Книга Шакури. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон
Подождите немного. Документ загружается.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
31
необходимостью является уничтожение деспотической Бухары,
постольку силамы российской Красной Армии, под вывеской
бухарских революционеров, в Бухаре может быть произведен
переворот).
1
Чунонки мебинем, маќсади аслї «мањв кардани Бухоро»
(уничтожение) будааст, ки ошкоро ба забон омадааст. Ба ин
нукта низ диќќат бояд бидињем, ки инќилоб ва нест кардани
Бухоро на барои халќњои Бухоро лозим будааст, балки
зарурати њаётии Туркистони Русия будааст, яъне барои
импиротурии болшавикї зарур омадааст. Инро њам Куйбишев
рўйрост гуфтааст. Ў њеч нияташро пинњон намекунад. Агарчи
дар Бухоро аз вазъияти инќилобї нишоне нест, В. Куйбишев
инќилобгунае ба майдон овардан мехоњад ва онро њам дар зери
ниќоби инќилобљўёни Бухоро, яъне њамон љавонбухороиёне,
ки соли 1917 пас аз шикасти маорифпарварї ба Туркистон
паноњ бурда, бархе аз онњо аз августи соли 1918 худро ба оѓўши
болшевикон партофтанд, ба вуљуд овардан мехоњад. Бо ниќоби
инќилобу инќилобиён Бухороро мањв кардан хостанд.
Маќсади аслї на инќилоб ва озодии мардуми тољик ва
ѓайра, балки несту нобуд кардани Бухорои шариф –ин маркази
фарњангиву мазњабиву сиёсии ватани муќаддаси мост. Хоњиш
мекунам, ки истилоњоти «мањв кардан» -уничтожение ва «ниќоби
инќилобиён» -вывеска бухарских революционеров, аз ёд наравад,
ки барои фањмидани моњияти баъзе рухнамудњо лозим хоњад шуд.
В. Куйбишев он суханњоро дар як маљлиси хоса, ки
фиристодагони баландпояи Маскав дар Тошканд барпо карда
буданд, гуфтааст. Дар ќарор (резолютсия)-и ин маљлис ба
таври ќатъї гуфта шудааст, ки «инќилоб дар Бухоро ногузир
аст»ва «бо ёрии сарнайзањои Артиши Сурх ба вуќўъ хоњад
омад» («революция в Бухаре неизбежна», «совершена она будет
при помощи штыков Красной Армии»).
2
1
Владимир Генис. «С Бухарой надо кончать…» –М., 2001.-С. 19.
2
Њамон љо
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
32
Боз њам аљаб бепарда сухан гуфтаанд. Ошкор аст, ки
њатман Бухорои бузургро нест кардан мехоњанд ва силоњи ин
нобудкориро, ки сарнайзаи туфанг аст, тез карда истода
буданд. Ин њам бояд таъкид шавад, ки боз њам ќарордоди
инќилоби Бухоро на дар Бухоро ё дар байни бухороиён, балки
дар Тошканд, дар маљлиси намояндагони баландрутбаи
Маскав ќабул шуд. Ин њам равшан аст, ки маљлиснишинон дар
ѓами халќи Бухоро нестанд, балки «зарурати њаётии
Туркистони шўравї» («жизненная необходимость для
Советского Туркистана»), яъне хостњои импиротурии
навтаъсиси болшевиконро ба назар доранд.
-5-
Он андешаи Садриддини Айнї, ки гуфтааст дар солњои
1917-1920 халќи Бухоро ба инќилоб кардан омода набуд ва
њатто ислоњоти маорифпарваронро наметавонист бипазирад,
аз чанд љињат хеле муњим аст. Нахуст он ки Айнї вазъи љомиа
ва рўњияи халќро бисёр наѓз фањмидааст. Устод замонашиноси
бузург буда, замонасозии машњури ў аз замонасанљї сар зада
буд. Даќиќбинии устод Айнї 7 апрели соли 1917, ки ба
«намоиши шукрона» ва «намоиши шодиёнаи» љадидони
њамкораш сахт зид баромад, маълум шуда буд. Мутаассифона,
Абдулвоњиди Мунзим (Бурњонов), Файзуллоњ Хољаи мољарољў
ба гапи Айнї ва рафиќонаш гўш накарданд ва «намоиши
шодиёнаи» онњо ба мотам табдил ёфт: маорифпарварї шикаст
хўрд, љадидон ба Когон, Самарќанд ва Тошканд гурехта ва
баъзе роњи инќилобро пеш гирифтанд.
Он гуфтаи Айнї, ки дар Бухоро заминаи инќилоб вуљуд
надошт, пеш аз њама ба муќобили сарварони инќилобиёни
Бухоро ва ба вежа ба муќобили пешвои љавони онњо
Файзуллоњ Хоља гуфта шуда буд. Ин муњимтарин нуќтаест, ки
Айниро чун бузургтарин ва љасуртарини њаќљўёни замон
нишон медињад.
Гап дар сари он аст, ки Файзуллоњ Хоља аз нимаи соли
1917 пайваста баёнот медод, ки гурўњњои пинњонкори созмони
љавонбухороиён чи дар даруни шањри Бухоро ва чи дар баъзе
вилоятњо бо таблиѓоти инќилобї мардумро ба шўриши
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
33
инќилобї тайёр кардаанд ва мунтазири кўмаке аз берунанд,
яъне њамин ки Артиши Сурхи шўравї ба сўи Бухоро юруш сар
кард, ин инќилобиёни пинњонкори дохилї сар мебардоранд ва
амирро сарнагун мекунанд.
Чун Файзуллоњи инќилобхоњ бо чунин маълумот ба
сардори њукумати шўравии Туркистон (Тошканд) Фёдор
Колесов мурољиат кард, Колесов, ки худ ба имо мањтал буд, зуд
пешнињоди Файзуллоњро ќабул кард ва 1 марти соли 1918 ба
сари Бухоро лашкар кашид. Вале њеч гурўње аз дарун ё беруни
Бухоро сар набардошт ва амирро сарнагун накард. Колесов
сахт шикаст хўрда шармандавор роњи гурез пеш гирифт. Баъди
ин љанг чун Колесов ба гардани љавонбухороиён айб гузоштан
хост, ки ахбори нодуруст додаанд (дурўѓ гуфтаанд) ва аз
даруни Бухоро њеч гурўње ба инќилоб омода набудааст,
Файзуллоњ Хоља айбро ба сари худи Колесов партофт ва гуфт,
ки Колесов ба пинњонкорони даруни Бухоро силоњ надод ва аз
ин сабаб онњо натавонистанд хуруљ кунанд.
Файзуллоњ Хоља дар китоби машњураш «К истории
революции в Бухаре» аз «воќиаи Колесов» сухан ронда, сабаби
якуми шикасти ўро чунин баён кардааст:
«Первой и главной внешней причиной было то что
Колесов не сумел выполнить соглашения, не доставил
младобухарской организации обещанного оружия вовремя и в
крупных размерах, следствием чего явились невозможность
вооружить всех членов нашей организации и, следовательно,
начать восстание изнутры, как то предпологалось по плану и
было, конечно, вполне целесообразным»
1
.
Чунонки дида мешавад, «восстание изнутры» -«шўриши
даруни» Бухоро яке аз шартњои њамлаи Колесов будааст. Ва
њол он ки дар дохили Бухоро ќувваи љиддии љадидон боќї
намонда буд. Пас аз террори апрели 1917 бештари љадидон аз
Бухоро гурехтанд ва боќимондањо парешону пароканда ба
нињонгоњњо љо шуда буданд ва умед кардан, ки онњо шўрида
амирро сарнагун хоњанд кард, нињояти кўтоњбинї буд.
Банда, албатта, намехоњам, ки Колесовро сафед бикунам.
Њоло ба њама маълум аст, ки Колесов аз рўи ќонуни
1
Ф. Ходжаев. Избранные труды, т. 1.-Тошканд, 1970.-С. 135.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
34
империализми инќилобї ба тарзи «тањољуми сурх» (красная
экспансия) ба Бухоро њамла оварда буд. Банда он нияти
Файзуллоњ Хоља, он беандешагии ўро таъкид кардан мехоњам,
ки ба дасти душмани гузаро бошад њам, њарчи зудтар инќилоб
кардан мехост.
Беандешагии инќилобии Файзуллоњ Хоља чанд бор зоњир
шуд ва нахустин бор як сол пеш, яъне моњи апрели соли 1917
њамаро ба њайрат оварда буд. Мехоњам кўтоњак ба ин воќиа
диќќат љалб бикунам.
Чун 7 апрели 1917 фармони ислоњот эълон шуд (онро
Шарифљон махдуми Садри Зиё дар Арк хонда ба диќќати
њозирони сершумор расонд), соати сеи њамон рўз сарварони
љадидия ба њавлие гирд омада машварат оростанд, ки рўзи
дигар ба шодмонии фармони амир намоиш бар по бояд кард ё
не? Бисёре аз њозирон барпо кардани «намоиши шукрона ва
шодиёна»-ро лозим надонистанд. Ба вежа Абдулвоњиди
Мунзим (Бурњонов), Муњиддини Рафъат, Мусо Саидљонов (аз
Кумитаи марказии созмони љавонбухороиён), инчунин
Садриддини Айнї, Ањмадљон Махдуми Њамдї, Њомидхољаи
Мењрї ва дигарон ба намоиш сахт муќобил баромаданд. Аммо
Файзуллоњ Хоља ва тарафдорони ў њамоно ба пешнињоди худ
пофишорї мекарданд. Онњо «намоиши инќилобї» барпо
кардан мехостанд.
Дар он љаласа Мањмудхољаи Бењбудии Самарќандї, ки
ба маросими эълони ислоњотнома даъват шуда буд, низ
ширкат дошт. Чун мубоњиса хеле кашол ёфт ва тезу тунд шуд,
Бењбудї пешнињод кард, ки ба пеши элчии Русия Миллер
намоянда фиристанд ва бифањманд, ки ў ба намоиши љадидон
розї аст ё не. Ин пешнињод ќабул шуд ва Файзуллоњ Хољаро бо
се нафари дигар ба дафтари Миллер фиристоданд. Файзуллоњ
Њоља дар рисолаи мазкури худ навиштааст: «Миллер кратко
ответил делегатам, что он не советует манифестировать».
1
Яъне Миллер иљозат надод, ки намоиш баргузор шавад.
Аммо бинед, ки Файзуллоњ чї менависад: «Утром следующего
дня, явившись в магазин «Ширкат Баракат», я застал там
покойного Фазлиддина Максума и Абдул Вахида Бурханова
1
Ф. Ходжаев. Избранные труды, т. 1.-Тошканд, 1970.-С. 105.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
35
(Мунзим-М.Ш.). Эти двое, противники манифестации, под
клятвою спросили меня правда ли, что Миллер согласился на
манифестацию. Я дал уклончивий ответ».
1
Ин гап чї маънї дорад? Маънои ин гап њамин аст, ки
агарчи Мунзим Файзуллоњро ќасам дода пурсида буд,
Файзуллоњ рости гапро нагуфт, дурўѓ гуфт. Дурўѓи ў ин буд, ки
Миллер чандон ба намоиш зид нест. Ва бо ин беандешагии ў
намоиш оѓоз ёфт.
Бо бањонаи ин намоиш, чунонки гуфтем, иртиљоъ боло
гирифт ва террор сар шуд. Хайрият, ки дар ин террор њеч
нафаре кушта нагардид (ѓайр аз Мирзо Назруллоњи
Ѓафурзода, ки 9 апрели 1917 баробари устод Айнї 75 чўб ва ба
ќавли Файзуллоњ Хоља 150 чўб хўрда буд ва пас аз се рўз дар
бемористони русони Когон вафот кард), вале маорифпарварї
торумор шуд.
Аммо дар «воќиаи Колесов» (марти 1918) дар Бухоро
террори бузурге оѓоз шуд, ки ба шумурди худи Файзуллоњ
Хоља ё созмони љавонбухороиён дар ин террор 3000 нафар
кушта шуд. Дањшатњои террори соли 1918-ро устод Айнї дар
«Љаллодони Бухоро» тасвир кардааст.
Файзуллоњ Хоља он гоњ њамагї 21-22 сол дошт (тав. 1896).
Аз њамин солњои љавонї Файзуллоњ мехост, ки бо њар роњ, ки
бошад, њатто бо мољарову иѓво, бо дурўѓу фиреб, ба маќсади
худ бирасад. Ва аксари мавридњо азму иродаи ќавї ўро ба
маќсад мерасонид.
Ба ин тариќ тавон гуфт, ки фаъолияти сиёсии Файзуллоњ
дар апрели 1917 ва марти 1918 бо дурўѓу фиреб ва фитнаи
худѓаразї оѓоз ёфта буд. Ин роњи ў то поёни умраш идома
дошт.
***
Солњои 1918, 1919 ва 1920 Файзулоњ Хоља бисёр
бикўшид, то маќомоти шўравии Туркистон ва Маскавро бар
ин бовар биоварад, ки Бухоро бо таблиѓоти нињонкорони
љавонбухороиёни инќилобї (љадидони гуреза) ба инќилоб
1
Њамон љо.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
36
тайёр шудааст ва агар Артиши Сурх ба сўйи Бухоро юруш сар
бикунад, инќилобиён аз даруни Бухоро сар бардошта амирро
сарнагун мекунанд. Агарчи моњи марти соли 1918 ошкор
гардид, ки чунин баёнот бебунёд аст, Файзуллоњ Хоља њарчї
бештар ба он фикри худ пофишорї мекард. Маќомоти
шўравии Туркистон њам барои густариши кори таблиѓотии
созмони љавонбухориён (ки баъд Њизби љавонбухориёни
инќилобї ном гирифт) ва Њизби коммунистии Бухоро
ёрмандиро дареѓ намедоштанд.
Дар бораи таблиѓоти пинњонї, ки гўё дар байни ањолии
Бухоро густариш меёфт, дар навиштањои оид ба таърихи
инќилоби Бухоро, аз љумла, дар навиштањои худи Файзуллоњ
Хоља шарњу баён зиёд аст. Мо аз баъзеи он ёдовар мешавем.
Аз ин маълумот бармеояд, ки солњои 1918-1919 љадидони
муњољир 10000 нусха китобчаи таблиѓотї чоп кардаанд.
1
Инчунин гуфта шудааст, ки 10000 нусха маромномаи
љавонбухориён ва 17000 даъватнома ба чоп расида буд
2
, то ки
дар байни ањолї пањн бикунанд.
Лекин Файзуллоњ Хоља њеч намегўяд, ки ин њама
вараќањо ва китобчањо ба дасти мардум расиданд, ё не, расида
бошад, чї миќдори он расид, ањолї онро чї тавр ќабул карда
ва аз ќабули онњо чї натиља њосил шуд. Охир маќсади аслї ба
ањолї расонидани таблиѓномањо ва натиља њосил кардан аз
онњост. Баъзе пажўњишггарон кўшиданд, то муайян кунанд, ки
бархе аз таблиѓномањо ба дасти мардум гоњ-гоњ мерасид ё не.
Аз сад яке расида бошад њам, мо бояд фаромўш накунем, ки
чунонки дар боло дидем, устод Айнї бо далелу бурњони љиддї
гуфта буд: «Баённомањое, ки љавонон пањн мекарданд ва
ташвиќоти онњо њеч таъсире дошта наметавонист»
3
.
Ба ин сухани устод Айнї бояд бовар бикунем ва бигўем,
ки тиражи калони баённома, даъватнома, маромнома ва дигар
таблиѓномањо, инчунин пинњонї ба Бухоро фиристонида
шудани онњо, аз он, ки гўё мардуми Бухоро ба инќилоб тайёр
шуда буданд, гувоњї намедињад.
1
Ф. Ходжаев. Избранные труды, т. 1. – С. 105.
2
Њамон љо.
3
Ф. Ходжаев. Њамон асар, с. 27 (муќаддима)
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
37
Дар номае, ки Файзуллоњ Хоља аз номи Њизби
љавонбухороиёни инќилобї ба номи Ленин навишта буд, хабар
медињад, ки «инќилоб дар Бухоро пухта расидааст»
(«назревание революции в Бухаре») ва илтимос мекунад, ки ба
инќилобиёни Бухоро кўмак кардан лозим аст.
1
Нишонањои «пухта расидани инќилоб дар Бухоро», ки
дар ин нома зикр шудаанд, ѓайр аз ишора ба тиражи
таблиѓномањо, ин аст: Дар Бухоро 12 гурўњи нињонкори
инќилобї њаст, ки таблиѓ мебарад. Ин гурўњњои пинњонкор
«ячейка» номида шудаанд. Яке аз ин «ячейкањо» дар байни
посбонони Арки амир кор мекардааст. Дар Самарќанд,
Каттаќўрѓон, Ќаршї, Шањрисабз, Китоб, Ѓузор, Чорљўй ва
дигар шањрњо низ созмонњои пинњонкор будаанд.
Дар ин љо, инчунин дар дигар навиштањои Файзуллоњ
Хоља ва дигар муаллифон боз њам аз таъсиси гурўњњои махфии
таблиѓкорї ва миќдори онњо сухан рафтааст, аммо гуфта
нашудааст, ки ин гурўњњо чї тавр кор карданд ва аз кори онњо
мушаххасан чї натиља њосил шуд. Аз навиштањои Файзуллоњ
Хоља маълум нест, ки аз он 12 гурўњи пинњонкор чанд гурўњ
тавонист фаъолияти худро то инќилоби соли 1920 идома дињад.
Аз гузоришњои солњои инќилоб метавон пай бурд, ки бисёре аз
ин гурўњњо аз тарафи њукуматдорони амир зуд ошкор ва
барњам дода шуданд.
Медонем, ки соли 1918 инќилобкори номдор Њусейн
Хољаев чун дар байни посбонони амир таблиѓот оѓоз кард, зуд
ба даст афтод ва вањшиёна кушта шуд
2
. Халилбек
Абдуљалилов, ки низ дар байни сарбозони амир кор сар кард,
зуд ба даст афтод.
3
Абдуллохоља (Абдуллохоља махдуми Тўразода), ки низ
аз инќилобкорони љасур буда, дар романи С. Айнї «Дохунда»
тасвир шудааст, ба гуфти устод охирњои апрели соли 1920
зиндонї ва кушта шуд.
4
Дар «Таърихи њизбњои коммунистии
Осиёи Миёна» низ гуфта шудааст, ки Абдуллоњхоља моњи
1
С. Айнї. Таърихи инќилоби Бухоро, с. 230
2
С. Айнї. Куллиёт. љ. II, ќ.2, с. 183
3
Ф. Ходжаев. Избранные труды, т. 1, с. 122
4
С. Айнї. Таърихи инќилоби Бухоро, с. 230
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
38
апрели соли 1920 ба даст афтод, вале он гоњ 15 гуруњи
пинњонкори коммунистї ташкил карда буд.
1
Тавон пай бурд,
ки аъзои ин гурўњ ё ки бештари онњо бо Абдуллохоља дастгир
шуданд, зиндонї ё ба ќатл расиданд. Ривояте њаст, ки
Абдуллохоља 1 сентабри соли 1920, яъне як рўз пеш аз пирўзии
инќилоб кушта шуд.
2
Агар ин ривоят рост бошад, шояд чунин
маънї дошта бошад, ки Абдуллохоља ва њамкорони ў аз моњи
апрел то 1 сентабр зиндонї буданд ва баъд кушта шуданд.
Аммо аз бештарини гурўњњои пинњонкори таблиѓгарї
хабаре нест. Маълум нест, ки фаъолияти онњо аз чї иборат буд,
онњо чанд гоњ фаъолият карданд ва фаъолияти чанде аз онњо
бештар бамањсул буд. Ба эњтимоли ќавї бештарини онњо
чандон фаъолият карда натавонистанд ва зуд ошкор
гардиданд.
Дар номаи ёдшудаи Файзуллоњ Хоља, ки ба номи Ленин
навишта буд, чанд маълумот аз фаъолияти ошкорову нињонии
инќилобиёни Бухоро оварда, аз љумла аз таъсиси 12 гурўњи
пинњонкор (ячейка) хабар дода, инчунин зикр шудааст, ки 120
нафар инќилобиёни Бухоро дар зиндони амиранд. Гумон
меравад, ки миёни ин ду раќами 12 ва 120 алоќамандие њаст. Ба
пиндори банда ин 120 нафар аъзои њамон 12 гурўњанд, ки ба
зиндон афтодаанд.
Ба аќидаи банда, аз он чї гуфта шуд, метавон пай бурд,
ки пинњонкории инќилобї, ки гўё солњои 1918-1920 идома
дошт ва Файзуллоњ Хоља аз ин хусус бо ифтихори тамом сухан
меронад, чандон таъсир надошт ва ќариб њеч натиља надод.
Ба ин сабаб ва чанд сабаби дигар бо ќатъияти тамом
гуфтан метавон, ки он исрори Файзуллоњ Хоља, ки гўё солњои
1918, 1919 ва 1920 Бухоро аз дарун ба инќилоб тайёр буда,
чашм дар роњи Артиши Сурхи болшевикон дошт, ба њаќиќат
созгор намеояд. Дар ин бора њаќ ба љониби устод Айнї, ки
мегуфт: инќилоб дар Бухоро замина надошт ва сухани
таблиѓгарони инќилобї ба гўши касе намедаромад.
1
История Коммунистических организаций Средней Азии.-Ташкент:
Узбекистан, 1967.-С. 485.
2
Ф. Ходжаев. Избранные труды, т. 1, с. 463 (тавзењот)
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
39
***
Дар Бухоро ба вежа дар остонаи инќилоб, дар солњои
1917-1920 коре пинњонї анљом додан имкон надошт, ё ки чунин
имкон бисёр кам буд. Тавон гуфт, ки барои таблиѓи пинњонии
инќилобчиён дар Бухоро имкон вуљуд надошт ва дар сурати
эњтиёткории тамом низ таблиѓгарон имкони кам доштанд.
Шабакаи љосусии дохилии њукуматї дар Бухоро дар
њама гўшаву канори аморат, ба вежа дар пойтахт бенињоят
густариш ёфта буд. Ин љосусонро воќианавис мехонданд.
Воќианависњо дар њама љо шабу рўз њозиру нозир буданд. Њеч
коре номатлуб ва њеч сухане шубњаовар аз чашму гўши онњо
пинњон намемонд. Ањли аморат, аз љумла мансабдорони хурду
калон аз воќианависњо дар њарос буданд. Шумораи
воќианависњо ва њушёрии онњо ба хусус солњои 1917-1920 хеле
афзуд.
Эњтимоли ин ки таблиѓоти пинњонии инќилобиён дар
баъзе мавридњо аз назари воќианависњо дур монда бошад, кам
аст.
Як гурўњи калони љосусони дохилї аз занњо буданд.
Онњоро духтарбин ё духтарёб мегуфтанд. Вазифаи духтарёбњо
ин буд, ки кўча ба кўча бигарданд, ногањонї ба њавлињо
дароянд, бо занњо сўњбат бикунанд, мазмуни ин сўњбатро ба
сардори худ бирасонанд ва агар дар њавлие духтари зебоеро
бубинанд, ба њарамсаро хабар бидињанд. Ва, албатта, он
духтарро ба њарами амир мебурданд.
Ин занони љосуси ба ном духтарљўй низ офати љони
ањолї буда, мардум аз дасти онњо ба дод омада буданд. Ягон
гап ва ягон кор аз ин занњо пинњон намемонд. Шак нест, ки ба
вежа солњои 1917-1920 ин занони духтарков низ ба љустуљўи
инќилобиёни таблиѓгари пинњонкор сафарбар шуда буданд.
Ин њам эњтимоли комёбии пинњонкорони инќилобиро кам
мекард.
Мегўянд, ки дар гирди табли калони Арки Бухоро ин
байтњо бо хатти тилло навишта шуда буд:
Оинасон њар чї бидидї, магў,
Обсифат он чї шунидї, бишў.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
40
Гар ту дар ин варта адаб дидаї,
Субњ магў он чї ба шаб дидаї.
Лољарам ин гунбади анљумфурўз
Он чї ба шаб дид, магўяд ба рўз.
Ин байтњоро равоншод Рањим Њошим аз устоди худ
Садриддини Айнї гирифта будааст. Мо чанд кас бо домулло
Рањим Њошим бисёр фикр кардем, ки чаро ин байтњоро ба
табли салтанатї навишта бошанд, ба табли калони Арк, ки
бисёр пурсадост, навиштани чунин байтњо, ки даъвате ба
асрорпўшист, чї маънї дошта бошад. Гўё мехоњанд бо овози
баланд (бо садои табли калони салтанатї) бигўянд, ки сирри
давлатро пўшида бояд дошт. Инро бояд њама шунаванд,
бидонанд ва иљро бикунанд. Дар айни замон дар он байтњо гўё
чунин маъние њам њаст, ки дар ин маврид њар кас бояд монанди
саги хапгир бошад: ноаён амал карда, фошкунандагони сирри
давлатро ба даст афтонад. Мехостанд, ки њама хабаркаш
бошанд, аз пайи якдигар љосусї бикунанд.
Албатта, дар ду дањаи оѓозини садаи бист, ки даврони
инќилобњои љањонї буда, се инќилоби Русия, инќилоби
Туркия, Эрон ва ѓайра замину замонро ба ларза оварда буд,
њукуматдорони Бухоро хеле кўшиданд, шумораи сагњои хапгир
зиёдтар бошад. Элчихонаи Русия низ дар Бухоро дорои
шабакаи љосусон буд ва фаъолияти онњо низ ба муќобили
инќилобхоњон равона шуда буд.
Чун вазъият чунин буд, њеч љои тааљљуб нест, ки кори
фиристодагони инќилобиён дар Бухоро барор накард ва аз
кори онњо натиљаи матлуб ба даст наомад.
***
Михаил Фрунзе 25 августи 1920 ба Артиши Сурхи
Туркистон эълон кард, ки лашкаркашї ба сари Бухоро субњи
29 август оѓоз хоњад ёфт. Фрунзе зарурати ин њамларо чунин
шарњ додааст: «Халќи Бухоро бар зидди ѓуломдорони худ
шўриш кард» («бухарский народ восстал против своих