Книга Шакури. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон
Подождите немного. Документ загружается.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
11
сањифањои матбуот ва барномањои радиову телевизионро
гуногунандешии воќеї фаро гирифт. Ќонун бо такмилу
иловањо 22 июли соли 1989 дар иљлосияи Шўрои Олї ба
тасвиб расида, забони форсии тољикї забони давлатии
Тољикистон эълом гардид, ки њадафу маќсад буруни забони
соњибдавлатон аз чор девори хона ва табдили он ба забони
илму сиёсат буд.
Њамон сол Кумитаи истилоњот, ки чанд сол боз аз
фаъолият бозмонда буд, дубора барќарор ва академик М.
Шакурї раиси он таъйин гардид. Ќонуни забон таќозо
мекард, ки кори идорањо ба забони тољикї сурат гирад ва
Кумитаи истилоњоти Фарњангистони улуми Тољикистон ба
тањияи истилоњоти коргузорї шуѓл варзад. Ў бо ширкати
фаъолонаи хеш дар ислоњи камбуду норасоињои забони
тољикї, ки дар даврони шўравї ба дарди тарљумазадагї
гирифтор шуда буд, хидмати шоёну назаррасро анљом дод.
Бо баррасии усули илмии истилоњоти миллї анвоъи
ќолабњои вайрони калимасозиро, ки дар истилоњоти
тољикии садаи бист фаровон ба кор мерафтанд, ошкор сохта,
нахустин дастовардњояшро дар маќолаи «Истилоњот ва
забони миллї» ба муњокимаи умум гузошт.
Аслан, дар таърихи илми филологияи тољик як гурўњ
олимон ба омўзиши масъалањои назарияи адабиёт, таърихи
адабиёти тољик, наќди адабї, эљодиёти шифоњии мардум,
матншиносї ва ѓайра шуѓл варзида, умри худро сарфи
тадќиќи сирф адабиётшиносї кардаанд. Гурўњи дигар танњо
масоили забоншиносиро мавриди омўзиш ќарор додаанд.
Вале ангуштшуморанд олимоне, ки илми адабиётро
пайваста бо забоншиносї баррасї намоянд. Ин равияи
пажуњиш аз устод Айнї оѓоз гардида, Абдулѓанї Мирзоев,
Носирљон Маъсумї, Муњаммадљон Шакурї, Худої
Шарифов ва дигарон идома додаанд. Таваљљўњи академик
М. Шакуриро чун устод С. Айнї ва Н. Маъсумї љанбаи
муњими забони тољикї – риояи асолати забони модарї,
њусни назокати он бештар ба худ кашида, ки он манша аз
тадќиќи сабки бадеии устод С. Айнї, њамкории судманд бо
забону адабиётшиноси маъруф Носирљон Маъсумї ва бањсу
мунозирањои илми солњои панљоњуми шастуми ќарни
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
12
гузашта дар хусуси покизагии забони адабии тољик аз
љониби фозилоне чун Т. Зењнї, Р. Њошим, мутарљимони
маъруф Њ. Ањрорї, Њ. Ирфон, Эм. Муллоќандов мегирад.
Академик М. Шакурї пайваста тањаввулот ва
такомулот, њар падидаи матлубу номатлуби забони муосири
тољикро мавриди омўзишу тањќиќ ќарор медињад. Њанўз
соли 1964 дар маќолаааш «Њар сухан љоеву њар нукта маќоме
дорад» дар маљаллаи «Шарќи сурх» (њоло «Садои Шарќ»)
масъалањои муњими забони адабии тољик ва истифодаи онро
дар матбуоти тољик ба риштаи тањќиќ кашида, соли 1968 бо
илова, такмилу тањрири тоза дар шакли китоби људогона бо
њамон ном ба чоп расонда буд. Чопи дувуми он соли 1986 ва
нашри севумаш соли 2005 сурат гирифт, ки иборат аз 400
сањифа аст.
Ин асар як навъ љамъбасти илмии он њама фикру
андешањост, ки дар давоми зиёда аз ним аср аз тарафи
суханшиносон, адибон, мутарљимон доир ба нуќсонњои
забони матбуот, асарњои бадеии тарљумавї баён шудаанд ва
он ягона асари мукаммале, ки тамоми нуќсонњои забони
расонањои хабариро аз лињози луѓавї, калимасозї, сарфию
нањвї ва услубї бо далелњои шайъ собит менамояд.
Бино ба мушоњидањои даќиќ ва пайгиронаи муаллиф
як миќдор ѓалатњои забони матбуот бо таъсири забонњои
бегона, ба вижа забони русї, дар натиљаи тарљумаи осору
аснод, муоширати озоди намояндагони забонњои гуногун
аввал ба гуфтугў ва лањљањо, баъд ба забони адабї роњ
ёфтаанд. Чунин таъсири номатлуб на танњо дар истифодаи
калимаю истилоњот, балки дар унсурњои калимасозї,
шаклсозї, ибораю љумлабандї низ мушоњида мешаванд.
Сабаби аввали ба забони меъёрї вуруди баъзе унсурњои
грамматикиро (оид ба – оиди, нисбат ба – нисбати, вобаста
аз, вобаста ба, новобаста аз, новобаста ба, вобаста аз ин (он)
ки, вобаста ба ин (он) ки, вобаста аз ин (он) ки, новобаста ба
ин (он) ки, бо дарназардошти, бо назардошти, бо
дарназардошти ин (он) ки, бо назардошти ин (он) ки, ба…
нигоњ карда, ба… нигоњ накарда, ба ин (он) нигоњ карда, ки
ба ин (он) нигоњ накарда ки) ва ќолабњои ибораю
љумлабандии носањењро аз забони гуфтугўйи озоди мардум,
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
13
баъдтар матбуот ва асарњои бадеї медонад, ки аз таъсири
гоње яктарафа ва гоње чандтарафаи сарфу нањви забонњои
бегона ба забони тољикист.
Дар анљомсухани нашри охирини асар муаллиф дар
хусуси мафњуми фарњанги сухан ва зинањои такомули он дар
њар фарди соњибзабон менависад: «Забони адабии тољикї
забони иќтидормандест, ки дар зарфи чандин аср сайќал
ёфтааст. Ин њолат ба зиммаи ќаламкашњои имрўза
масъулияти љиддие мегузорад. Донистани таърихи забони
адабї ва роњњои инкишофи он, истифодаи њамаљониба аз
андўхтањои чандинасраи вай, бо њассосияти махсусе њис
кардани нозукињои он аз шартњои асосии фарњанги сухан
аст».
Дар воќеъ, меъёрњои классикии сухани асил дар
забони тољикї реша бар умќи таърих дорад, ки бино ба
таъкиди муаллиф «дар ягон соња, масалан, дар калимасозї, ё
љумлабандї ва ё дар мавриди муайян кардани љойи калима
дар ибора ва њоќазо аз меъёрњои классикии асолати сухан
дур рафтан барои инкишофи забони адабї оќибатњои
номатлубе хоњад дошт». Дур рафтан аз меъёрњои забон на
танњо хавфи гусастани робитаи ќавиро бо забони ноби
гузаштагонамон, балки бо забони муосири дарї дар
Афѓонистон ва форсї дар Эрон ба миён меоварад.
Нашри охирини китоб, бино баршумурди профессор
Б. Камолиддинов, шарњи мухтасар ё муфассали 83 нуќсони
гуногуни забони матбуот, радио ва телевизионро дар бар
мегирад, ки баъзе ќайдњои муаллиф хеле мухтасар буда, дар
ним ё як сањифаи китоб љой гирифтаанд, дар бобати
нуќсонњои љиддї ва бањсталаби забони матбуот муаллиф
хеле ботафсил сухан меронад ва дар заминаи фикру
андешањои мухталифи тадќиќгарон ва далелњои зиёд ба
хулосањои даќиќ меояд. Вале, мутаассифона, он камбуду
норасої, сањву ѓалат дар матолиби матбуот, гуфторњои
радио ва намоишњои телевизион идома доранд, ки аз
надоштани гўши суханшунаву чашми ибратбини мо гувоњї
медињад. Њарчанд забонамон аз љониби устодоне чун Айнї,
Абдусалом Дењотї, Носирљон Маъсумї, Муњаммадљон
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
14
Шакурї пуштибонї дида, вале мо, соњибзабонон нисбат ба
таќдири забонамон бетарафиро ихтиёр кардаем...
Шоири шањири нотакрорамон Лоиќ, ки ин њама
талошу зањмат ва хидматњои устод Шакуриро бо чашми сар
дидааст, ба муносибати љашни 70-умин солгардашон бо
ќалби саршор аз муњаббат навиштааст: «Устод Шакурї, ки
марди поксиришт ва накусияр, яке аз љонфидоёни арсаи
тамаддуну фарњанги тољик, ки бо чашми худ сўхтанњои
китобњо, ба фалак дуд кашидани сўхтори китобњо (яъне
дуди оњи миллати тољик!), ба торољ рафтани
китобхонањои Бухоро, минљумла китобхонаи
ќиблагоњаш Шарифљон-махдуми Садри Зиёро, ки Аллома
Садриддин Айнї дар он љо «гарди мењмонхона» хурдааст,
дар тўли њафтод соли умр ва панљоњ соли ќаламкашиву
аламкашиаш аз болову поён њарфи тањсинбарангезе кам
шунидааст, басо бўќаламунсифатии одамон ва замонро
дидааст, ўзбек шудани тољикони Бухороро бо чашми сар
дидааст, хор шудани њар њиљо, њар калима, њар вожаи
забони тољикиро эњсос карда ва дар китоби «Њар сухан
љоеву њар нукта маќоме дорад» ба ќадри донишу њиммат
барои софкории забон ва саранависї ќалам судааст”…
Вазъи забони тољикї, резатањќиќоти мушаххаси
китоби «Њар сухан љоеву њар нукта маќоме дорад» дар
рисолаи «Сарнавишти форсии тољикии Фарорўд дар садаи
бист» (2003 ба хатти кириллї ва 2005 ба хатти форсї)
љамъбаст гардид, ки он тањаввулоту дигаргунињо, тохтњоро
ба забон ва бохти тољикиро дар як сада дар бар мегирад ва
аз нигаронињои бузургони миллат нисбат ба ояндаи торики
забони тољикї њикояти талхе мекунад. Њамин њикоят боиси
эътирози бархе гардид, ки муаллифро дар носазогўйињо
гунањкор донистанд. Њол он ки он суханњо на ба хотири сиёњ
кардани касе, балки аз вазъияти тоќатфарсои забони тољикї
дар сояи идеологияи њукмрони ваќт баён гардида, як навъ
ифодагари сўзиши дили он чорасозони бе чора буд. Сиёсат
онњоро яъсу ноумед гардонида буд, ки ба ояндаи забону
миллаташон бо шубња нигоњ мекарданд ва кор ба љое расида
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
15
буд, ки ќисме аз муаллифони китобњои дарсии забону
адабиёт, таърихи халќи тољик барои тањсил
фарзандонашонро ба мактабњои русї медоданд…
Академик М. Шакурї дар кори хайри басе муњими
замон-тањрири яке аз шоњкорињо «Фарњанги забони
тољикї», ки барои тањияаш донишмандони маъруф Рањими
Њошим, Тўраќули Зењнї, Вадуди Мањмудї, Њ. Мўњсинзода
љалб гардида буданд, њамроњи Рањими Њошим, Владимир
Капранов, Носирљони Маъсумї фаъолона ширкат
варзидааст. Тањрири «Фарњанг» нўњ сол идома ёфта соли
1969 дар ду љилд дар Маскав бо теъдодти зиёде аз чоп
баромад, ки 40 сол боз китоби рўйимизии алоќамандону
толибилмон, муњаќќиќону олимон ва мухлисони сухани
ноби тољикианд. Ин китоб бо њиммату кўшиши донишманди
эронї Мўњсини Шуљої ва сарсухани муфассали устод М.
Шакурї дар Тењрон низ бо хати ниёкон чоп шуд.
Истиќлолияти давлатии Тољикистон ба устод
Шакурї ќуввату илњоми тоза бахшид, ки ба масъалањои
муњими адабиёту фарњанг ва љомеашиносї машѓул шавад.
Истиќлолият ошкор кард, ки бинобар пастии шуури
иљтимоии љомеа шуури музофотї ќувват мегирад ва яке аз
сабабњои љанги дохилии Тољикистонро метавон аз њамин
лињоз донист. Ў бо назардошти вазъият риштаи тањќиќашро
ба сўйи дигар гардонида, бештар ба масъалаи худшиносии
миллї даст зад ва ду китоб «Хуросон аст ин љо» (ба хатти
форсї 1996, ба хатти русии тољикї 1997, бо такмилу илова ва
тасњењ 2009) ва «Истиќлол ва худшиносии иљтимоъиву
маънавї» (1999)-ро ба табъ расонд, ки боиси бањсњои
доманадоре гардид. Кор ба љое расид, ки бархе алами
писарро аз падар гирифтан хостанд ва дар њаќќи падараш
Садри Зиё-мураббї ва пушту паноњи бисёре аз
равшанфикрону ислоњотњоњони љавони тољик дар оѓози
садаи ХХ, ба вижа устод Айниву Мунзим носазо гуфтанд.
Бањс водор кард, ки академик М. Шакурї китоби мукаммалу
муфассали илмї ва пурмўњтавои «Садри Бухоро»-ро таълиф
созад ва бори дигар дар такя ба санаду њуљљатњои таърихї
собит намояд, ки њаќиќатро наметавон ба доман пўшид.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
16
Китоб дар ифшои бисёр муаммоњои печидаву
вазъияти мураккаби сиёсиву иљтимоии аморати Бухоро дар
оѓози садаи ХХ дастуру рањнамои хубест ба муаррихону
муњаќќиќон, љамеашиносон ва алоќамандони забону адабиёт
ва таърих. Ин талоши академик Шакурї бори дигар исбот
кард, ки илм тањаммулу тааммул мехоњад ва њаќиќат
натиљаи тасодуми афкор аст. Илми бебањс пойдор
намемонад ва сараву саќати таърихро бо чашми дил бояд
шинохт.
Таваљљўњи устод Шакуриро чун як омўзгору
равшангаро ислоњи мактаби миллї њанўз дар даврони
шўравї ба худ кашида буд ва онро дар замони истиќлолият
аз дидгоњи худшиносї ба риштаи тањќиќ кашидааст. Дар
китоби «Инсонгаройии омўзиш ва забони миллї» (2002, ба
хатти форсї ва кириллї) бо тањлили вазъи забони миллї
ислоњи барномаи мактаб ва инсонгаройии омўзишу
парваришро ба миён гузошт, ки мактаб ба инсон бояд
одамият омўзад. Дар ин кори басе муњим аз имконоти
забону адабиёт ва илмњои љамъиятшиносї бештару бењтар
бояд истифода кард, ки вазъи ногувори ахлоќии замони
муосир чунин муносибатро таќозо дорад.
Маќолаву пажўњишњои академик Шакурї дар бораи
адабиёти тољикии садаи бист дар китоби «Нигоње ба
адабиёти тољикии садаи бист» (2006) гирдоврї шуда, чанд
асари падарашон Садри Зиё – «Наводири зиёъия», «Тазкори
ашъор», «Рўзнома» дар Эрон ва тарљумаи инглисии
«Рўзнома» ба ќалами фарзанди донишманди академик
Шакурї-Рустам Шукуров дар Њуланд (Брилл) ба табъ расид.
Омўзишу баррасии њамаљонибаи таърихи тољикон ба
муњаќќиќ имкон додааст, ки ба тањрифгарони забону
адабиёт, таъриху бузургмардони илму фарњанги тољик-
адибону муаррихони халќњои дигар ба воситаи матбуоти
марказии собиќ Иттињоди шўравї дар Маскав ва матбуоти
тољик ба таври доимї ва ољилї љавоб гўяд. Бад-ин васила
дар худшиносиву худогоњии мардуми тољик хидмати
шоистаро ба анљом расонидааст. Ќисме аз он нигоштањо дар
маљмўаи нави академик Муњаммадљони Шакурї
«Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон» гирдоварї
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
17
шудааст, ки гувоњи њакќталошиву пархоши њамешагии
фарзонафарзандони миллат дар њимояи њаќќу њуќуќ ва
манфиати тољикон аз солњои нахустини таќсимоти њудуди
марзии Осиёи Миёна то охирин лањзањои мављудияти
давлати абарќудрати шуравї мебошад. Гувоњи ин гуфтањо
«Нома а М. С. Горбачов» мебошад, ки дар асоси маводи
фаровони бойгонї, матбуоту рисолањои људогона њамроњи
як гурўњ равшанфикрони тољик бо умеди ислоњи иштибоњи
таърихии солњои 20-уми садаи гузашта иншо шудааст. Вале
чун њамеша барои шунидани дарди дили фарзандони
миллати тољик дар таърихи беш аз 70-солаи њукумати
шўравї аз рањбарони даври марказ гўши суханшунаве пайдо
нашуд.
Тањќиќи мукаммалу муфассали асару маќола ва
мадорики бойгонињо имконият додааст, ки академик М.
Шакурї назари ќолабии мероси шўравиро доир ба масъалаи
дигари муњими таърихї-инќилоби халќии Бухоро дар соли
1920 баршиканад ва ин њодисаро дар рисолаи «Фитнаи
инќилоб» ба тањќиќ баркашад, ки дар чанд шумораи
њафтаномаи «Озодагон» ба табъ расида ва њоло бо номи
«Фитнаи инќилоб дар Бухоро» дар ин маљмўа љой дода
шудааст. Дар рисола пањлўњои гуногуни масъала, чењраи
ширкаткунандагони воќеа, фољеаи миллати тољик дар ду
садаи охир, ба вижа баъди забти Осиёи Миёна аз љониби
Русия, беадолатињои њукумати марказии давлати шўравї
нисбат ба тољикон тањлилу баррасї гардидааст, ки бешакку
шубња, андешаву мулоњизањои муаллиф барои омўзиши
гузаштаи на чандон дурамон аз дидгоњи наву тоза ва ифшои
њаќиќати таърихї ањамияти вижа дорад.
Очерки “Аббос Алиев” дар бораи яке аз чењрањои
маъруфи сиёсї, илмї, фарњангии тољикон дар нимаи аввали
садаи ХХ- нахустнозири маорифи Љумњурии Тољикистон,
нахустмуњаррири рўзномаи аввалини оммавии Тољикистони
имрўза “Бедории тољик” ва аввалин маљаллаи љумњурии
навтаъсиси тољикон “Дониш ва омўзгор”, нахустпрофессори
тољикон, устоди донишкадаи омўзгории Душанбе идомаи
мантиќии рисолаи “Фитнаи инќилоб дар Бухоро” буда,
бозгўйи садоќати шогирд ба устоду мураббї аст.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
18
Зиндагиномаи фољеаангези ин марди шарифи миллатдўст бо
такя ба воќеањои таърихї ба риштаи тањќиќ кашида
шудааст, ки дар шинохти на танњо Аббос Алиев, балки
бисёре аз чењрањои маъруфи солњои 20-уму 30-уми садаи ХХ
ёрмандї мекунад. Вай яке аз муборизони љасури зидди
пантуркистї буда, дар њимояи манфиати миллату мењанро
љонбозињо кардааст.
Маљмўаи нави устод Муњаммадљони Шакурї
“Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон” ифодагари
дунёи рангини андешаву мулоњизаи муњаќќиќи нозукбаён ва
саъди акбари илму фарњанги тољик буда, њар кадоми мо-
соњибватанонро ба худогоњиву худшиносї, рафоќату вањдат
ва њиммату ѓайрат дар бунёду эъмори давлати
соњибистиќлоламон талќин мекунад.
Пайванди ГУЛМУРОД
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
19
САРСУХАНИ НИГОРАНДА
Дар ин маљмуа маќолањои солњои гуногун гирд оварда
шудааст. Њар кадоме аз ин маќолањо ба муносибате бо як маќсади
мушаххас навишта шуда буд. Бештари ин маќолањо як навъ
посухнома буда, банда ба ягон даъвои њавохоњони пантуркизм ё
панўзбекизм посух гуфтаам ё ин ки ба чанд даъво якљоя посух
навиштаам. Агар даъвое намебуд, бархе аз маќолањои ин китоб
навишта намешуд. Маќсад ифшои дурўѓи даъвогарон буд, ифшои
ин буд, ки пантуркистњо таърихро тањриф мекунанд, хилофи
воќеъияти таърих сухан мегўянд ва амал мекунанд, пантуркизм як
љараёни зидди таърихист, ки ќонунмандињои рушди таърихиро
бо зўроварї дигар кардан, рафти таърихро ба роњи нораво
бурдан мехоњанд
Ин аст, ки банда пажўњиши вежа дар бораи пантуркизм ва
панўзбекизм пеш нагирифтаам, балки дар сари роњи талошњо гоњ-
гоњ луќмае партофтааму бас.
Аз ин маќолањо падидањои рангоранги пантуркизми Варорўд
намоён омадаанд, мадорики бисёре љамъ шудааст, њама якљоя
наќши накбатбори пантуркизмро дар сарнавишти таърихии
мардуми тољик нишон медињанд.
Дар бархе аз маќолањо, ба вежа дар «Нома ба М. С.
Горбачов» андак кўшише барои љамъбаст ва натиљагирї дида
мешавад. Ба хусус, дар рисолаи «Фитнаи инќилоб дар Бухоро»
масъалањои бузурги таърихи навини тољикони Варорўд баррасї
гардида, фољиаи таърихии ин мардум нишон дода шудааст.
Барои чунин хулосањои калони илмї дар баъзе маќолањои дигар
низ мавод њаст.
Банда бисёр мехостам, ки маќолаи умумие дар бораи моњияти
идеологияи пантуркизми Варорўд ва панўзбекизм бинависам.
Вале афсўс, ки фурсат даст надод, мавзўъњои муњимми дигар
бандаро ба худ машѓул доштанд ва банда мадорики
сершумореро, ки гирд овардаам, натавонистам барои кушодани
моњияти пантуркизм ва наќши иртиљоъии он дар таърих
истифода намоям. Лекин мадорике, ки дар ин маљмуа њаст, ба
пажўњишгарон барои љамъбастњои густурдаи назарї имкон
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
20
медињад ва аз рўйи падидањои људогонаи пантуркизм дар бораи
моњияти аслии он хулосањои бузургтари илмї бароваранд.
Ба њар њол маќолањои ин маљмуа аз баъзе љињатњо чигунагии
талошу пархоши зидди пантуркизмро, ки дар Тољикистон
њамеша идома дошт, нишон медињанд. Соли таълиф ё нашри њар
маќола дар пойинаш ишора шуд, ки онро як андоза
мушаххасияти таърихї мебахшад.
12 апрели с. 2009