Книга Шакури. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон

Подождите немного. Документ загружается.

Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон

Садри Зиё рўйдодњои он чор рўз на инќилоби иљтимоъї, балки

нобудии «ватани муќаддас»-ро овард. Аз љумла маркази шањр

ба замин яксон шуда, гўё «даште буд љоншикор, биёбоне буд

одамхор, ки аз дидани он вањм мастулї мешуд».

Оре, «балову балвое» буд, харобї ва нањсият овард.

-9-

Инќилоби Бухоро чанд ќањрамон дошт. Аљобат дар ин

аст, ки ин ќањрамонон на аз инќилобкорон, балки аз

мухолифони инќилобанд. Онњо касонеанд, ки на барои иљрои

барномањои инќилобї, балки баръакс барои пешгирии амалї

шудани бархе аз моддањои маромномаи инќилобиён ба

муќобили пешвоёни он инќилоб ва истеъмори болшавикони

Русия мубориза кардаанд. Дар муќобили ишѓолгарони шўравї

ва пешвоёни инќилоби Бухоро талош кардан баробари он буд,

ки мухолифи љараёни неруманди об шино кунанд. Бо вуљуди

ин, касоне пайдо шуданд, ки имрўз онњоро метавон ќањрамони

пархошљў бо инќилоби болшавикии пантуркистї номид.

Мо њоло шаммае аз саргузашти се тан аз ањли як

хонадони наљиб њикоят мекунем. Аз достони ин се тан моњияти

инќилоби Бухоро маълум мешавад.

Чунонки устод Айнї дар «Таърихи амирони манѓитияи

Бухоро» гуфтааст, дар Бухоро дар ањди амир Музаффар як

муллои машњур буд ба ном ќозї Абусаъид махдум писари

Наљмиддин махдум. Амир боре Абусаъид махдумро дар

Шањрисабз (Кеш) ќозї кард. «Аз он љо ки ќозии мазкур муллои

машњур ва ба сифати адлу дод мавсуф буд, муллоёни

Шањрисабз, ки инони ихтиёри эл ба дасти эшон аст, ба

атрофаш муридвор љамъ шуданд».

Ќозї Абусаъид дид, ки

њокими вилоят 120 нафар духтареро, ки духтарбинњо дарак

дода буданд, гирд оварда, барои фиристодан ба њарами амир

Музаффари манѓит—подшоњи Бухоро омода мекунад. Ќозї

Абусаъид падарони ин духтарњоро ба ќозихона даъват карда,

дастур дод, ки барои наљот аз фиристодан ба њарамхонаи амир

Рўзномаи Садри Зиё.-Тењрон: Маркази аснод, 1382=2003. -С. 287.

С. Айнї. Куллиёт. љ. I0, с. 88.

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

зуд барои духтаронашон гањворабахш ё номзад биёваранд, то

ки ќозї он духтаронро ба никоњи номзадњо дароварда, аз

гирифторї озод бикунад. Падарон шод шуда, зуд барои

духтаронашон домодшаванда оварданд ва ќозї онњоро никоњ

карда, ба шањру дењи худашон фиристод. Ва ба амир ба ин

мазмун нома навишт, ки чанд заъифаро аз номи Љаноби Олї

озод карда, дар њаќќи Љаноби Олї дуо гирифтам ва њама як

умр Љаноби Олиро дуо хоњанд кард. Амир он гоњ дар Ќаршї

(Насаф) буд, ки ба Шањрисабз наздик аст. Амир аспи хашмро

тозиёна зада, ба Шањрисабз омад ва ќозї Абусаъидро бо худ

ба Ќаршї бурд. Дар роњи Ќаршї чї мушкиле рўй дод ва ќозї

Абусаъид бо заковату корсозї он мушкилро осон кард, ва бо

ин чорасозї аз ѓазаби амир рањої ёфт, амир аз гуноњи ў гузашт.

Шак нест, ки ин кори мулло Абусаъид, ба вежа ба навъе

худро аз ѓазаби амир халос кардани ў худ як ќањрамонии

камназир буд. Шунидаам, ки чунин корњо аз мулло Абусаъид

чанд бор ба вуќўъ пайвастааст.

Ќозї Абусаъидро фарзанде буд ба ном Ањмадљон

махдуми Абусаъидзодаи Њамдї. Ин Ањмадљони Њамдї дўсти

љонии Садриддини Айнї ва аз шогирдони Садри Зиё буда,

Садри Зиё дар «Тазкори ашъор» ном тазкираи манзуми худ

чанд шеъри Њамдиро ба унвони намунаи «шеъри нав» дар

њавзаи адабии Бухоро овардааст. Њамдї дар љунбиши љадидон

ширкат карда, соли 1908-и мелодї (1326-и ќамарї) бо

Абдулвоњиди Мунзим, Айнї, Њомидхољаи Мењрї дар Бухоро

мактаби усули љадид таъсис карданд. Аз он љо ки иддае аз

уламои расмї мактаби нави љадидони маорифпарварро

хилофи шаръи шариф дониста, њукуматдорон омўзгорон ва

шогирдони мактабро тањти таъќиб ќарор доданд, тавон гуфт,

ки маорифпарварон, Њамдї ва рафиќонаш чон ба каф гирифта

ба майдон даромаданд ва ин кори онњо низ як навъ ќањрамонї

буд. Ќањрамонии Њамдї баъдтар ба ављи аъло расид.

Њамдї моњи апрели соли 1917 бо дигар љадидон ба

Тошканд паноњанда шуд. Дар Тошканд Њамдї мисли бисёре

аз маорифпарварони гуреза ба љунбиши инќилобї пайваст.

Тобистони соли 1918 дар Тошканд чанде аз љадидони машњур,

аз љумла Азимљон Яъќубов, Мухторљон Саъидљонов (яке аз

дўстони Пайрав) ва Ањмадљони Њамдї Њизби коммунистии

Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон

Бухороро ташкил карданд. Аз ин рў, Айнї дар «Намунаи

адабиёти тољик» Њамдиро яке аз бунёдгузорони Њизби

коммунистии Бухоро донистааст.

Дар остонаи инќилоб дар баъзе маљлисњои маќомоти

баландпояи болшавикї, аз љумла дар маљлиси Бюрои њарбии

инќилобї 30 июли соли 1920 Њамдиро раиси Кумитаи

инќилобї, яъне сарвари давлати нави пас аз инќилоб таъйин

карданд, ки ба забони имрўз бигўем, президенти Љумњурии

Бухоро хоњад буд. Яъне дар миёни инќилобиён ва дар Њизби

коммунистии Бухоро дар се соли гурезагї (1917-1920), аз љумла

дар рўзњои наздик ба инќилоб эътибори Њамдї бисёр баланд

будааст.

Инќилоби Бухоро њарчї наздик меомад, Њамдї аз

ниятњои нопоки болшавикон, Куйбишев, Фрунзе ва дигарон

бештар пай бурда, кам-кам худро аз њаракати инќилобї канор

кашидан хост.

Рўзе лозим омад, ки Њамдї бо Фрунзе, Файзуллоњ Хоља

ва дигар шахсиятњои баландпоя аз Тошканд ба Бухоро

биравад, то ки дар инќилоб ширкат дошта бошад. Он гоњ ки

њама ба истгоњи роњи оњани Тошканд омаданд, то ба Бухоро

бираванд, Њамдї дар истгоњ њозир нашуд. Яъне Бухоро рафтан

ва ба инќилоб иштирок кардан нахост. Фрунзе аз наомадани

Њамдї (ки ўро Абусаъидов номидааст) сахт дар ѓазаб шуд ва

ин кори ўро дар ёдмондањояш «буздилии нангин» (позорная

трусость) номидааст.

Банда дар бораи ин сафари Њамдї чизњое шунида будам

ва чун аз китоби В. Генис навиштањои Фрунзеро хондам, он

шунидањоям ба ёд омад. Шунида будам, ки Њамдї дар айёми

инќилоби Бухоро тарљумони Фрунзе будааст, бо ў шатранљ

мезадааст ва бозиро мебохтааст, то табъи фармондењ болида

бошад, шояд дар љанг камтар берањмї кунад.

Дар байни шунидањои ман ишорае њам буд, ки гўё аз чї

сабабе Њамдиро аз ширкат дар инќилоб андак дур карда

буданд. Маънои ин ишорањои номафњум аз он ёддоштњои

Фрунзе, ки дар китоби В. Генис омадааст, маълум шуд.

Он чї маълум шуд, ин аст, ки чун Њамдї ба истгоњи

Тошканд њозир нашуд, то Бухоро равад ва инќилоб кунад,

Фрунзе хашм гирифта ва ба шўъбаи махсус (особый отдел)

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

фармон дод, ки Њамдиро пайдо бикунанд. Фрунзе навиштааст:

«Пришлось дать приказ найти его через особотдел и прислать

вслед под конвоем»

. Ин фармон иљро шуд ва Њамдиро

тањтулњифз бо як даста муњофизони мусаллањ ба Самарќанд

оварданд ва ба Фрунзе супурданд. Дар Самарќанд Њамдї боз

ѓайб зад (опять исчез). Боз ўро ёфтанд ва ба ихтиёри Фрунзе

оварданд. Њамдиро дигар канорагирї муяссар нашуд ва лозим

омад, ки маљбуран инќилобї шавад.

Барои Куйбишев ва Фрунзе лозим буд, ки дар рўзи

инќилоб пешќадамони обрўманде чун Њамдї дар пањлўи эшон

бошанд ва Фрунзе Њамдиро ба зўр ба пањлўи худ овард.

Аз чї бошад, ки Фрунзе идомаи ин достонро дар

дафтари ёддоштњояш нагуфтааст. Ин ќисса идомаи љолибе

дорад, ки онро профессор Намози Њотамї пайдо кардааст

Идомаи достон ин аст:

Чунонки дидем, рўзи якуми љанги инќилоби Бухоро

лашкари Фрунзе «талафоти зиёде доданд ва маљбур шуданд, ки

аќиб нишинанд». Инчунин дидем, ки Фрунзе навиштааст, ки

фаќат бомбаандозњо сипоњиёни ўро аз шикасти куллї ва

нобудї рањої бахшиданд.

Чун Фрунзе барои ба кор андохтани њавопаймоњо

фармон омода сохт, лозим буд, ки ин фармонро раиси Кумитаи

инќилобї Њамдї (Абусаъидов), раиси Шўрои нозирон

Файзуллоњ Хоља ва фармондењи љабња (фронт) Фрунзе имзо

бикунанд. Њамдї аз имзо гузоштан ба ин фармон ќатъиян

саркашї кард. Ў нахост, ки шањри азиз, ватани муќаддаси ў

Бухорои Шариф бомбаборон шавад. Ба Фрунзе ва Файзуллоњ

муяссар нашуд, ки аз Њамдї ба зўрї имзо биситонанд. Оќибат

Файзуллоњ Хоља ба љои Њамдї имзо гузошт.

Ин саркашии Ањмадљони Њамдї як ќањрамонии

камназир буд. Он гоњ чашми Фрунзеро хун гирифта буд ва

Њамдии саркаш дар рў ба рўи ў љон ба каф дошт. Дар њамин

њолат њам ба ватан хиёнат накард ва сахт истод.

В. Генис. «С Бухарой надо кончать…», с. 39.

Ниг.: Н. Њотамов.Таърихи халќи тољик.-Душанбе, 2007.-С. 242, 262,

278.

Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон

Он гоњ Њамдиро аз раисии Кумитаи инќилобї сабукдўш

карданд. Пас аз инќилоб Њамдї чанде вазифањои хурдеро иљро

кард. Пас аз таъсиси Тољикистон ба Душанбе омада, дар

матбуоту нашриёт кор кард. Шеър њам гуфт. Дигар мисли пеш

аз инќилоб шоири ширинсухан набуд. Соли 1937 зиндонї шуд

ва ба ќатл расид.

Фарзанди Њамдї низ саргузашти аљиб дорад. Фарзанди ў

Анвар Ањмадов ном дошт. Ањмадови хурдсолро соли 1922 бо

як гурўњ бачањои баистеъдод бо сарварии Абдулвоњиди

Мунзим ба Олмон фиристоданд. Он љо тањсили илм кард ва

пас аз бозгашт дар корхонањои Ленинград (Санкт-Петербург)

ба унвони муњандис кор кард. Чун падараш соли 1920 «гуноњ»

содир карда буд ва соли 1937 зиндонї ва кушта шуд, Анвар

Ањмадов «фарзанди душмани халќ» ном гирифт ва дигар ба

Бухорову Душанбе намеомад. Дар кадоме аз барномањои

кайњоншиносї ширкат дошт ва гоњ-гоњ ба фурудгоњи

кайњоннавардии Байконур мерафт.

Ањмадов мегуфт, ки њама китобњои тољикии ба хати

лотинї ва русиро дар хона – дар Ленинград дорад, њама

ќартањои тољикии граммофон дар хонаи ў њаст. Дар

Ленинград, њатто дар Маскав консерти тољикї шавад, њатман

меомад, дар охирин ќатор нишаста гирён-гирён суруди тољикї

мешунид. Боре чун Театри Лоњутї ба Ленинград чанд намоиш

бурд, артистон њар шаб медиданд, ки касе дар охирин ќатор

менишинад, пас аз намоиш оби чашм поккунон меравад.

Оќибат артистон бо ў шинос шуданд ва саргузашти ѓарибии

ўро шуниданд, ки њамин фарзанди Њамдї будааст.

Ањмадов охири умрро дар Душанбе гузаронд ва китобе

њам дар бораи падараш чоп кард.

Дар сўњбатњо аз саргузашти худ кам чизе мегуфт. Гўё

рўйдодњои рўзгори пурозори хешро ба ёд овардан намехост.

Афсўс, ки саргузашташро аз худаш навишта нагирифтаам.

Њамин аст шаммае аз саргузашти се нафар аз ањли як

хонадон, ки якумї Ќозї Абусаъид буду ќањрамонї кард ва

фарзанди ў Ањмадљон махдуми Њамдї низ ќањрамонї карду

шањид шуд ва фарзанди ў Анвар Ањмадов, ки ба «гуноњи»

ќањрамонии падару бобо умр ба ѓарибї гузаронид, лекин

забони модариро фаромўш накард, мењри суруди тољикї,

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

мењри ватану миллат дар дилаш њамеша шўълавар буд. Ин њам

шояд як навъ ќањрамонї бошад.

Мутаассифона, азбаски Њамдї соли 1937 террор шуда

буд, устод Айнї натавонист, ки ўро дар «Ёддоштњо» тасвир

бикунад. Дар «Ёддоштњо»-и Айнї танњо ба муносибати вафоти

Муњаммадсиддиќи Њайрат ва тадоруки дафни ў Ањмадљон ном

касе номбар шудааст ва њеч маълум нест, ки ин Ањмадљон кист.

Њоло медонем, ки ин Ањмадљон њамин Њамдист ва дар бархе аз

осори Айнї гоњ-гоње тасвир шудааст.

-10-

Садри Зиё дар «Рўзнома»-и худ нишон додааст, ки

лашкари болшавикони гушнапурзўр чанд рўз дар Бухоро ва

дар њама ноњияву вилоятњои марказии он машѓули ѓорат

буданд. Њавлињои шањру дењ ѓорат шуд ва агар њангоми ѓорат

соњибони њавлие њозир бошанд, кушта шуданд.

Ѓоратгарии сарбозони пирўзманди болшавик чунон ављ

гирифт, ки Бухоро урён монд. Яке аз намояндагони

баландмартабаи Маскав чун ба Ленин аз ѓорат шудани Бухоро

узромез њикоят мекард, барои тасаллии дили Ленин гуфт, ки

фаќат Бухоро чунин ѓорат нашудааст, Артиши Сурх дар Эрон,

Ростов, Харков аз ин камтар ѓоратгарї накардаанд

. Вале

ѓорати Бухоро аз њама ѓоратњои болшавикї зиёдтар буд. Дигар

намояндаи Маскав – Машитский номе 21 сентабри 1920 ба

Маскав телеграмма фиристод, ки «дар ѓоратгарї њама Артиши

Сурх иштирок кард ва ду вагони пурбор ба Тошканд

фиристода шуд… Акнун ѓоратгарї ба ќишлоќњо пањн шудааст.

Шикоятњое аз таљовуз ба номуси занњову духтарњо мерасад»

Куйбишев, ки аз аввали инќилоб намояндаи Маскав дар

Бухоро таъйин шуда буд, 15 сентабри 1920 дар рўзномаи худ

навишта буд, ки «солдатњо ѓорати чизњои гаронбањоро давом

медињанд». Ў 18 сентабр дар рўзномаи худ навиштааст, ки

«ѓоратгарии солдатњо 21 ящик чизњои гаронбањоро дар

Вобканд»… Файзуллоњ Хоља таъкид кардааст, ки дар

В. Генис. «С Бухарой надо кончать…», с. 40.

Њамон љо.

Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон

ѓоратгарї «њайъати фармондењон (њар гуна Беловњо-разные

Беловы и другие) намуна нишон доданд. Дарвоќеъ, рўй-рўи

тилловорї ќадам мезаданд ва љавоњиротро поймол мекарданд»

(фактически прямо ходили по золоту и топтали

драгоценности).

Белов фармондењи «гурўњи Бухоро» дар љанг буд ва пас

аз чанд рўзи ѓалаба аз ў як халта хишти тилло (слиток) ёфтанд.

Дар санади дигар навишта шудааст, ки «занятые кишлаки

были ограблены до гола». Дар миёни халќ чунин тасаввур

пайдо шуд, ки бо инќилоб «русские приехали в Бухару только

грабить ее»

. Бешубња ин тасаввур њаќиќат дошт. Таљовуз ва

ѓоратро инќилоб ном карданд.

Як фармондењ (командир)-и сурх ва муовини ў њангоми

ѓоратгарї аз Ѓиљдувон барои худ ин ќадар чиз љамъ овардааст:

«Ящик с драгоценностями, мешок с золотом, золотые пояса,

золотое и серебряное оружие, усыпанные драгоценными

камнями, золотую палку, бриллиантовую звезду, серебряный

ларец с драгоценными камнями и прочее»

Куйбишев барои пешгирии толону торољ чорае

наандешид. Баръакс кўшид, ки онро рўпўш бикунад. Дар

бораи Куйбишев инчунин гуфтаанд, ки (боз сухан аз дањони

Луќмон бењ, ба забони асл меоварем) «с его стороны не было

предпринято ничего энергичного, чтобы очистить мечети из-

под конюшен и казарм»

Њама ѓоратгарон бељазо монданд. Сардаста (командир)

Белови мазкур 4 апрели соли 1921 бо ќарори Бюрои ташкилии

Кумитаи Марказии Њизби Коммунистї (болшавикии) Русия-

Оргбюро ЦК РКП (б) аз љазо озод шуд, ки гуфтанд: «дело о

тов. Белове ликвидировать». Кам касе ба даст афтод ва ба

љавобгарї кашида шуд ва касе љазо надид.

Ин њама ѓорат аз тарафи сарбозон ва афсарони шўравї,

яъне аз тарафи шахсони алоњида сурат гирифт. Ба чуз инњо

В. Генис. «С Бухарой надо кончать…», с. 42.

Њамон асар, с. 43.

Њамон љо.

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

фармондењи љабња Фрунзе хазинаи амирро ба Тошканд

фиристод.

Хазинаи амир аз инњо иборат будааст: тиллои бухорої

1.148.380 дона, тиллои русї ба маблаѓи 4.365.100 сўми русї,

тиллои рехтаи њамбургї 1.108 пуд, нуќра 45 тонна, нуќраи русї

1.385 пуд, тангаи бухорої (нуќра) 62.834.780 дона, хокаву

риштаи тилло 16 пуд, нуќраи бонки Русия 864 пуд, брилиант

3482 карат ва бисёр чизњои дигар

(ёдовар мешавем, ки як пуд

шонздањ килограм аст). Мегўянд, ки тиллову нуќраи Бухороро

ба чандин вагон ба Русия бурданд.

-11-

Шояд бо мушоњидаи рўзњову моњњои оѓозини инќилоб

Файзуллоњ Хоља ва њамдастњои ў фањмида бошанд, ки чї

фиребе хўрдаанд. Вале дурусттар он хоњад буд, ки онњо

баръакс шод буданд, ки ба сари ќудрат расиданд ва парвое аз

ин надоштанд, ки истиќлоли кишвар ба тамом аз даст рафтааст

(њатто ба ном истиќлол, ки пеш аз инќилоб аморати Бухоро

дошт, боќї намондааст), шањру дењ хароб шуд, мардум њама

дорої аз даст дода, ду даст ба бинї монданд.

Файзуллоњ Хоља фарзанди яке аз машњуртарин шахсони

Бухоро Убайдуллоњхољаи миллионер буд. Бухоро дар оѓози

садаи бист чанд миллионер дошт, ки якуми онњо худи амир, яке

Убайдуллоњхоља, дигаре Љўрабеки Араб ва Муњиддини

Мансурзода буд. Аз инњо Муњиддини Мансурзода дар

љунбиши тараќќипарварон ширкат карда, таъминоти моддии

фаъолияти љадидони љавонбухороиро ба ўњда гирифта буд

(чунонки Садри Зиё ва додарзодаи ў Сайидљони Назмии шоир

ба маорифпарварон пинњонї њар моњ маблаѓе месупурданд ва

Назмї ба њамин «гуноњ» соли 1918 кушта шуд).

Муњиддини Мансурзода ба Садриддини Айнї ёрмандињо

кардааст. Чун соли 1915-1916 лозим омад, ки Айнї чанд гоњ аз

Бухоро гурезад, ў ба Ќизилтеппа ном љое рафт, ки он љо

Муњиддини Мансурзода корхонаи пахта дошт. Ў Айниро ба

Н. Њотамов. Таърихи халќи тољик (аз солњои 60-уми асри Х1Х то

соли 1924).-Душанбе, 2007.-С. 260-261.

Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон

яке аз корњои сабуки ин корхона гирифт. Баъд Айнї ин

корхонаро дар ќиссаи «Одина» тасвир кард.

Фарзанди Муњиддини Мансурзода Абдулќодири

Муњиддинзода (1892-1934) аз фаъолони љунбиши љадидия буд.

Ў дар 17-18 солагї дар рўзномаи тотории «Ваќт» маќолањо

навишта, вазъи иљтимоъиву иќтисодии Бухороро тањлил

мекард. Имзои ў дар ин маќолањо «Бухорої» буд

. Мардум ин

маќолањои пурмазмунро бо њайрату тааљљуб мехонданд ва

намедонистанд, ки нигорандаи онњо кист.

Устод Айнї дар бораи ин маќолањои шањрошўби

«Бухорої» навиштааст: «Ин маќолањо аз аввали нашри худ

(соли 1910-М. Ш.) афкори умумро ба шўр ва љавононро ба

ѓалаён оварда, сабаби ба ѓайрат ва њиммати бештаре ба кор

даромадани онон гардид».

Чунонки мебинем, навиштањои солњои љавонии

Абдулќодири Муњиддинзода ва баъзе навиштањои баъдии ў

низ аз устод Айнї бањои баланд гирифтааст. Баъдтар Айнї

нисбат ба Абдулќодири Муњиддинзода њаќќи устодї пайдо

кард. Пас дар бораи Абдулќодири Муњиддинзода тавон гуфт:

«Турфа шогирде, ки дар њайрат кунад устодро».

Пас аз апрели 1917 Абдулќодири Муњиддинзода ба

Тошканд муњољират кард ва он љо номаш Муњиддинов шуд.

Соли 1918 А. Муњиддинов ба Њизби коммунистии Туркистон

аъзо шуд. Бо вуљуди ин аз аввали муњољирати Тошканд ба

муќобили сиёсати мустамликадории Русия мубориза сар кард.

Чун њукумати Туркистони шўравї дар Тошканд таъсис шуд,

дар њайъати он як нафар аз мардуми мањаллї, масалан аз

ўзбекњо набуд. Абдулќодир Муњиддинов сахт эътироз кард.

Ин рўњияи зидди ѓасбкории Русия, ки Абдулќодир

Муњиддинов дошт, ба вежа пас аз инќилоби Бухоро ќувват

гирифт. Чун 4 сентабри 1920 ўро раиси Кумитаи инќилобї

(сарвари давлат) таъйин карданд, чунонки гуфтем, бисёр

кўшид, ки ѓоратгарии аскарони сурхро пешгирї бикунанд,

Муф. ниг. : С. Айнї. Таърихи инќилоби Бухоро, с. 71-79; П.

Гулмуродзода. Маорифпарварї ва низоми нави љањон.-Душанбе:

Ирфон, 2006.-С. 38-47.

С. Айнї. Таърихи инќилоби Бухоро, с. 72.

Муњаммадљони Шакурии Бухорої

вале коре аз дасташ наомад. Лашкари болшавикони ѓолиб

пурзўр буд ва ба касе итоат намекард. Сўхтори шањр чанд гоњ

идома дошт, аммо сипоњиёни ишѓолгар ба љои ин ки барои

хомўш кардани сўхтор ёрї дињанд, ба ѓорат машѓул буданд.

Он гоњ Абдулќодир Муњиддинов овози эътироз баланд

кард. Ў талаб кард, ки Артиши Сурх аз Бухоро бароварда ва

Артиши миллї ба вуљуд оварда шавад. Ў инчунн хост, ки

коммунистони рус ва тотор, ки хеле зиёд аз Тошканд

фиристода шуда буданд ва дар идорањои њизбиву давлатї кор

мекарданд, низ аз Бухоро бароварда шаванд, зеро онњо

мекўшиданд, ки Бухоро њамаљониба ба зери нуфузи Русияи

шўравї гирифта шавад. Коммунистњои тотор, ки гурўњ-гурўњ

ба Бухоро фиристода мешуданд, боиси он гардиданд, ки

пантуркизм дар Бухоро бештар реша давонад. Аз ин рў, А.

Муњиддинов чун аз Бухоро берун кардани онњоро талаб кард,

ба андешаи суди миллати тољик буд.

А. Муњиддинов инчунин хост, ки созмонњои

инќилобхоњони Эрон, Афѓонистон, Њинд ва ѓайра барњам дода

ё аз Бухоро бароварда шаванд.

Абдулќодир Муњиддинов барои Љумњурии Бухоро

истиќлоли комил мехост. Вай, чунончи масъалае пеш гузошт,

ки Љумњурияти Халќии Шўравии Бухоро бо кишварњои

наздику дур, аз љумла бо Эрон, Афѓонистон, Туркия, инчунин

Инглистон, Олмон ва ѓайра мустаќилона муносибати сиёсї,

иќтисодї ва фарњангї дошта бошад.

Ин пешнњодњои ватандўстонаи Абдулќодир Муњиддинов

пазируфта нашуд. Маќомоти њизбии Туркистон, Турккомиссия

ва ѓайра А.Муњиддиновро миллатгарои буржуазї эълон

намуданд.

Аз ин рў, моњи августи соли 1921 Абдулќодир

Муњиддиновро аз кор гирифтанд, раиси Кумитаи Иљроияи

Марказї интихоб накарданд. Ў чанд гоњ дар вазоратхонањо

кор кард ва боз «гуноњњои» дигар содир намуд. Чунончи

њамеша бо Файзуллоњ Хоља бањс мекард. Ин бањс чунон давом

дошт, ки дар рўзномаи «Бухоро ахбори» (ба забони ўзбекї), ба

гуфти Љалоли Икромї, «Файзуллоњ Хољаев ба забони туркї