Книга Шакури. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон
Подождите немного. Документ загружается.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
61
(ўзбекї) маќола менавишт, Абдулќодир Муњиддинов ба забони
тољикї маќола чоп мекард»
1
.
Абдулќодир Муњиддинов аз зиёъиёни сиёсии тољик
якумин касе буд, ки дар бораи таърихи халќи тољик китоб
навиштааст. Китоби ў дар бораи таърихи Бухоро дар рўзномаи
ўзбекии «Бухоро ахбори» ба забони тољикї дунболадор чоп
шуда буд.
Ба ин тариќ, раќобати Абдулќодир Муњиддинов ва
Файзуллоњ Хоља пас аз инќилоб ба муборизаи як тољикгарой
бо як панўзбекист табдил ёфт. Љараёнњои муборизаи инќилобї
дар Бухоро, ба вежа дар гурезагї гоњ каму беш обу ранги
миллї мегирифт, аммо пас аз инќилоб пантуркизм ќувват
гирифт ва рафта-рафта ошкоро муборизаи панўзбекистњо ва
тољикгаройњо ба миён омад. Сарвари талошгарони
тољикпараст, чунонки поинтар хоњем дид, Абдулќодир
Муњиддинов буд.
Солњои муњољирати сиёсї (1917-1920) ё ки аз аввали
инќилоби Бухоро Абдулќодир Муњиддинов ба доми
пантуркизм афтод. Сабаби ба пантуркизм гаравидани ў
маълум нест. Шояд таъсири таблиѓгарони забардасте чун
Абдуррауфи Фитрат ва Файзуллоњ Њоља, ки бо ў гўё андаке
хешовандї њам дошт, ё ки таъсири панўзбекизм, ки дар солњои
1917-1920 дар Тошканд ављ гирифт, ё ки баъзе таъсирњои дигар
кор карда бошад, ки А. Муњиддинов ба пантуркизм гаравид.
Ба њар њол аз оѓози инќилоб то нимаи дањаи бист дар њамаи
санадњо миллати ўро ўзбек навиштаанд. Бо он ки ба њар тарз
тољикгаройї мекард, худро ўзбек менавишт.
Як сабаби майл кардани А. Муњиддинов ба тољикгаройї
ин буд, ки Садриддини Айнї бо ў наздикї дошт. Устод Айнї
яке аз дўстони Муњиддини Мансурзода - падари Абдулќодир
Муњиддинов буд. Муњиддин Мансурзода дар баъзе мавридњо
пушту паноњи Садриддин Айнї буда,
2
аз солњои 1915-1916 дар
миёни Айнї ва фарзанди Мансурзода – Абдулќодир
Муњиддинов дўстии пойдор, њатто муносибати устодиву
шогирдї оѓоз ёфт.
1
Љ. Икромї.Њамон асар, с. 36.
2
Ниг.: С. Айнї. Куллиёт, љ. 1.-С. 65-67.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
62
Пас аз инќилоб барои ин ки Абдулќодир Муњиддинов ба
сўйи тољикият њар чї бештар майл пайдо бикунад, талќинњои
устод Айнї ањамияти вежа дошт. Устод Айнї бисёр касонро аз
туркгаройї ба сўйи тољикгаройї овардааст. Аз љумла Мунзим,
Зењнї ва дигарон ба таблиѓи Айнї аз рўњияи туркпарастї
рањої ёфтанд. Яке аз онњо Абдулќодир Муњиддинов буд.
Устод Айнї ба онњо моњияти муборизаи турку тољик ва
пантуркизму тољикгаройиро равшан карда, оќибат муваффаќ
шуд, ки онњо дар роњи озодиву истиќлоли халќи тољик пархош
оѓоз намуданд. Мунзим, Зењнї, А. Муњиддинов, њатто
пантуркисти гузаро Абдуллоњ Рањимбоев барои аз таъсири
пантуркизм рањої ёфтанашон ањамияти тарѓибу ташвиќи
Айниро рўйрост эътироф карда, баъзењо, чунончи Мунзим ва
А. Муњиддинов тавбаномањо чоп карда буданд.
А. Муњиддинов њар сари чанд гоњ ба устод Айнї дасти
ёрї дароз мекард, то ки устод мададмаош дошта бошад. Айнї
соли 1923 дар Самарќанд консултанти консулхонаи Бухоро
таъйин шуд, ки ин кор бо далолати А. Муњиддинов сурат
гирифт. Пас аз ин дар Самарќанд мудири як шўъбаи
Бухгосторг (тиљорати давлатии љумњурии Бухоро) таъйин
шудани Айнї њам бо ёрии А. Муњиддинов ба амал омад.
Мудирии Айнї дар ин љо «аз сари соли 1924 то сари соли 1925
давом кард».
1
Айнї навиштани «Одина»--ро дар анбори њамин
идораи тиљорат дар байни халтањову ќуттињои пуру холї сар
карда буд.
Соли 1924 табартаќсими Осиёи Миёна сар шуд. Дар
Тошканд комисиюни таќсими њудуди миллии Осиёи Миёна
таъсис гардид. Ин комисиюн чанд зергурўњ дошт ва
Абдулќодир Муњиддинови тољикгаройро узви зергурўњи
ўзбекон таъйин намуданд. Маќсад аз ин кор шояд бардоштани
эътибори он зергурўњ буд. Аз чї сабабе, шояд аз он сабаб, ки
њангоми кори он зергурўњ низ тољикгаройии А. Муњиддинов аз
назарњо пинњон намонд ва бештар ба он сабаб, ки
тољикгаройии ўро њама медонистанд, чун кори комисиюни
табартаќсим ба поён расид ва Љумњурияти Мухтори Шўроии
Иљтимоии Тољикистон таъсис ёфт, А. Муњиддиновро Раиси
1
С. Айнї. Куллиёт, љ. 1, с. 97.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
63
Шўрои нозирони халќї, яъне нахустин сарвазири Тољикистон
таъйин карданд.
Яке аз нахустин корњое, ки А. Муњиддинов ба унвони
сарвазири Тољикистон кард, ин буд, ки ба устоди худаш
Садриддини Айнї супориш дод, ки «Намунаи адабиёти
тољик»-ро тартиб бидињад, то мављудияти халќи тољик ва
таърихи тўлонии забону адабиёту фарњанги ў исбот шавад. Бо
чоп шудани ин китоб зарбае ба пантуркизм зада шуд.
Аз соли 1927 сарварони Тољикистон Нусратуллоњ
Махсум, Абдулќодир Муњиддинов, Абдурањим Њољибоев ва
Шотемур ва Нисор Муњаммад ва дигарон барои аз њайъати
Ўзбекистон баровардани Тољикистон, барои ба Тољикистон
додани Хуљанд, Бухоро, Самарќанд, Сурхон ва ѓайра мубориза
сар карданд. Нусратуллоњ Махсум соли 1928 ба Сталин як
номаи муфассал навишт.
Муњиддинов низ соли 1928 ба Сталин номае навишт ва
баъд онро маќола карда, ба унвони «Мардуми шањр ва атрофи
Бухоро тољиканд ё ўзбек?» ба тољикї ва русї чоп кунонид.
1
Њалли масъалаи таъсиси љумњурии иттифоќии
Тољикистон ба Абдулќодир Муњиддинов ва муовини сарвазир
Абдурањим Њољибоев супурда шуд. Ин ду нафар дар ин роњ
бисёр кўшиш карданд ва ба ривояте А. Њољибоев дар ин бора
бо Сталин сўњбат кард, ки барои њалли масъала наќши асосї
дошт. Нињоят соли 1929 Љумњурияти Шўроии Сотсиалистии
Тољикистон – њафтумин љумњурии Иттињоди Шўравї таъсис
ёфт. А. Њољибоев нахустин сарвазири љумњурии иттифоќии
Тољикистон таъйин гардид.
Муборизае, ки Нусратуллоњ Махсум, Абдулќодир
Муњиддинов ва Абдурањим Њољибоев дар роњи таъсиси
Љумњурии иттифоќии Тољикистон карда буданд, пас аз чанд
сол гуноњи азим дониста шуд. Нусратуллоњ Махсум ва
А.Њољибоев бо њамин «гуноњ» соли 1933 аз кор ронда ва соли
1937 террор шуданд.
1
Ниг.: Дарси хештаншиносї. –Душанбе: Ирфон, 1989.-С.58-66; Инч.:
Забони тољикї дар мабнои мубоњисањо.-Душанбе, 2006;
П. Гулмуродзода. Забон ва худшиносии миллї.-Душанбе, 2007.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
64
Абдулќодир Муњиддинов баъзе «гуноњњои» дигаре њам
карда буд. Чунончи ба Ленинобод ва Сталинобод номида
шудани Хуљанд ва Душанбе муќобилат кард. Вай ба яке аз
наќшањои калони њокимияти шўравї, ки дар Тољикистон
якказироатї љорї карданї, яъне саросар танњо пахта кориданї
шуданд, сахт зид баромад.
Файзуллоњ Хоља, ки сарвазири Ўзбекистони бузургу ќавї
шуда буд, он «гуноњњои» А. Муњиддиновро дастак карда ва боз
бўњтонњои дигаре бофта, (ки гўё Муњиддинов дар бонкњои
хориљї пул дорад), коре кард, ки соли 1932 А. Муњиддиновро
зиндонї карданд ва соли 1934 ба ќатл расониданд.
Ривояте њаст, ки соли 1934 Муњиддиновро накушта
буданд ва як тирро аз ў дареѓ дошта буданд ва соли 1941
рўзноманигоре ўро дар як зиндони Ашќобод дидааст, ки
њолати рўњиаш ба тамом хароб будааст.
Чунин аст мухтасари саргузашти яке аз ќањрамонони
инќилоби Бухоро, яке аз пешвоёни сиёсии мардуми тољик дар
садаи бист Абдулќодир Муњиддинов.
-12-
Бесабаб нест, ки бархе аз љадидони Бухоро ба
ифроткороне чун Файзуллоњ Хоља бисёр њамкорї накардаанд.
Ин љадидони бавиљдон ва баномус ба дастаи Файзуллохољаи
манфиатљўй ва худхоњ, ба тайёрии инќилобии ў, ки њар чї
бештар ба болшавикон наздик мешуд ва чоплусї мекард, сару
кор надоштаанд ё ки баъдтар дурї љустаанд, худро аз
«њаракати инќилобии» бухороиёни Тошканд канор
гирифтаанд. Ва њатто бархе аз ин љадидони поквиљдон пас аз
инќилоб ба Бухоро барнагаштаанд ва дар ѓарибї ба хориву
зорї аз љањон чашм пўшидаанд.
Бархе аз љадидони собиќ дар муњољират сар аз доми
болшавик берун кашида натавонистанд ва чун Ањмадљони
Њамдї аз рўи маљбурият инќилобї шуданд. Чанде чун
Абдулќодир Муњиддинов кўшиданд, ки дар сафи инќилобиён
бошанд ва барои пешгирии бадкирдорињои ишѓолгарони
болшавик ва дастнишондагони онњо љидду љањд бикунанд.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
65
Баъзењо чун Садриддини Айнї имкон ёфтанд, ки аз
фаъолияти созмонњои «инќилобиёни Бухоро», ки соли 1918-1920
дар Туркистон хеле фаъол шуда, зери боли болшавикон даромада
буданд, худро дур бидоранд. Устод Айнї дар рисолаи
«Мухтасари тарљумаи њоли худам» мегўяд: «Рањбарон ва аъзоёни
«инќилобчиёни Бухоро» бойњо ва майда савдогарони Бухоро
буда, як ќисми ин ташкилотро муллозодагон ва махдумони
Бухоро ташкил мекарданд»
1
. Ба њамин сабаб Айнї бо
«инќилобиёни Бухоро» њамкорї накардааст. Ва њол он ки Айнї
дар даврони маорифпарварї то соли 1917 бо баъзе бойбачањо ва
бисёр махдуму махдумзодањо њамкории пурсамар дошт, аммо
акнун шояд ба сабаби он ки дар љомиа људоии синфиву табаќотї
меафзуд, як муддат нисбат ба онњо эњтиёткорї пеш гирифта буд.
Ба њар њол равшан аст, ки Айнї ба «инќилобиёни Бухоро» чандон
таваљљўњ надошт. Айнї солњои 1918-1920 дар муњољират њатто бо
Мунзим, ки аз бачагї, аз мањфили Садри Зиё дўсти наздик буд,
чандон алоќа надошт. Зеро пас аз инќилоби феврал, њангоми
маъракаи ислоњотхоњї ва террори апрели 1917 Мунзим ба
ифроткорон пайваст ва миёни Айниву Мунзим ихтилофи сахт ва
људоии маслакї рўй дод, ки дар китоби Айнї «Таърихи инќилоби
фикрї дар Бухоро» ба тафсил баён шудааст
2
. Аз њамон ваќт, аз
апрели 1917, ки Айнї ба «намоиши шукронаи» Файзуллоњ Хоља
ва Мунзим муќобил баромад, ба њеч ифроткорї њамроњ нашуд.
Дар давраи муњољирати пеш аз инќилоби Бухоро низ Айнї бо
баъзе дўстону њамкорони пештараи худ ќатъи алоќа карда, як
андоза танњо монд ва азоби танњої кашид.
Ин њолати ў дар шеъри «Шаби танњої», ки соли 1918 дар
Самарќанд суруда ва соли 1920 дар якумин њафтаномаи
тољикии «Шўълаи инќилоб» чоп карда буд, акс ёфтааст:
Шаби танњої дили ман хун шуд,
Дили ман хун шуд шаби танњої.
Дили шайдої ба куљо гум шуд?
Ба куљо гум шуд дили шайдої?
1
С. Айнї. Куллиёт, љ.1, с. 91-92.
2
Ниг.: С. Айнї. Куллиёт, љ.14.-С. 179-206.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
66
Ба кї мегўям дили хунгашта?
Дили хунгашта ба кї мегўям?
Зи кї мељўям дили гумгашта?
Дили гумгашта зи кї мељўям?
На маро њамдам, на маро мўнис,
На маро мўнис, на маро њамдам.
На маро мањрам, на маро мушфиќ,
На маро мушфиќ, на маро мањрам.
Сари расвої сари ман дорад,
Сари ман дорад сари расвої.
Сари савдої ба куљо монам?
Ба куљо монам сари савдої?
На маро хона, на маро бистар,
На маро бистар, на маро хона.
На маро лона, на маро болин,
На маро болин, на маро лона.
Чї бало мушкил алами дурї?
Алами дурї чї бало мушкил?
Наравад аз дил ѓами мањљурї,
Ѓами мањљурї наравад аз дил.
Ѓами њамзодон чї ситам бар ман?
Чї ситам бар ман ѓами њамзодон?
Алами њиљрон чї љафо бар ман?
Чї љафо бар ман алами њиљрон?...
Чї кунам, ё раб, шаби танњої?!
Сари савдої, дили шайдої
Ба љањон бо њам зи љањон барњам
Бихурад, ё раб, шаби танњої!
1
1
С. Айнї. Куллиёт, љ. 8, с. 293
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
67
Чунонки мебинем, дар ин шеър рўњияи як муњољири
сиёсї, ки аз майдони талош, аз ватан ва дўстону наздикон дур
афтода буд, баён шудааст. Айнї дар Самарќанд низ дўстони
дерин дошт ва ёрони нав пайдо кард, ки бештари онњо
маорифпарвари талошгар буданд. Мењру марњамати онњо дили
Айниро нерў ато мекард ва Айнї њамроњи онњо пайкору
набардро давом дод, ки фаъолияти маорифпарварии инќилобї
буд. Лекин ба њар њол маѓлубият дар муборизањои Бухоро,
дурї аз ватан ва њамнабардони собиќ доѓе дар дилаш гузошта
буд. Соли 1937 дар рўзномаи ўзбекии «Бухоро њаќиќати» ба
забони тољикї як маќолаи беимзо бо сарлавњаи «Ниќобпўшии
Айнї» чоп шуда, муаллифи он Айниро «душмани халќ»
номида, аз љумла шеъри «Шаби танњої»-ро суруди маъюсї,
зиддиинќилобї ва намунаи майдонгурезї ба ќалам дода буд.
Албатта, ин як бўњтон буду бас. Шеъри мазкур мазмуни
зиддиинќилобї надорад. Инчунин на майдонгурезї, балки
ѓами берун мондан аз майдони дирўза, ѓами људої аз
њамљангон дар ин шеър акс ёфтааст.
Оре, Айнї дар муборизаи иљтимоъиву сиёсї эњтиёткор ва
дур аз ифроту тафрит буд. Аз соли 1917 аз Мунзиму
Файзуллоњ Хоља ва дигар њамталошони пештараи худ каме
дурї љустани ў аз њамин эњтиёткорї буд. Лекин солњои 1918-
1920 бо «инќилобиёни Бухоро» муќобилату мухолифат
накардааст. Њатто боре чун ўро ба њамкорї даъват карданд, ў
рў натофт. Вай мегўяд: «Ман дар моњи июни соли 1920 аз
тарафи ташкилоти коммунистони Бухоро ба Тошканд даъват
шудам. Дар он љо як моњ истода, лоињањо, баённомањо ва дигар
чизњоро, ки ба ќалами ман эњтиёљ дошт, дар ду забон – дар
забонњои тољикї ва ўзбекї навишта додам»
1
. Њамин буд
хидмати Айнї ба онњое, ки худро «инќилобиёни Бухоро»
меномиданд ва ба инќилоб омодагї гирифтанд.
Пас аз инќилоби Бухоро низ устод Айнї бо њукумати
нави шўравии Бухоро муносибати сарде дошт, аз онњо мансаб
нагирифт (пешнињодро рад кард), њатто ба Бухоро барнагашт,
яъне аз њукуматдорони нав дуртар истодан хост, дар
Самарќанд монд.
1
Ниг.: С. Айнї. Куллиёт, љ.1, с. 92.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
68
Айнї сабаби онро, ки пас аз инќилоб ба Бухоро
барнагашта ва бо њукуматдорони пантуркисти Бухоро
њамкорї кардан нахост, чунин эзоњ додааст, ки «дар сари
Комитети Иљроияи Марќазї ва Совети Комиссарони Халќии
Бухоро одамони шубњанок буданд».
1
Ин љо Айнї Мўъминљон
Аминовро, ки чанд гоњ раиси КИМ буд ва Файзуллоњ Хољаро,
ки сарвазир-раиси СКХ буд, дар назар дорад. Айнї онњоро ба
нармї “одамони шубњанок” номидааст, ва њол он ки медонист,
ки масалан Файзуллоњ Хоља одами зарарнок аст.
Ин њам маълум аст, ки Айнї бо Файзуллоњ Хоља
муносибати хуб надошт. Муносибати нохуби Айнї бо Файзуллоњ
Хоља соли 1916 ё апрели 1917 оѓоз ёфт, ки дар масъалаи
ислоњотхоњї ва пешвози фармони ислоњот маорифпарварон ба ду
гурўњ таќсим шуданд ва Айнї ба гурўњи зидди Файзуллоњ Хољаву
Мунзиму Фитрат даромад. Ин ихтилофи миёни Айнї ва
Файзуллоњ Хоља то охири умри Файзуллоњ давом дошта, гоњ-гоњ
мубоњиса мекарданд. Ин сардии байни онњо аз ихтилофи маслакї
сар зада буд. Устод Айнї аз аввал муќобили мароми сиёсии
Файзуллоњ Хоља буд ва ин ихтилоф то охир давом кард.
Муносибати Айнї ба «инќилобиёни Бухоро», ба
Файзуллоњ Хоља ва њукумати шўравии ў њаргиз чунин маънї
надошт, ки ў ба муќобили инќилоб ва њокимияти шўравї
будааст. Айнї њар се инќилоби Русия - инќилоби соли 1905,
инќилоби феврал ва октабри соли 1917-ро бо хушнудї пешвоз
гирифт. Ба вежа пас аз он ки моњи апрели 1917 аз дасти
љаллодони амир 75 чўб хўрд ва моњи марти соли 1918
хунхорони амир додари Айнї - Сирољиддини маорифпарварро
куштанд, дар натиљаи чунин фољиањо, ки ба сари худи ў ва
пешќадамони љомиа омад, ў рўњияи инќилобї пайдо кард.
Айнї аз соли 1918 ба хидмати инќилоб камар баст ва
фаъолияти маорифпарварии ў ранги инќилобї гирифт. Айнї
чанд суруд дар васфи Инќилоби октабр навишт, ки аз якумии
он, аз «Марши њуррият» (ё «Суруди озодї»), ки моњи ноябри
соли 1918 сурудааст, адабиёти инќилобии тољикї оѓоз ёфт. Аз
навиштањои Айнї намоён аст, ки ў аз барњам хўрдани низоми
манѓитии Бухоро, аз он роњу равиш, ки дар инќилоб пеш
1
С. Айнї. Куллиёт, љ.1, с. 94.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
69
гирифтанд (ва моњиятан на инќилоб, балки таљовузкории
Артиши Сурх рўй дод), инчунин аз он режим, ки Файзуллоњ
Хоља ва дигар нерўњои зиддихалќї пас аз инќилоб дар Бухоро
љорї карданд, норозї буд. Айнї аз рафтору кирдори
«инќилобиёни Бухоро» ва натиљањои норавои он норозї буд.
-13-
Маълум мешавад, ки на њама маорифпарварон ба
инќилоби Бухоро иштирок доштаанд. Баъзењо аз омодагињои
инќилоб худро канор гирифтанд, бархе чун Њамдї аз њамроњї
ба инќилобиёни болшавик пушаймон шуда, оќибат овози
эътироз баланд карданд (фармони бомбаборони Бухороро
имзо накардани Њамдї эътирози сахт аз вањшонияти инќилобї
буд). Чанде чун Айнї гўё як навъ бетарафї ихтиёр карда, чи
пеш аз инќилоб, чи пас аз он бо инќилобкорони гурезаи
Бухоро њамкорї накардаанд ё андаке барои назарфиребї дору
мадор кардаанд. Чанде боз роњи дигар пеш гирифтаанд. Садри
Зиё дар «Рўзнома»-и худ инќилоб ва љумњурияти шўравиро ба
куллї рад кардааст.
Оре, муносибат ба инќилоб гуногун буд, зеро инќилоб
худ рўйдоде пурзиддият будааст. Аз шахсиятњои намоёни
замон њар кас вокуниши хосе дошт. Ва фаъолияти инќилобии
муборизон мазмунан аз њам фарќ мекард. Касоне њам будаанд,
ки инќилобро ќабул надоштанд, вале дар идорахонањои
шўравї кор кардаанд.
Вале мо касеро намедонем, ки то дањаи навад ба овози
баланд гуфта бошад, ки инќилоби Бухоро инќилоб набуд.
Шояд баъзењо гўшакї гуфта бошанд. Шояд онњое, ки пас аз
инќилоб ба тарзи эътироз аз мансабњои баланд даст кашида, ба
хориљ рафтанд, эътирозномањое чоп карда бошанд. Лек онњое,
ки ин љо монданд, њама пирўзии 2 сентабри 1920-ро инќилоби
Бухоро ва гоњо њатто инќилоби халќии Бухоро номидаанд, ки
гўё њама халќ онро барпо овард. Устод Айнї аз соли 1920 дар
њама нигоштањояш онро инќлоб меномад ва васф мекунад.
Зиёда аз ин бештарини маорифпарварони тољик
инќилоби Бухороро гўё хуш пазируфтаанд ва ба хидмати он
камар бастаанд. Бархе аз онњо инќилоби Бухороро
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
70
мушкилкушое дар амалї кардани ормонњои маорифпарварї
пиндоштаанд. Њабибуллоњ-махдуми Авњадї дар шеъри
«Инќилоби сурх», ки назираи шеъри устод Лоњутист,
гуфтааст:
Аз инќилоб маќсади аввал маориф аст,
Ин як сабаќ ба гўш бидор аз китоби сурх.
1
Маорифпарвароне чун Авњадї инќилоби Бухороро
инќилоби иљтимоъии фарњангї гумон карданд. Дар дили онњо
умеди таърихї пайдо шуд. Дар садаи ХУ11--ХУ111 дар љомиаи
тољикон навмедии таърихї ќувват гирифт, ки гўё аз оянда умед
намонд. Аммо дар нимаи дувуми садаи 19 пас аз тасарруфи
Русия Осиёи Миёнаро дар осори Ањмади Дониш боз умеди
таърихї пайдо шуд ва равшангарон роњњои растагории
миллиро љустанд. Бо инќилоби Бухоро дар дили баъзе
маорифпарварон умеди бузурге, умеди њол шудани орзуњои
дерин бештар нерў ёфт. Гумон карданд, ки акнун ба орзуњо
хоњанд расид.
Вале, њайњот, бештарини он орзуњои маорифпарварї
барбод рафт. Инќилоб бисёр ормонњои равшангариро рад
кард ва Бухоро пас аз инќилоб ба роњи дигаре даромад ва
сарварони он мутеъу фармонбардори маркази импиротурии
болшавикї буданд ва маслаки болшавикї ихтиёр карданд.
Дар натиља дар байни бархе аз љадидони собиќ, ки ба
ормонњои башардўстии маорифпарварї содиќ буданд, кам-кам
ноумедї, дилмондагї аз инќилоб, пушаймонї аз фаъолияти
инќилобии худ пайдо шуда, ќувват ёфтан гирифт. Аз ин љињат
сарнавишти Авњадї љолиби диќќат аст.
Авњадии мазкур (ки номи расмии ў дар санадњо
Њабибуллоњ Ибодуллоњов буд) набераи Абулфазли Сират,
фарзанди Ибодуллоњ-махдуми Ибрат буд. Модари ин каминаи
нигоранда хоњари Авњадї буд. Авњадї дар Бухоро дар
китобхонаи Ибни Сино кор мекард. Ду бародари ў дар Бухоро
дўкони баќќолї доштанд. Дар “Армуѓони Саббоќ” омада аст,
1
Ниг.: Таърихи адабиёти советии тољик, љ. 1.-Душанбе:Дониш, 1984.-
С. 20.