбате
надоштанд. Ў менависад: «Инро, ки падари Ибни Сино шеа
буд, воќеияти бебањс метавон донист… вале ба ин ваљњ
инчунин ба он асос, ки Абдуллоњ (падари Ибни Сино – М. Ш.)
дар Балх ба дунё омадааст, ўро эронї њисобидан шояд
беэњтиётие мебуд» (сањ. 33). Чунонки мебинем, муаллиф далелу
бурњоне наовардааст. Далели ў фаќат «беэњтиётие мебуд» аст,
ки низ ба чуну чаро љавоб надорад.
Аслу насаби ўзбекии модари Ибни Сино низ ба њамин
тарз «исбот» шудааст: «азбаски як шоњзодаи турк на бо номи
худ, балки бо лаќаби тољикии «Шери кишвар» шўњрат ёфта
буд, метавон тахмин зад, ки номи модари Ибни Сино – Ситора
њам тарљумаи тољикии калимаи туркист (сањ. 34). Ва ба ин
«асос» Л. Салдадзе чунин вонамудан мехоњад, ки масъала
равшан шуд ва баъд аз ин дар роман чунин сухан рондааст, ки
гўё ба нажоди туркии падару модари Ибни Сини дигар љойи
шубња намонд.
Охир, бо чунин «тахминњо» њар чиро хоњем, «исбот»
кардан мегирем. Муаллиф дар сарсухани китоб ин гуна
«андешањои» худро «пайбурду тахмин» ва «фарзия» -
«догадка» ва «гипотеза» номидааст. Ва њол он ки чунонки
маълум аст, њар тахмину фарзия он гоњ сазовори диќќат хоњад
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
269
буд, ки бунёди љиддие дошта бошад. Ва њол он ки Л. Салдадзе
барои њеч яке аз даъвоњояш далелу бурњон надорад.
Ба муносибати њазораи Ибни Сино, ки соли 1980
баргузор шуд, дар Ўзбекистон аќидае реша давонд, ки ин
олими бузург дар асл аз туркон аст. Ин аќидаро дар бисёр
навиштањо, аз љумла дар чандин асари бадеъї мебинем.
Чунончи, марњум Тошпўлод Њамид дар достони «Ќувѓин»
(«Ронда», моњномаи «Гулистон», 1980, № 8) гуфтааст:
Ўзбекбуви ќизи – Ситора
Шундай ўѓил кўрди, бу – бир бахт!
Яъне (тарљумаи тањтуллафз):
Ситора – духтари пиразани ўзбек
Чунин писаре дид, ин худ як бахт аст!
Дар достони шоири намоён Абдуллоњ Орифов «Њаким ва
аљал» («Гулистон», 1980, № 9) мехонем:
Чорва билан машѓул эди ота-онаси,
Тирикликдан камтаргина ком олган эди.
Яъне (тарљумаи тањтуллафз):
Падару модари ў бо чорво машѓул буданд,
Аз зиндагї камтарак ком гирифта буданд.
Ин љо таъкиди чорводорї ба он сабаб омадааст, ки
нишонаи мансубият ба ќабилањои кўчии турк мебошад. Дигар
муаллифон дигар нишонањои чунин мансубиятро «ёфтаанд» ва
мурѓи хаёлоти њар кадоме ба тарзи дигаре ба парвоз омадааст.
Вале фаромўш накунем, ки њамаи инро «Тарљумаи њол»-и
Ибни Сино, ки ќисман ба дасти худ навишта ва ќисман ба
шогирдаш имло карда буд, тасдиќ намекунад. Аз ин
«Тарљумаи њол» маълум аст, ки падари Ибни Сино чорводор
набуд, балки дар атрофи зодгоњи худ андоз меѓундошт. Дар
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
270
бораи мансубияти этникии ањли хонадони ў аз «Тарљумаи њол»
тасаввури равшан пайдо кардан мумкин аст. Маълумоти дигар
сарчашмањои асримиёнагї њам ба «Тарљумаи њол»
мувофиќанд. Фаќат баъзе ривоятњои бофтаи баъдї, ки
бештарин дар байни туркњои усмонї пайдо шуда буданд, Ибни
Синоро турк донистаанд. Аммо сарчашмањои илмї Ибни
Синоро ба нажоди турк нисбат надодаанд. Лекин туркнажодии
Форобї дар манбаъњои илм таъкид шудааст. Як хусусияти
муњимми сарчашмањои асримиёнагї, таърихномањо,
тазкирањо, ёддоштњо, сафарномањо ва ѓайра ин аст, ки агар
нафаре аз намояндагони сиёсат, илм адабиёту санъат аз
нажоди ѓайриэронї, хусусан аз туркон бошад, инро дар аксари
мавридњо махсусан таъкид мекунанд. Сарчашмањо аз ин љињат
ба дараљаи њайратангез хусусияти объективї доранд. Бино бар
ин аксаран њеч асос надорем, ки дар ин масъала зиндагиномаи
худнавишти Ибни Сино ва маълумоти сарчашмањоро ба
назари эътибор нагирем ва дар муњимтарин мавридњо аз он дур
равем.
Муњаќќиќони шўравї бо тадќиќоти доманадоре чанде аз
муњимтарин масъалањои эљодиёти Ибни Синоро мавриди
баррасї ќарор доданд. Аммо Л. Салдадзе монанди баъзе
касони дигар њавое дар сар дорад, ки он тадќиќот ва
њаќиќатњои маълумеро ба њеч барорад. Ў хеле мехохад, дар
бобњои аввал, бобњои таърихии китобаш хонандаро ба сари
фикре орад, ки тољикон аз ќадим то замони мо дар Осиёи
Миёна њамеша камшумор буданд, яъне ў гуфтан мехоњад, ки
чунин халќи хурд наметавонад дар таърих наќше гузорад,
фарзандоне чун Ибни Сино ба майдон орад.
Бинед, ки Л. Салдадзе ин матлабро бо чї усулњое «ба
даст меорад». Ў таъкид кардааст, ки дар дашти Ќаршї
ќарлуќњо зиндагї ба сар мебаранд ва туркњо дар баъзе
ноњияњои Тољикистони њозира њам њастанд: дар Кўлоб дењае
Ќипчоќ ном дорад, дар дараи Ромит (ки ба чї сабабе дар китоб
«дараи Ромитан» ном гирифтааст) мардуми туркизабонро
дучор меоем, дар Њисор мардуми дењаи Мусобозорї худро
турк мешуморанд. Л. Саддадзе пеш аз ин номбар суоле ба миён
овардааст: «То омадани Шайбонихон (асри XVI – М. Ш.) дар
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
271
воњаи Бухоро кињо мезистанд? Чї халќњое ва чї ќабилањое?»
(сањ. 36).
Љавоби ин саволњо баъди он номбарњо ба нияти муаллиф
бояд њамин бошад, ки дар тамоми воњаи Бухоро тољикон ќариб
нестанд. Аммо муаллиф парвое аз ин надорад, ки оё дар асоси
он номбар чунин хулосае баровардан мумкин аст. Он номбар
барои чунин хулосаи калони умумї њаргиз асос намедињад. Вай
боз њафт дењаи атрофи Бухороро зикр кардааст, ки номи туркї
доранд. Ва чунин хулоса баровардааст: «Њар дењаи атрофи
Бухоро дар номи худ номи ќабилаеро акс додааст» (сањ. 36).
Боз њам њеч маълум нест, ки чаро дар асоси чанд номе чунин
хулосаи умумї бароварда шудааст. Ва њол он ки хулосаи ў
комилан хилофи воќеият аст.
Ин гуфтаи Л. Салдадзе, ки гўё номи њар дењаи гирди
Бухоро аз номи як ќабилаи туркон гирифта шудааст, ба куллї
нодуруст аст. Бухоро ва гирду атрофи он бо номњои аљоиби
бостони суѓдї ва форсии тољикї шўњрат дорад. Ин номњо
барои мутахассисони илми таърихи забонњои эронї бозёфти
муњиммест. Албатта, дар ин миён номњои туркї њам ба дид
меоянд. Дар шањри Бухоро гузаре Дурман ном дорад, ки
туркиву муѓулист. Ин њам дуруст аст, ки дар Тољикистони
имрўз низ гоњ-гоње номи туркї дида мешавад боќимондањои
баъзе ќабилањои туркї зист доранд. Вале њамаи инњо њаргиз
чунин маънї надорад, ки то замони Шайбониён ё пас аз он дар
Мовароуннањр фаќат туркњо зистаанд ва имрўз низ халќи
асосї њаминњоанд. На, њаргиз чунин нест. Он «назария», ки аз
ќарни XI тољикон дар Мовароуннањр хол-хол мезистанд ва дар
уќёнуси туркњо баъзе љазирањои хурд ба дасти тољикон монда
буд, исбот нашуда монд. Ба хусус «пайбурд»-њои ољизона ва
«тахмин»-њои њавоии Л. Салдадзе њеч ќобилияте надоранд, ки
ягон масъалаи таърихро њал бикунанд.
Бисёре аз дигар хулосањои Л. Салдадзе низ ба њамин тарз
њайратангезанд. Вай хостааст, ки дар бобњои авали китоб ба
ќаъри асрњо, ба замонњои ќадим чашм андозад. Вале аљобат
дар ин аст, ки ин љо на таърихи вилоятњои худи Осиёи Миёна –
Суѓд, Хоразм, Бохтар, Хуросон, ки бо тамаддуни бостонии худ
хиради олии Ибни Синоро ѓизо дода буданд, балки таърихи
Олтой, Сибир, Муѓулистон, Шарќи Дур, Хитой диќќати
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
272
муаллифро ба худ кашидааст. Муаллиф фаќат аз воќиањои ин
сарзаминњои дур, ки гоњ Осиёи Миёнаро низ дахл карда ва гоњ
онро тамоман дахл накарда буданд, оѓозгоњњои ташаккули
њастии маънавии Ибни Синоро љустааст. Ва њол он ки Ибни
Сино њамчун андешапарвари бузург дар рушду камоли илмї,
дар аќидаву назарияњои худ пой бар заминаи Хуросон ва
Эрони Бузург, бар тамаддуни исломї ва маданияти Юнони
бостон дошт. Ў такя ба рушди таърихии миллати худ, рў ба
Ѓарб дошт, аммо Л. Салдадзе ба зўр рўйи ўро ба Шарќ
гардондан мехоњад. Гўё Ибни Сино дар љустуљўйи саргању
сарчашмањои илм рўй ба даштњои Сибир ва Муѓулистон
доштааст.
Ин камоли хиёнати Л. Салдадзе ба таърих ва рисолати
эљодкории нависандаи таърихнигор аст. Ин хиёнаткорї ба
мушовирони тошкандии ў, ки чанд гоњ ўро дар чорбоѓи
њукуматии Тошканд љо дода, ба ў «њамкории эљодї» карданд,
вобастагї дорад. Вагарна он гоњ ки Л. Салдадзе дастнависи
романашро ба Тољикистон овард, то ин дараља хилофи
воќеъияти таърих нарафта буд.
Л. Салдадзе дар ин «љўяндагињо» асосан ба китоби Л.
Гумилёв «Туркњои ќадим» такя дорад. Пас суоле пеш меояд:
наход, ки пас аз пайдо шудани асарњои Л. Гумилёв, ки аз бисёр
љињатњо љолиб, вале гоњ бањсталабанд, асарњои пештараву
баъдии дигар олимони машњури археолог, этногроф,
таърихшинос, забоншинос ва ѓайра дар бораи Осиёи Миёна
ањамияти худро аз даст дода бошанд? Асоси эътирофшудаи
таърихи этникиву мадании Осиёи Миёнаи замонњои ќадим ва
давраи феодализм асарњои В. Иванов ва Т. Гамкрелидзе, В.
Бартолд, Б. Ѓафуров, С. Айнї, Е. Бертелс, И. Брагинский, А.
Фрейман, В. Лившиц, В. Расторгуева ва дигарон, инчунин
бисёр муњаќќиќони хориљї мебошад. Вале навиштањои онњо
шавќи Л. Салдадзеро бедор накардаанд, зеро ба «консепсияи»
аввалин бобњои китоби ў мувофиќ намеоянд.
Ќасдан чашмандозро яктарафа гирифтани Л. Салдадзе,
аз таърихи ќадими Хуросон, Суѓд, Хоразм моњиятан чашм
пўшидани ў, ба роњњои таърихии маданияти маънавии ин
ноњияњои Осиёи Миёна эътибор надодан, нодида гирифтани
њамбастагии сахти ин маданият бо Шарќи Миёна ва Шарќи
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
273
Наздик дар бобњои аввали китоби вай як маќсад дорад:
мехоњад, ки ташаккули шахсияти Ибни Синоро аз решањои
тамаддуни бостонии ватани ў, аз таърихи тољикон ва аљдоди
онњо људо кунад.
Албатта, як сохтакорї чанд сохтакории дигар аз пас
меорад. Л. Салдадзе то охир ба њамин роњ рафтааст. Њатто
сужети китоби ў як бофтаи сунъии пастмањак ва ба ѓоят дур аз
воќеият мебошад. Дар ин сужет ќозї Бурњониддин – охирин
ќозикалони Бухоро чун донишманде тасвир шудааст, ки гўё
њама назариёти Ибни Сино, Ѓазолї ва дигар файласуфонро
наѓз медонист. Ва њол он ки воќеан ў њаргиз чунин донишманд
не, як љоњили мутаассиб буд.
Хуллас, њаќ ба љониби Сотим Улуѓзода аст, ки гуфта буд:
«Салдадзе асари худро романи таърихї номидааст, аммо бо
таърихи њаќиќї њеч муносибате надорад» («Аадабиёт ва
санъат», 17 дек. 1987, сањ. 5).
Пас, чї тарз имконпазир омад, ки чунин асаре чоп
шавад? Љавоби ин савол, ба назари мо, чандон душвор нест. Он
њама тањрифу сохтакорињо, паи њам овардани номњо ва
фактњои сершумори таърихї, ки аксаран ба якдигар алоќае
надоранд, ба Л. Салдадзе барои он лозим буд, ки хонандаи
ноогоњи худро гаранг карда, зењни ўро ба сўйи «пайбурду»
тахмин ва фарзияњои хаёлии худ кашад. Ин кори ў бояд ба
баъзе касоне, ки њоло саргарми «назарияњои» кайњо бар бод
рафтаи пантуркистї мебошанд, маъќул меомад.
Онњо дар њаќиќат ќадри кўшишњои муаллифи романи
«Ибни Сино»-ро зуд фањмиданд. Агарчи дастнависи ин китоб
дар Тољикистон рад шуда буд ва баъдтар боз ба он чанд
таќризи манфии дохилї омад, ба њар њол онро дар Тошканд
чоп карданд: бо тањрири узви вобастаи Академияи илмњои
ЉШС Ўзбекисттн М. М. Хайруллоев 400.000 нусха ба табъ
расид.
Инро њам бояд гуфт, ки дар тањрири якуми китоби Л.
Салдадзе, ки дастнависаш ба Тољикистон пешнињод шуда буд,
дар аввалин бобњои «таърихии» он бисёр масъалањо дигар хел
эзоњ дошт, чунончи, Ибни Сино ва падару модари ў
эронинажод, яъне тољик буданд. Дар нахустин романи Л.
Салдадзе «Бурљи Љаббор» («Созвездие Ориона».- М., 1978) низ
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
274
аз нажоди туркии Ибни Сино ва падару модари ў сухане
намерафт. Ба фикри мо, ин њолат аз симои ахлоќии муаллиф
гувоњї медињад, ки мувофиќи љои нашри китоб ва адади нашри
он «аќидањои» худро дар бораи таърих дигар мекунад.
Ба ин муносибат воќиаи дигаре ба ёд меояд. Соли 1977
тарљумаи ўзбекии китоби В. Воскобойников дар бораи Ибни
Сино ба номи «Шифокори бузург» («Великий врачеватель. М.,
1972) аз чоп баромад. Матни ин китобро дар тарљумаи ўзбекї
аз калимањои «тољик» ва «тољикї», «форс» ва «форсї» ва
«эронї», аз номи Рўдакї, Фирдавсї ва дигар намояндагони
адабиёти форси-тољикї тамоман тоза кардаанд, њар куљо дар
матни русї ин калимаву номњо дучор ояд, фурўгузор
намудаанд. Мо намедонем, ки ин кор бо розигии муаллиф
шуда буд ё бо худсарии тарљумону муњаррир ва нашриёт, вале
бовари комил дорем, ки ин љо як тамоюли муайян ифода
ёфтааст.
Собиќ котиби якуми КМ ЊК Ўзбекистон Р. Н. Нишонов
ба њамин ќарибињо гуфт: «Агар аз иззату њурмати бародарони
худ дар хонадони сермиллати мо сухан ронем, чун Ибни Сино
дар њаќиќат олими бузурги тољик аст, чї лозим буд, ки ўро ба
худ нисбат дињем? Аз ин ки ў ба бародарони мо тааллуќ дорад,
магар ба мо тааллуќ нахоњад дошт?» («Известия», 21 апрели
1988). Ин суханони Рафиќ Нишонов дар Тољикистон бо
ќаноатмандии тамом пазируфта шуд. Шубња нест, ки фаќат
чунин гузориши масъала, ки поя бар аќли салим дорад, боиси
њалли дурусти масъала ва пањлўњои гуногуни он хоњад гардид.
-4-
Таърихи ќадим њоло диќќати њама – њам олимон, њам
нависандагон, њам кормандони санъат ва њам оммаи
хонандагонро ба худ мекашад. Ин, албатта, тасодуф нест. Ин
сухани К. Марксро медонем, ки гуфтааст: «Худшиносї
нахустин шарти хирадмандист». Ин, ки мазмуни худшиносии
иљтимоъии таърихии миллат то чї андоза ба њаќиќат мувофиќ
меояд, аз муњимтарин масъалањост. Аз бисёр љињатњо ба њамин
худшиносї вобаста хоњад буд, ки миллат вазифањои нави худро
чї тавр таъин мекунад, мавќеъи худро дар дунё, муносибату