Книга Шакури. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон
Подождите немного. Документ загружается.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
295
тањрифи таърих аст, ки Муњаммад Алї гуфтааст, ки дар
«Эронзамин ва Тўронзамин… бино ба номаш дар асл форсњо
ва туркњо истиќомат кардаанд». Ва илова намудааст: «Дар
Тўрон ва ё ба ибораи дигар, дар Туркистон туркњо зиндагї
карда омадаанд».
Аз ин шаф-шафњо шафтолу њамин аст, ки гўё
Мовароуннањр аз ќадим Туркистон ном дошт ва дар он туркњо
зиндагї мекарданд. Муњаммад Алї басо ошкоро гуфтааст: «Ба
замине, ки мо зиндагї мекардем (яъне дар Мовароуннањр – М.
Ш.), чун вакилони ќабилаи Той омаданд, дар њоле, ки бояд
забони арабї ривољ меёфт, дар Туркистон форсї ба нуфуз
соњиб шуд».
Чунонки мебинем, нависанда сарзамини Мовароуннањри
овони истилои арабро «замине, ки мо (яъне туркњо – М.Ш.)
зиндагї мекардем» - «биз яшаган замин» номидааст,
Туркистон донистааст. Ва њол он ки ин тасаввур ѓалат аст. Он
гоњ Мовароуннањр Туркистон ном надошт ва ин љо туркњо зист
надоштанд.
Абдуќањњор Иброњимов дар дигар маќолае, ки «Таърихи
дуруст -тарбияи дуруст» ном дорад (Рўзномаи «Ёш ленинчи», 3
апр. 1991), њаќќонї гуфтааст, ки «дар ваќтњои охир… дар
китобњои таърих номњое, ки дар замони рўй додани воќиањо
буданд, кор фармуда намешаванд, балки номњои хоси давраи
њозира ба кор мераванд». А. Иброњимов ба ин зид баромадааст
ва њаќ ба љониби ўст, лекин худаш дар ин маќола њам хилофи
таърих Мовароуннањрро аз ќадим то имрўз фаќат Туркистон
номидааст, исрор дорад, ки имрўз њам «Љумњуриятњои Осиёи
Миёна ва Ќазоќистон гуфтан нодуруст аст, Туркистон гуфтан
њаќиќат аст». Ин худ як тањрифи таърих, кўшише дар роњи
нишон додани таърих дар оинаи каљнамои туркист. Муаллиф
як нодаќиќиро дар эзоњи таърих бо як тањрифи таърих «ислоњ»
кардан хостааст.
Чунин тасаввуроту талќинот, ки гўё Мовароуннањр аз
ќадим бошишгоњи туркњо буд ва Туркистон ном дошт, ќатъан
ба он чї илм мегўяд, рост намеояд. Илм таркиби этникии
ањолии Мовароуннањри замонњои гуногунро кайњо боз
месанљад ва хулосањои муайян баровардааст. Ин хулосањои
илмї ба тасаввуроти Муњаммад Алї, Абдуќањњор Иброњимов
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
296
ва монанди инњо хилоф аст. Чунончи агар замони истилои
арабро гирем, бостоншинос В. В. Гинзбург дар асоси тањлили
маводи гўристонњои Бохтари садаи VII-VIII чунин хулоса
бароварда буд: «Ањолии асосии Бохтар ба нажоди
њиндуаврупоии брахикранї (навъи байни ду дарёи Осиёи
Миёна) тааллуќ дошт ва нажодан ба ањолии Суѓди њамсоя ба
куллї монанд буд» (В.В. Гинзбург. Первые антропологические
материалы к проблеме этногенеза Бактрии. Труды Согдийско-
Таджикской археологической экспедиции, т. I, М. – Л., 1950, с.
248). Чунонки дида мешавад, дар ќарнњои VII-VIII чи ањолии
Бохтар ва чи мардуми Суѓд, бояд илова кунем, ки Хоразму
Фарѓона њам ба нажоди њиндуаврупої тааллуќ доштанд,
унсурњои муѓулї, ки ба нажоди туркї нисбат доштанро нишон
медињад, набуд ё ночиз буд. Модомки чунин аст,
Мовароуннањри замони истилои арабро «замине, ки мо туркњо
зиндагї мекардем» гуфтани Муњаммад Алї як даъвои калони
беасосесту бас.
Дар ќадим вилоятњои шарќтар аз Олтойро Туркситон
меномиданд. Ин њаќиќат аз эзоњи фарњангњо њам маълум
мешавад. Чунончи ба ин гуфтаи «Фарњанги Онанд Рољ» (љ. т.,
сањ. 1224) диќќат кунед: «Ва Тўрон мањдуд буда ба сўйи љануб
ба Тахористону љиболи Чатрол ва аз сўйи шимол ба билоди
Хоразму Дашти Ќипчоќ ва аз љониби маѓриб ба диёри
Љурљону Хуросон ва аз машриќ ба арзи Туркистону
Муѓулистон». Чунонки мебинем, Туркистон шарќтар аз
Тўрони бузург ва наздик ба Муѓулистон будааст.
Баъд туркњо ба Осиёи Миёнаи њозира низдик омадан
гирифтанд. Дар замони Сомониён Туркистон њамсояи
Мовароуннањр буд. Академик В. Бартолд дар бораи садаи IX-
X, яъне замони Сомониён гуфтааст: «Туркистон – кишвари
туркњоро он гоњ чун мавзеъњои шимолтару шарќтари
Мовароуннањр тасаввур мекарданд» (А. Бартолд. Соч., т.III, с.
518). Ў таъкид намудааст, ки ба гуфти Ёќут, он ваќтњо шањри
Косони Фарѓона дар њудуди давлати Сомониёну Туркистон
воќеъ шуда буд. Ин аст, ки чун имрўз дар бораи замони
Сомониён сухан меронем, набояд, ки Мовароуннањру Осиёи
Миёнаро Туркистон номем.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
297
Њатто пас аз асри X, ки ќабилањои турк ба Мовароуннањр
сар дароварда давлати Сомониёнро аз байн бардоштанд, низ
ин сарзамин њанўз Туркистон номида нашуда буд. В. Бартолд
дар бораи нимаи садаи XIII мегўяд: «Ба вай (яъне ба
Масъудбек – М. Ш.) Мовароуннањр, Туркистон, Утрор,
вилояти уйѓурњо, Хутан, Ќошѓар, Љанд, Хоразм ва Фарѓона
тобеъ буданд» (Соч. т.V, с. 148). Аз ин љо тамоман равшан аст,
ки дар нимаи асри XIII, яъне дар овони истилои муѓул
Мовароуннањр дигар буду Туркистон дигар, њатто Фарѓона ба
Туркистон намедаромад.
Дар садаи XIV-XV њам Мовароуннањр аз њудуди
Туркистон берун буд.
Пас номи љуѓрофии Туркистон ба Моваруннањр кай
татбиќ шуд?
Ба ин суол њам аз гуфтањои баэътибори акад. В. Бартолд
љавоб меёбем. Вай гуфтааст: «Ба туфайли истилои ўзбекњои
асри XVI Туркистони нав то љанубтари Аму пайдо шуд» (Соч.
т.III, с. 518-519). Бо ин гуфтаи Бартолд њудуди замониву
маконии мафњуми Туркистон равшану возењ нишон дода
шудааст: фаќат пас аз воќиањои хунини ќарни XVI – пас аз
истилои Шайбонихон, шояд аз асри XVII, Мовароуннањрро
Туркистон њам номиданд.
Аз ин љо боз як њаќиќати дигар рўйи об мебарояд: як
сабаби ин, ки Мовароуннањр дар тўли асрњо номи
Туркистонро нагирифт он аст, ки дар ин муддат ањолии асосии
он тољикон буданд ва унсури туркї дар таркиби ањолї зиёд
набуд.
Бар хилофи њаќиќати таърих аст, ки бисёр муаллифони
имрўз чунин тасаввуре ба вуљуд овардан мехоњанд, ки гўё аз
ќарни XI сар карда, дар замони салљуќиён, истилои муѓул ва
юришњои Темур дар Мовароуннањр асосан туркњо зиндагї
мекарданд, тољикон љо-љо ва хол-хол асосан дар баъзе шањрњо
маскун буданду бас. Ин тасаввур дуруст нест ва дар натиљаи
ѓайр аз худ каси дигареро надидан ба миён омадааст.
Барои намоён овардани ин њаќиќат ѓайр аз он чи гуфта
шуд, далелу бурњон зиёд аст. Боз ба яке аз онњо диќќат љалб
мекунем.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
298
Муњаммади Сайфї дар китоби «Таърихномаи Њирот»
(садаи XIII) аз дидагињои худ, наќл кардааст, ки чингизиён пас
аз чанд гоњи куштори бисёре дар Осиёи Миёна гуфтанд:
«Њанўз сафањоти замин аз хуни тољикон гулгун аст» (ниг.: А.
Абдуллоев. «Сафањоти замин аз хуни тољикон гулгун буд».
«Газетаи муаллимон», 29 янв. 1983). Аз ин сухан маълум
мешавад, ки ањолии асосї, ки аз дами шамшери чингизиён
гузаштанд, тољикон буданд. Фарз кардем, ки чингизиён
«тожикон» гуфта умуми халќи мањаллиро, дар назар доштанд,
яъне туркњоро низ «тожик» гуфтаанд. Пас чаро турконро њам
ба ќатори тољикон даровардаанд? Ин љо бояд сабаби љиддие
бошад. Ба фањми мо, ин њол аз он сабаб рўй додааст, ки
тољикон аксарияти кулро ташкил мекарданд. Њамаи ѓайри
тољикњо, аз љумла турконро низ «тожикон» номидани
чингизиён чунин маънї дорад, ки аќаллиятро бо номи
аксарият ба забон овардаанд ва агарчи лашкари хоразмшоњиён
аз туркон буд, асосан хуни ањолї, яъне хуни тољикон рехта,
«сафањоти заминро гулгун» карда буд.
Ин њам мувофиќи таносуби воќеии таърихї нест, ки дар
романи Пиримќул Ќодиров «Бобур», ки воќиањои оѓози садаи
XVI-ро ба тасвир овардааст, фаќат як персонаж тољик, дигар
њама турканд. Дар роњи Бобур аз Фарѓона то Самарќанду
Тошканд ва Афѓонистон њама љо туркон зиндагї доранд, ѓайр
аз онњо халќе нест, гўё дигар тољике ба назар намерасад. Чунин
тасвири нависанда ба куллї хилофи воќеъияти таърихист.
Имрўз њатто дар доирањои расмї аќидае пайдо шудааст,
ки гўё монанди он, ки як ваќтњо дарбориёни Русия ба забони
фаронсавї гап мезаданд, дар Осиёи Миёна њам форсї забони
дарбор буд, забони халќ набуд.
Кайњо боз дар байни зиёиёни Ўзбекистон фикре њукмрон
аст, ки гўё форсї фаќат ба њукми анъана забони расмии давлат
(яъне забони њуљљатњо ва муомилоти расмї), забони илму
адабиёт буд, гўё азбаски форсї асрњо боз дар расмият ва илму
њунар њукмрон буд, ба ќувваи анъана забони туркиро ба ин
доира роњ намедод. Яъне гўё халќ турк буду забони расмї
форсї. Чунин тасаввур пањн шудааст. Аз љумла Муњаммад Алї
дар эссеи «Худро бишнос» чунин талќин дорад: «Бино бар
анъана дар Туркистон то асри XX таъсири забони форсии
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
299
тољикї дигар нашуд. Дар љамеъи давлатњои хонияи туркї
ўзбекњо њукмрон буданд, аммо забони давлатї забони форсии
тољикї буд, њатто дар давлатњои Темур, Улуѓбек ва Бобур њам
корњои давлат ба њамин забон љараён дошт, асарњои таърихї,
адабиёти бадеъї ба њамин забон ба вуљуд оварда шуд».
Чунин тасаввур, ки форсї дар Осиёи Миёна танњо ба
ќувваи анъана њукм меронд, яке аз он тасаввуроти ботил аст,
ки ба њаќиќати таърих мувофиќ намеояд. Сабаби асосии
њукмронии форсї дар доирањои расмї ва илму адабиёт он буд, ки
халќи тољик дар Мовароуннањр ададан бартарї дошт. Халќи
тољик халќи асосии тањљойии кишвар буд, бино бар ин чи Темур,
чи Улуѓбеку Бобур ва хонњои баъдии ўзбек маљбур буданд, ки
вазъиятро ба назар гирифта, дар доираи расмият асосан
форсиро љорї доранд.
Тољикон дар тўли таърихи асримиёнагии Мовароуннањр
њамеша мардуми асосии муќими он буданд ва дар бунёди
маданияти олии он, дар тараќќии илму адабиёт, шањрсозї,
њунарњои халќї (дуредгарї, заргарї, мисгарї, зардўзї,
мусиќиву раќс ва њоказо) наќши асосї бозидаанд.
Аз солњои бист боз ин њаќиќатро рўйрост ва пурра инкор
карда истодаанд. Инак, Шароф Рашидов гуфта буд:
«Ансамблњои меъмории Самарќанд, Бухоро, Хева ва дигар
шањрњо ёди меъморону бинокорони барљастаи ўзбекро то њол
зинда медоранд» («Правда», 27 окт. с. 1967). Ин гапро ба чї
маънї бояд фањмем? Маънои ин гап њамин аст, ки тољикон ба
осори меъмории Самарќанду Бухоро њаќ надоранд, ба дигар
соњањои фарњанги бостонии ин шањрњо низ бояд даъво
накунанд. Чунин њукм на танњо аз тарафи Шароф Рашидов
содир шуда буд, балки бисёр олимону адибону
рўзноманигорон ба њамин маънї сухан меронанд. Аз эссеи
Абдуќањњор Иброњимов низ мањз чунин маънї мебарояд.
Баъзе рафиќони маскавї њам ба онњо лаб мемонанд. Ба
њамин наздикї дар як газетаи марказї хондем, ки гуфтаанд:
«Тошканд, Самарќанд, Тирмиз, Бухоро фаќат нуќтае дар рўйи
харита нестанд. Њар кадоме аз онњо як механизми мураккаби
љамъиятист, ки дар пайвандгоњи ду тамаддуну фарњанг –
тамаддуну фарњанги туркии исломї ва славянии насронї ба
вуљуд омадаанд» (Анд. Кружилин. Клан//Литературная газета,
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
300
16 янв., с. 1991 с. 8). Равшан аст, ки ин љо бесаводии таърихї, ки
аз даъвоњои пантуркистии ўзбекї њосил шуда буд, бо иддиои
импротурии русї омехтааст.
-3-
Туркњо ва ўзбекњо аз санъати меъморї ва бинокорї хеле
дур буданд. Онњо кўчї ва хайманишин буда њунари
манзилсозии онњо бештар бо хаймагузорї мањдуд буд. Чун
туркњо ба Мовароуннањру Хуросону Эрон, Њинд ва дигар
минтакањои мутамаддин расиданд, кам-кам ба маданияти
мањаллї мувофиќ шуда, гоњ-гоњ барои сохтани мадрасае,
корвонсарое ва ѓайра пул медоданд ва он њам пули ѓоратї буд.
Мардуми турк бештар на бинокор, балки харобкор буданд: њар
љо пояшон расид, ѓорат ва хароб мешуд. Агар чизе аз харобкории
туркњо эмин монда бошад, онњо имрўз худро созандаи он ва
соњиби он эълон мекунанд.
Дастовардњои бузурги фарњангро бар бод додани туркњо
на танњо дар Мовароуннањру Хуросон, балки дар њама
минтаќањои Шарќи исломї дида мешавад. Бисёр
андешапарварони замонњои гузашта ва пажўњишгарони
замони мо њикоя аз он мекунанд, ки туркњо дар кишварњои
гуногун хилофи рафти таърих амал кардаанд ва равандњои
пешбари таърихиро суст намудаанд. Муњаќќиќи фаронсавии
садаи 18 Густав ле Бон дар китоби «Тамаддуни араб» (Порис,
1884) пас аз тањќиќи хеле муфассали воќеъияти таърихї дар
хулоса чунин овардааст: «Ќудрати онњо (туркњо – М. Ш.)
њамеша ва танњо њарбї буд. Пас аз ба вуљуд овардани
салтанати бузурге онњо барои офаридани маданият заъифї ва
нотавонї зоњир намуданд. Маќсади нињоии саъйу кўшиши онњо
он буд, ки њамон маданиятеро, ки ба даст оварданд, истифода
кунанд. Туркњо илму санъат, саноату тиљорат ва монанди
инњоро аз арабњо ќарз гирифтанд. Дар њамаи ин соњањо, ки
тараќќї карда буданд, туркон њеч гоњ ба пешрафт ноил
нагардиданд; њамин тавр халќ аз тараќќиёт дур монда, ногузир
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
301
рў ба ќафо овард ва лањзаи таназзул ба зудї даррасид» (сањ.
705)
1
.
Ин аст, ки «наќши таърихии» туркњо дар ќаламрави
тамаддуни араб он будааст, ки халќњоро аз пешрафт
боздоштанд ва ба таназзул оварданд. «Рисолати» туркњо дар
Шарќи Миёна, дар Мовароуннањру Хуросон низ аќиб
гардондани чархи таърих буд. Балоњои азим, ки туркњо ба сари
халќњо оварданд, боиси суст шудани нерўи эљодкории ин халќњо,
боиси суст шудани гардиши чархи таърих ва гоњ ба муддате
боиси аз гардиш мондани он шуд.
Оре, бархе аз хонњову њукмравоњои турк зоњиран дар
раванди пешбурди илму фарњанг ширкат доштаанд. Чунончи,
Султон Мањмуди Ѓазнавї 11 бор ба Њинд тохт ва мардуми
Њиндро ѓорат кард ва ба ин дороињои бењисоби ѓоратї шањри
Ѓазнаро ба маркази фарњанг табдил дод. Туркони усмонї, ки
бо эрониён ва юнониёну бизонзиён омехта буданд, низ баъзе
осори таърихї аз худ боќї гузоштаанд. Туркони чиѓатої низ
дар замони авлоди Темур, ба вежа Улуѓбек ва Алишери Навої
ба сохтмони фарњанг, дар рушди илму фарњанг ширкат
доштаанд. Хонњои турк дар Бухорову Самарќанд њам сохтани
масљиду мадраса, пул ва ѓайраро супориш додаанд, бо маблаѓ
таъмин кардаанд ва њоказо. Ш. Рашидов, А. Иброњимов ва
бисёр дигарон, чунонки дар боло дидем, шояд аз њамин сабаб
њама осори таърихии Бухорову Самарќандро намунаи
фарњанги туркии ўзбекї ба шумор овардаанд. Вале он њама
сохтмонњои бузурги таърихї дар Бухорову Самарќанд нишоне
аз фарњанги туркї надоранд, њама мањсули фарњанги эронї
(тољикї) мебошанд. Солњои пас аз љанги фашизми Олмон
профессор А. А. Семёнов дар Тошканд ба номи «Памятники
иранской культуры в Средней Азии» китобе чоп карда, аз осори
таърихии бештар аз њазор соли охир сухан рондааст. Он гоњ
кордорони Ўзбекистон А. А. Семёновро ба сабаби он ки
ёдгорињои таърихии Осиёи Миёнаро ба фарњанги туркї нисбат
надодааст, балки намунаи фарњанги эронї (тољикї) гуфтааст,
1
Ин пора аз асари бузурги Густав ле Бон аз номзади илми фалсафа
Соќибой Султонов ва бо тарљумаи ў ба дасти банда расид. С.
Султоновро ба љон сипосгузорам.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
302
космополит номиданд ва хеле азоб доданд. Аммо А. А. Семёнов
аз аќидааш нагашт. Оќибат ў маљбур шуд Ўзбекистонро тарк
бигўяд ва соли 1956 ба Тољикистон омад.
Ба њамин тариќ, кордорони баъзе кишварњо бо зўроварии
туркиву муѓулї осори таърихии асрњои гузаштаро ба халќи худ
нисбат медињанд, њама таърихро аз худ кардан мехоњанд,
халќњоеро, ки дар њаќиќат он осори таърихиро ба вуљуд оварда
буданд, аз њуќуќи меросбарии фарњангї, аз таърихи худ
мањрум мекунанд.
Албатта, тарзњои ширкати халќњои турк ва намояндагони
људогонаи онњо дар таърихсозї ва фарњангофаринї гуногун
аст. Инро таърихнигорон тањќиќ мекунанд. Лекин пажўњиши
таърихи халќњо њар чї густариш меёбад, бештар ошкор
мегардад, ки халќњои турк бештар таърихсўз будаанд, на
таърихсоз, бисёре аз осори тамаддунро хароб кардаанд ва ба
љояш чизе насохтаанд ё андак чизе монанди сояи он, монанди
нусхаи камрангу беранги онро ба вуљуд овардаанд.
Нерўи бузурги харобкории туркњо дар Варорўд пас аз садаи
15 бештар намудор омад. Нафрати бепоёни таљовузкорони
турк нисбат ба мардуми бумї, яъне тољикон, нисбат ба
падидањои фарњанги моддиву маънавии он мардум ва ба
зўроварии вањшиёна табдил ёфтани он нафрат дар бархе аз
сарчашмањои таърихї ва тањќиќоти илмии ќарнњои охир
омадааст. Дар китобњои банда «Хуросон аст ин љо» ва
«Фитнаи инќилоб дар Бухоро» шаммае аз дањшату вањшате, ки
дар садањои 16 ва 17-18 дар Варорўд рўй дод, наќл кардаам.
Тоифањои гуногуни турк пайваста байни худ мељангиданд ва
дар ин љангњо хуни бумиён бисёр мерехт ва кишвар хароб
мешуд. Машѓулияти асосии њама ќабилањои турк дар фосилаи
байни љанг ѓоратгарї буд ва њамеша ба шањрњову дењот тохт
оварда, мардуми бумиро ѓорат мекарданд ва хун мерехтанд.
Туркњо бо тохтутози доимї, љанг ва ѓоратгарии њамешагї, бо
зўроварии берањмона ба решаи тољикон теша мезаданд.
Шумораи тољикон бо суръат кам мешуд. Дар чоряки якуми
садаи 18 дар Самарќанд ними ањолї монда буд. Дар чоряки
дувуми садаи 18 дар ин шањри бузург, чунонки дар таърихнома
гуфтаанд, «ањаде намонд», мадрасањои машњури Регистони
Самарќанд шаѓолхона шуд. Дар Бухоро ва дигар шањру ноњияњо
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
303
низ мардуме, ки аз теѓи турк љон ба саломат бурда буданд, рў ба
гурез оварданд, ба кўњсорони Тољикистони кунунї, Афѓонистони
имрўзї, Њинд, Эрон ва кишварњои дигар паноњ бурданд.
Дар садаи 17-18 дар Варорўд таназзули куллї рух намуд,
гўё чархи таърих аз гардиш бозмонд. Сайидо гуфта буд:
Гардиши даврон нагардад бар муродам, Сайидо,
Кўњнатаќвимам, ба дасти мардуми поринаам.
Ин љо шоир худро ба њоле дидааст, ки аз рўйи таќвими
кўњнае зиндагї мекунад, «ба дасти мардуми порина» афтодааст
ва ин мардум ўро ба сўйи порсолу парирсол, ба сўйи даврањои
гузаштаи таърих мекашанд, чархи таърих на пеш, балки аќиб
меравад.
Ин аст, ки пайдоиши туркњои ўзбек дар Варорўд роњи
таърихии миллати тољик ва кишварро вайрон кард, боиси он
гардид, ки миллату кишвар дар ин роњ рў ба ќафо оварданд, аз
пешрафт монданд, ба ботлоќи инќироз ѓўтиданд. Аз пешрафти
замон умед намонд ва дар байни зиёъиёни андешапарвар
ноумедии таърихї ба миён омад, аз фардову пасфардо умед
намонд. Чигунагии ин навмедии таърихиро банда дар китоби
«Хуросон аст ин љо» баён кардам. Наќши нањсиятбори он
таназзули куллї дар сарнавишти таърихии мардуми тољик дар
китоби банда «Фитнаи инќилоб дар Бухоро» андаке баррасї
шудааст.
Он фољиаи бузурги таърихї, ки дар садањои 17-18 ба сари
тољикони Варорўд омад ва пайовардњои дањшатангез дошт,
дар таърихномањои асри 20, дар осори илмии ањди шўравї,
мутаассифона, гоњ фаќат андак гўшрас шудаасту бас. Бештари
муњаќќиќони шўравї аз он фољиа лаб фурў баста буданд, то ки
ба «дўстии халќњо» халал нарасад. Илми таърих ба ин хотир аз
фољиаи дигаре, ки ба сари тољикони Варорўд дар садаи 20, пас
аз инќилоботи солњои 1917-1920 омад, низ хомўш буд. Ин
фољиа он гоњ оѓоз ёфт, ки бо инќилоб як идда пантуркистњо ба
сари кор омаданд ва мављудияти халќи тољикро инкор карданд
ва бо пуштбонии баъзе доирањои пуртаъсири болшавикї ба
тухми миллати тољик ќирон овардан хостанд. Мањз пас аз
инќилоб он рўњияи љањонхўрї, ки дар Туркияи усмонї ба вуљуд
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
304
омада буд, дар Варорўд ќувват гирифт ва як падидаи ин
рўњияро баъдтар Мањмадалї Мањмудов дар романи «Ќуллањои
љовид» чунин ифода кард, ки Туркистону Бухоро,
Мовароуннањр – «ин сарзамин, ин кишвар ба ўзбекон тааллуќ
дорад! Њама аз они ўзбекон аст!».
Мазмуни ин шиор, ки аз пантуркизми Осиёи хурд ба
панўзбекизми солњои бисти садаи 20 ба мерос расида буд, як
бахши сиёсати њукумати инќилобии Љумњурияти Халќии
Шўроии Бухоро гардид, дар дигар минтаќањои Варорўд низ
дастури амал ќарор ёфт. Пас аз инќилоботи 1917-1920
кордорони ваќт дар бораи Бухорову Самарќанд чунин шиор
партофтанд, ки «ин љо тољик нест, њама ўзбеканд», дар мактаб
«ба тољикї нахонед, ин љо Ўзбекистон аст, ба ўзбекї хонед»
(Архиви њизб, филиали ИМЛ дар Ўзб., фонди 58, тавс. 2,
воњиди 1316, вар. 15). Ин шиорњо ба нињояти берањмї амалї
мешуданд: мактабњои тољикї баста шуд, забони тољикї дар
њаёти љамъиятї манъ гардид, њар кас худро тољик гўяд, тањдид
менамуданд, ки ба кўњистони Тољикистон бадарѓа хоњанд кард.
Миллатгароёне, ки дар натиљаи инќилоб ба сари роњбарии
њизб ва њукумат омада буданд, бо сардории касоне аз ќабили
Файзуллоњ Хољаев ва Абдуллоњ Рањимбоев сиёсати зўроварии
ўзбеконидани тољиконро ба амал љорї кардан гирифтанд.
Имрўз касоне ёфт шуда истодаанд, ки ба мо мегўянд:
солњои бисту сї чандон воќеае рўй надода буд, фаќат баъзе
норасоињо аз баъзе бурократњо гузашта буд, дар њаќќи баъзе
тољикон андак ноинсофї содир гардида буд. Боке нест, ин
камбудињоро зуд ислоњ мекунем. Не, ин тавр набуд, солњои
бисту сї сиёсати зўроварии ўзбеконидани тољикон хеле васеъ
ва ба сахтиву берањмии тамом љорї буд.
Академики АИ ЉШС Ўзбекистон Эркин Юсуфов моро
тасаллї дода, насињат карда ором намудан хостааст: «Агар касе
мувофиќи таќозои вазъият ё ки бо маќсади мансабпарастї
миллати худро дигар нишон дода бошад (яъне тољике худро
ўзбек нависонда бошад – М. Ш.), дар ин сурат фаќат худи ў
айбдор аст. Бино бар он ин гуна њолатњоро натиљаи кадом як
сиёсати иљтимоъиву миллї донистан чандон дуруст нахоњад буд
ва беасос шав-шав бардоштан даркор нест» (Э. Юсупов.