Книга Шакури. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон
Подождите немного. Документ загружается.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
21
ФИТНАИ ИНЌИЛОБ ДАР БУХОРО
-1-
Соли 1990 љашни 70-солагии инќилоби Бухоро
баргузор гардид. Ба ин муносибат дар маљаллаи «Садои
Шарќ» (№ 9) маќолаи нури чашмам Рустам Шукуров «Моњи
сентабри соли 1920 дар Бухоро чї рўй дод?» ва чанд маќолаи
дигар чоп шуд. Рустам Шукуров дар ин маќола ба асоси
гуфтањои шоњидони воќиа, аз љумла аз рўйи гувоњии
халабонњои шўравї, ки чањор рўзи инќилоб бо 11 њавопаймо
Бухороро бомбаборон карда буданд ва баъд лофу газофи ин
«ќањрамонон» дар матбуоти русии он солњо чоп шуда буд,
нишон дод, ки он чї инќилоби халќии Бухоро ном гирифтааст,
њаргиз инќилоби иљтимоъї набуд, балки њамлаи вањшиёнаи
Артиши Сурхи шўравї ба кишвари Бухоро, як навъ таљовуз ва
ишѓолгарї буду бас.
Дар њамон шумораи «Садои Шарќ» як маќолаи
таърихшиноси Маскав Александр Крушелнитский низ чоп
шуда буд. Ин муаллиф рўйдодњоеро, ки инќилоби Бухоро ном
гирифтааст, андак истењзоомез баён намудааст. Барои истењзои
ў мадорике, ки аз бойгонињо ва нашрияњои шўравї гирифтааст
ва он мадорик моњияти рўйдодњоро бидуни пардапўш фош
мекунанд, сабаб шудаанд. Матни аслии ин маќолаи А.
Крушелнитский дар Маскав чоп шудааст.
1
Моњи сентабри соли 1990 дар Бухоро ба муносибати он
солгард љашни бузурге барпо шуд. Дар рўзњои ин љашн дар
Бухоро конфаронси илмии Солонаи Айнї њам баргузор
гардид. Бинобар ин як њайати калон аз Душанбе ба Бухоро
омад. Дар чорабинињои 70-умин солгашти инќилоб ва Солонаи
Айнї баъзе масъалањои вазъи онрўзаи тољикони Бухоро низ
хеле тезу тунд ба миён гузошта шуд. Моњиятан байни баъзе аз
аъзои њайати Тољикистон ва маќомоти расмии Бухоро
1
Ниг.: А. Крушельницкий. Диктатура по телеграфу//Родина.-1989.-№
11.-С.31-39.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
22
мубоњисаи сахт рўй дод. Банда бо Муњаммади Осимї, Љалоли
Икромї ва Намози Њотамї дар ин мубоњиса ширкат доштам.
Тафсилоти ин мубоњисаи ибратомўзро дар љое дигар баён
хоњам кард.
Аз љумла банда 3 сентабр дар маљлиси «Солонаи Айнї»
дар мавзўъи «Айнї ва инќилоби Бухоро» маърўза кардам.
Матни он дар рўзномаи «Омўзгор» 25 сентабри соли 1991 чоп
шуд. Камина дар ин суханронї аз рўйи он чї устод Айнї дар
бораи рўйдодњои ду дањаи оѓозини садаи бист, ба хусус солњои
1917-1920 навиштааст, ба чунин хулоса омада будам, ки
рухнамудњои пурталотуми поёни август ва оѓози сентабри соли
1920 дар Бухоро њаргиз ба инќилоби иљтимоъї монандї
надошт.
-2-
Садриддини Айнї рўйдодњои муњими ду дањаи оѓозини
садаи бистро, ки бархе сарнавиштсоз ва баъзе сарнавиштсўз
омаданд ва устод худ аз бештарини онњо огоњии хуб дошт, дар
нигоштањои худ баён кардааст.
Нозирот (комиссариат-вазорат)-и маорифи Љумњурияти
Халќии Шўроии Бухоро 17 ноябри соли 1920 ќарор баровард,
ки навиштани таърихи инќилоби Бухоро ба Фитрат, Айнї, Б.
Солењов супурда шавад
1
. Лекин Фитрат чунин асар нанавишт.
Аз ин ки Б. Солењов таърих навишт ё не, банда огоњї надорам.
Садриддини Айнї навиштани таърихномаи муфассалеро
зуд шурўъ кард ва он китоби ў, ки имрўз бо номи «Таърихи
инќилоби Бухоро» машњур аст, ба вуљуд омад.
Чунонки устод ќайд кардааст, оѓози таълифи ин китоб
«1339 њиљрї, рабеуссонї-соли 1920, 31 декабр»
2
ва поён ёфтани
он «1921 мелодї, 23 март» будааст, ки дар охири китоб сабт
шудааст. Вале ин таърихи тањрири ўзбекии китоб будааст.
Тољикии он пештар навишта шуда буд.
1
Ниг.: Н. Њотамов. Як манбаъи муњим (Дар бораи асари С. Айнї
«Бухоро инќилоби таърихи учун материаллар»)// Садои Шарќ.-1971. -
№ 1.-С. 137-144.
2
С. Айнї. Асарлар, т.1.- Тошканд:Политиздат, 1963.-С. 186.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
23
Айнї дар маќолаи «Љавоби ман» (1933, љавоб ба Бектош)
мегўяд: «Њаќиќат ин аст, ки ман ќисми бисёрии «Таърихи
инќилоби Бухоро»-ро солњои 18-19 дар Самарќанд ба забони
тољикї навиштаам»
1
. Як тањрири тољикии ин китоб моњи
феврали соли 1918 поён ёфта, «Таърихи инќилоби фикрї дар
Бухоро» ном доштааст ва як нусхаи онро фарзанди устод Айнї
–Камол Айнї ба наздикї аз бойгонї ёфта ба чоп расонид.
2
Устод аз њамин пешнависњои солњои 1918-1919 китоби
«Таърихи инќилоби Бухоро»-ро ба вуљуд овард. Лекин
чунонки ў дар маќолаи мазкури «Љавоби ман» гуфтааст,
нозироти маорифи Љумњурияти Халќии Шўроии Бухоро аз ў
хост, ки он китобро ба забони ўзбекї тарљума кунад.
Устод њамин тарљумаву тањрири ўзбекиро ба номи
«Таърихи инќилоби Бухоро» моњи марти соли 1921 ба охир
расонид ва ба нозироти маориф супурд.
Он гоњ китоб аз чоп монд ва чопи он соли 1926 ба номи
«Бухоро инќилоби таърихи учун материаллар» дар Маскав
сурат гирифт.
Он чї имрўз ба номи «Таърихи инќилоби Бухоро»
шўњрат дорад, тарљумаи њамон китоби ўзбекист ва тарљумаи он
ба ќалами зиндаёд Рањими Њошим соли 1987 ба табъ расид.
Хуллас ки китоби Айнї «Таърихи инќилоби Бухоро»
якумин таърихномаи инќилоби Бухоро буда, дар айёми вуќўъи
воќиа навишта шудааст. Дар нахустин моњњои мављудияти
њукумати нави шўравии Бухоро мањдудияти сензура ва
њадгузории идеологї њанўз вуљуд надошт ва дар ваќти чопи
ўзбекии он, яъне соли 1926 низ њанўз аз баъзе љињатњо пурзўр
набуд ва гумон меравад, ки зиёд наќш нагузоштааст. Айнї
имкон дошт, ки он чиро, ки худ медонист, айнан ба ќалам
биёварад. Устод Айнї аз фаъолтарин талошгарон буд ва аз
бештарини рухдодњои замон огоњї дошт. Аз ин рў гувоњии ў
хеле эътибор дорад.
1
С. Айнї. Куллиёт, љ.II, ќ. 2.-С. 185.
2
Таърихи ёфта шудани ин дастнависи устод Айнї дар маќолаи Камол
Айнї омадааст. Ниг.: С.Айнї. Таърихи инќилоби фикрї дар Бухоро. -
Тењрон, Суруш, 1381-2002, с.3-16; С.Айнї. Куллиёт, љ. 14.-С. 8-28
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
24
-3-
Аз китоби Айнї «Таърихи инќилоби Бухоро» ва дигар
навиштањои ў пайдост, ки талошу пархоше, ки дар оѓози садаи
бист дар Бухоро ба вуќўъ омад, ба вежа дар дањаи дувум ављ
гирифт, хусусияти маорифпарварї дошт. Љадидони Бухоро, ки
худро љавонбухорої, тараќќипарвар, ислоњотхоњ ном бурдаанд
( ва Айнї дар китобаш онњоро «љавонон» низ меномад), асосан
бо фаъолияти равшангарї, бо кушодани мактабњои усули
љадид, зиёд кардани шумораи ин мактабњо, нашри рўзномаи
«Бухорои Шариф» (1912) ва «Тўрон» (1912) ва монанди инњо,
бо тайёр кардани ислоњоти иљтимоъиву сиёсї машѓул буданд.
Маќсад аз ин ислоњот, ки бояд амир ва њукуматдорон бо
ширкати маорифпарварон анљом медоданд, низ роњ кушодан
барои ривољу равнаќи маорифпарварї буд.
Маорифпарварони Бухоро салтанатхоњ буданд. Онњо
нахуст аз амир Абдулањадхон (1885-1910) умеди ислоњот
доштанд, ки бар бод рафт. Чун амир Олимхон ба тахт нишаст,
боз умеди ислоњот пайдо шуд. Он гоњ ин шеърро гуфтанд:
Чу эзид хост ислоњоти куллї
Бухоро андар ин айём ёбад,
Сайид Олим Бањодурхони одил,
Ки аз адлаш љањон ором ёбад,
Ба тахти салтанат биншаст аз бахт,
Зи тахту бахт ё раб ком ёбад.
Кунун аз рўйи ќонуни адолат
Умури мамлакат анљом ёбад.
Равад бунёди зулму љавр бар бод,
Асоси шаръ истењком ёбад.
Ба таърихи љулусаш њотифе гуфт:
Тараќќї миллати ислом ёбад.
1
1
Рўзномаи Садри Зиё.-Тењрон: Маркази аснод ва хадамоти пажўњишї,
1382=2003.-С. 217
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
25
Ин шеър дар “Рўзнома”-и Садри Зиё омадааст. Садри Зиё
номи сарояндаи онро нагуфтааст. Аз маълумоти Шайх
Абдулќодири Рањматуллоњи Бухороии мутахаллис ба Саббоќ дар
китоби “Армуѓони Саббоќ” (ки соли 1410 њ. дар шањри Мадинаи
мунаввараи Арабистони Суудї чоп шуда, баъдтар аз тарафи
муњаќќиќи шўњратёри тољик Маъруфи Отахонзода ба хатти
русии тољикї баргардон ва соли 2007 дар Тошканд ба табъ расид)
ошкор гардид, ки ин шеър ба ќалами Абдулвоњиди Мунзим, ки аз
љадидон ва инќилобкорони машњури Бухорост, тааллуќ дорад.
1
Аз китоби мазкур пайдост, ки дар љулуси амир Олимхон аз
љадидони Бухоро Абдуррауфи Фитрат ва Садриддини Айнї низ
ашъори шодиёна гуфтаанд.
Дар шеъри Мунзим, ки дар боло овардем, баъзе усули
асосии ислоњот зикр шудааст: аввал ин ки ислоњот бояд куллї
бошад, на љузъї. Сониян, таъмини оромї дар кишвар,
пойдории адолати иљтимоъї, устувории асосњои шаръ,
тараќќии њамаљонибаи кишвар дар назар аст. Тавон гуфт ин
шеър як навъ хостномаи љадидон аст, ки хоњишњои асосии
онњоро ба диќќати амир расонидааст.
Зуд маълум шуд, ки аз амир Олимхон њам ислоњот умед
кардан набояд. Дар натиља аз солњои 1911-1912 дар миёни
бархе аз љавонон рўњияи радикал пайдо шуд. Чанде аз
бухороиёни Истамбул, ки Њошими Шоиќ низ бо онњо буд,
маслањат оростанд ва ќарор доданд, ки агар амир Олимхон
ислоњот љорї накунад ва тартибе наздик ба машрутаро рад
намояд, ўро аз тахт сарнагун бояд овард ва ба љои ў якеро аз
хонадони Манѓития ба тахт бояд нишонид.
2
Аммо ин ният
амалї нашудааст.
Чунонки мебинем, њатто дар сурати табаддулоти њарбї
њам фаќат иваз кардани як манѓитї ба манѓитии дигар њадаф
ќарор ёфтааст. Салтанатталабї сахт ба зењнњо нишаста буд.
1
Ниг.: Шайх Абдулќодир Кароматуллоњи Бухорї.. Тазкираи Сибоќ.-
Тошканд, Фан, 2007.-С. 160-161. Ин љо шеъри Мунзим як байт зиёд
омадааст.
2
Ниг.: Ш. Турдиев. Роль России в подавлении движения джадидов//
Центральная Азия (Швеция).-1990. -№ 1 (13).-С. 133.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
26
Њатто пас аз террори апрели 1917 (баъди судури фармони
ислоњот ва «намоиши шукрона»-и љадидон) ва марти 1918
(баъди «воќиаи Колесов»), ки аз ислоњотхоњии амир ва
байзоиёни иртиљоъї дигар њеч умед намонд, чун созмони
љавонбухороиён ба Абдуррауфи Фитрат супориш дод, ки
барномаи ин созмонро тартиб бидињад, Фитрат соли 1918 як
«Лоињаи ислоњот» тартиб дод, ки бисёр љолиб ва яке аз
муњимтарин санадњои таърихи маорифпарварии тољикон аст
ва дар ин санад њадафи асосии сиёсї машрутият аст ва Фитрат
мехоњад, ки сохти амирї нигоњ дошта ва як Шўрои вазирон
таъсис шавад, сиёсатро асосан ин Шўро ва сарвазир муайян
бикунад. Ин аст, ки њатто пас аз пирўзии инќилоби октабри
1917 дар фикри Фитрат, ки аз наздикони Файзуллоњ Хољаи
ифроткор буд, ѓояи салтанатталабї сахт љойгир будааст.
Фаќат дар «Маромнома» (барнома)-и Фирќаи
љавонбухороиёни инќилобї, ки Файзуллоњ Хоља онро соли
1920 пас аз сафари Маскав тартиб дод ва конфаронси њизб 14
июни соли 1920 тасдиќ кард, омадааст, ки сохти амирї бояд
сарнагун ва Бухоро љумњурияти демократии халќї эълон
шавад. Ин аст, ки ѓояи љумњуриятхоњї дар љунбиши
љавонбухороиён фаќат дувуним ё се моњ пеш аз инќилоби
Бухоро расман пазируфта шуд.
Фикри инќилоб дар сари Файзуллоњ Хоља ва баъзе
ифроткорони дигаре хеле пештар, чунончи солњои 1917-1918
дар натиљаи њамкорї бо болшевикони рус пайдо шуда буд.
Вале он гоњ фикри инќилоби иљтимоъї ва љумњуриятхоњии
коммунистии Бухоро њанўз бештарини љадидони гурезаи
Бухороро фаро нагирифта буд, фикри аќаллият ба шумор
меомад. Бо вуљуди ин таърихи инќилоби Бухороро аз соли
1917, аз моњи апрелу майи он сол, ки љадидон пас аз боло
гирифтани иртиљоъ ба Когон гурехтанд, сар кардан мумкин
аст. Дар Когон бо ќуввањои инќилобии русї, аз љумла бо
болшевикон њамкорї сар кардани љадидони гуреза рўњияи
инќилобии онњоро ќувват дод. Чун њадафи сиёсии нав –хоњиши
барпо кардани инќилоби иљтимоъї дар марому маслаки бархе
аз љадидони Бухоро соли 1917-1918 пайдо гардид, ба аќидаи
мо, таърихи инќилоби Бухороро асосан аз њамин ваќт, аз
апрели соли 1917 оѓоз кардан лозим аст ва љунбиши љадидияро
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
27
дар ду дањаи оѓозини садаи бист, то моњи апрели соли 1917
таърихи равшангарї ва маорифпарварии тољикї бояд донист.
Љадидони њавзаи Бухоро то соли 1917 ва бисёре пас аз он
њам «инќилоби фикрї» ва «инќилоби илмї» мехостанд. Инро
мо имрўз инќилоби фарњангї меномем. Инќилоби фарњангї аз
диди љадидон як раванди сулњомез ва натиљаи як тањаввули
тадриљии фарњангї буд. Истилоњи «инќилоби иљтимоъї», ки
гоњ дар адабиёти љадида, чунончи дар навиштањои устод Айнї
дучор мешавад, натиљаи ислоњоти сулњомези иљтимоъиву
сиёсї, инчунин натиљаи тањаввули тадриљии фарњангиро ба
назар дошт. Љадидон натиљањои бузурги равандњои нави
маорифпарварї ва иљтимоъиву сиёсиро инќилоби иљтимоъї ба
шумор меоварданд. Вале ба аќидаи банда, мо имрўз он
инќилоби ормонии љадидонро бояд инќилоби фарњангї
биномем. Аз ин рў, ба фикри мо љунбиши равшангариву
маорифпарвариро, ки аз Ањмади Дониш сар шуда, то соли 1917
давом кард, таърихи инќилоби фарњангї, инќилоби
маорифпарварї бояд номзад бикунем.
Аз ин дидгоњ бояд гуфт, ки устод Айнї дар китоби
«Таърихи инќилоби Бухоро» таърихи љунбиши
маорифпарварии тољикии њавзаи Бухороро баён кардааст, на
таърихи инќилоби болшавикиро. Дар Бухоро равандњои
иљтимоъиву сиёсие, ки љомиаро ба инќилоби болшевикї
биоварад, вуљуд надошт. Ин нукта аз љониби муњаќќиќони рус
низ дар бањс бо Ф. Хољаев дар њамон солњо таъкид ёфта буд. Ва
аз китоби Айнї ба ин њаќиќат бовар њосил мекунем.
Ба гуфти устод Айнї халќ ба инќилоб омода набуд.
Устод дар бораи соли 1918, ки сардори њукумати шўравии
Туркистон Фёдор Колесов ба Бухоро њамла оварда, инќилоб
карданї шуд, гуфтааст: «Љавонон (љавонбухороиён –М. Ш.)
дар он рўзњо ба дењќонон ва ба сарбозони Бухоро низ фирефта
шуда буданд. Љавонон гумон мекарданд, ки дењќонон ва
сарбозоне, ки аз љабру зулми њуќумати Бухоро љон ба лабашон
расидааст, бо андак њаракати мо ба моён њамроњ шуда, барои
ба даст даромадани талабњои мо, ки айни муддао ва манфиати
онњост, ёрї хоњанд дод. Њол он ки дењќонон ва сарбозњо ба
њадде зери занљири зулму ситам фишурда шуда буданд, ки
маљоли њаракат кардан надоштанд. Ба замми ин, муллоњои
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
28
хоин ва эшонњои шариатфурўш дар байни дењќонон хеле хуб
ташвиќот бурда, онњоро бар зидди љавонон барангехта, аз
номи шариат ба иљрои њар коре омода карда буданд. Дар
муќобили чунин тайёрињо баённомањое, ки љавонон пањн
мекарданд ва ташвиќоти онњо њеч таъсире дошта
наметавонист»
1
.
Чунонки мебинем, моњи марти соли 1918, њангоми
«воќиаи Колесов» Бухоро аз вазъияти инќилобї фарсахњо дур
буд ва мардумон наметавонистанд марому маслаки
инќилобиро бипазиранд. Дар соли 1919, њатто соли 1920
вазъият њамон буд, ки буд. Њатто фиѓони ситамдидагон баланд
садо намедод, чї љои пазириши ѓояњои инќилобї.
Устод Айнї таъкид кардааст, ки халќи Бухоро њатто ба
ќабули ислоњоти маорифпарварї омода набуд. Устод дар
китоби «Таърихи инќилоби Бухоро» бобе дорад ба ин
сарлавња: «Оё халќ ба ислоњот толиб ва њозир буд?» Ў дар ин
боб ба пурсиши якум, ки оё халќ ба ислоњот толиб буд? посухи
мусбат ва ба пурсиши дувум посухи манфї додааст. Вай барои
посухи дувуми манфї ба тафсил сабабњо нишон дода дар охир
мегўяд: «Роњњо вайрон, обњо гандида, тамоми мамлакат
харобазор… Халќ бемор, фаќир ва мўњтољ…».
2
Пас аз ин,
устод боз андак аз мазлумии халќ ва мањрумияти ў, аз нуфузи
муллоњои мутаассиби муњофизакор сухан карда, дар поёни боб
чунин хулоса баровардааст: «Бинобар ин гуфта метавонем, ки
ба ѓайр аз љавонон ва љавонфикрон аксарияти халќ ба ислоњот
омода набуд. Њатто ба ин гуфтањои худ як љумла низ илова
карда метавонем: Ин халќи мазлум ва нодон аз тарафи њукумат
ва косалесони он- муллоњо ба муќобили ислоњот омода
мешуд»
3
.
Ин аст, ки мардумоне, ки ба ислоњоти маорифпарварї
омода набуданд, магар метавонистанд ба табаддулоти
инќилобї омода бошанд? Халќ метавонист ба муќобили
љавонбухориёни маорифпарвари ислоњотталаб хуруљ бикунад,
лекин наметавонист зидди амиру вазир, шариатпаноњон ва
1
С. Айнї. Таърихи инќилоби Бухоро.- Душанбе:Адиб , 1987.-С. 208.
2
С. Айнї. Таърихи инќилоби Бухоро.- Душанбе:Адиб , 1987.-С. 151.
3
С. Айнї. Таърихи инќилоби Бухоро.- Душанбе:Адиб , 1987. -С.152
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
29
муллоњои манфиатљўй сар бардорад. Бар зидди низоми
иљтимоъиву сиёсї ба по хестани халќ аз чашм дур буд. Шуури
иљтимоъї ва эњсоси худдифоъии халќ њанўз паст ва ба дараљаи
худогоњии инќилобї нарасида буд.
-4-
Ин нофаъолии иљтимоъии оммаи халќ, ки устод Айнї
махсусан таъкид кардааст, чунин маънї надорад, ки дар
Бухоро муборизаи иљтимоъиву сиёсї ва љунбиши адолатљўйї
вуљуд надошт. Не, дар Бухоро чун асрњои пеш мубориза идома
дошт. Ба вежа бо зуњури Ањмади Дониш дар нимаи дувуми
садаи нуздањум мубориза тезу тунд шуд. Шогирдону
пайравони Ањмади Дониш, ањли мањфили адабии Садри Зиё,
љадидони љавони њимматбаланд њама ё бештаринашон
талошгари фаъол буданд. Њаќгўйї, ки намунае аз башардўстии
фаъоли Саъдї буд, хеле ривољ ёфт ва бисёр њаќгўёни нотарсу
забардаст пайдо шуданд. Онњо бо овози баланд ситамгарон ва
ноинсофонро фош мекарданд. Касоне чун Шукурбеки «дузд»
пайдо шуданд, ки моли давлатмандонро ѓорат карда, ба
бенавоён таќсим мекарданд.
Яке аз пархошгарони љасур Мулло Амон буд. Мулло
Амон садои дилхароши танбўрро бад медид ва «хурўшидани
доира»-ро наѓз медид. Инак, ў гуфтааст: «Мехоњам, ки бо
садои пурљўшу хурўши доира љўшону хурўшон ба кўча бароям
ва Рустамвор наъракашон ба дари арки амир равам ва бо
ѓурриши шерона гўям: Ўй гургони одамхор! Аз шумо умеди
одамгарї кардан ва одам шудани шуморо чашм доштан ѓалат
аст! Шуморо тавбаи гургона додан (яъне нест кардан) лозим
аст»
1
.
Ин гуна талошгарони фидокор дар асарњои Айнї бисёр
тасвир шудаанд. Чун њамаи ин тасвирњоро як-як мехонем, дар
њаќиќат тасаввуре пайдо мешавад, ки чунонки боре профессор
Георгий Ломидзе гуфта буд: «Бухоро ба љўш омадааст»
(«Бухара кипит»). Бухоро њеч гоњ орому хомўш набуд. Чи дар
1
С. Айнї. Куллиёт. љ. 7.-С. 402.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
30
илму фарњанг, чи дар муборизаи иљтимоъї Бухоро њамеша дар
љунбиш, дар љўш буд.
Устод Айнї дар таърихномањо ва асарњои бадеъии худ
навъњои гуногуни мубориза, њамчунин пархошгарони
барљастаеро тасвир карда ва нишон додааст, ки муборизаи
зидди ситами иљтимоъї, зидди сиёсати уруќдорї ва истибдоди
байзоиён њамеша идома дошт.
Инро низ ба ёд бояд бигирифт, ки ин њама муборизањо
шакли анъании бостонї дошта, бештар талоши шахсони људогона
ба муќобили ситам ва ситамгарони људогона буд, аз набарди
муташаккилонаи инќилобї, аз пархоши умумии халќ хеле дур буд.
Аз ин рў, устод Айнї гуфтааст, ки халќи Бухоро ба
набарди инќилобї ва пазириши инќилоб тайёр набуд.
Ин њаќиќатро на танњо Садриддини Айнї ва касоне
мисли ў фањмида буданд, балки бисёр хориљиён низ
медонистанд ва њатто ба њукумати шўравии Маскав ва
Туркистон низ маълум будааст. Чунончи В. В. Куйбишев, ки
яке аз љангљўтарин намояндагони Маскав дар Туркистони
болшевикї ва тарафдори њар чї зудтар юруш оѓоз кардани
Артиши Сурхи шўравї ба сари Бухоро буд, 25 июни соли 1919
гуфтааст: «Оммаи халќи Бухоро то дараљае ба камол
нарасидаанд, ки инќилобе, њатто инќилобе на ба маънои
урупої, балки ба маънои шарќии он бар по бикунанд»
(бухарские массы не созрели до совершения революции не
только в европейском, но и даже в восточном смысле слова)
.
1
Чунонки мебинем, Куйбишев ба хубї медонист, ки дар
сарзамини Бухоро аз вазъияти инќилобї дараке нест. Бегумон,
бархе аз кордорони Русия ва Туркистони шўравї низ инро
медонистанд. Бо вуљуди ин бисёре аз онњо мехостанд, ки њар чї
зудтар дар Бухоро инќилоб бикунанд. Аз љумла, В. Куйбишев
аќида доштааст, ки «чун мањв кардани Бухорои истибдодї
барои Туркистони шўравї зарурати њаётист, мумкин аст бо
нерўи Артиши Сурхи Русия зери ниќоби инќилобиёни бухорої
дар Бухоро табаддулоте ба вуљуд оварда шавад» (постольку,
поскольку для Советского Туркестана жизненной
1
Иќтибос аз: Владимир Генис. «С Бухарой надо кончать…» К истории
бутафорских революций. Документальная хроника.–М.: МНТИ, 2001.-С. 19.