Книга Шакури. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон
Подождите немного. Документ загружается.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
235
Шўрои илмии давлатии РСФСР (Љумњурии Шўравии
Федеративии сотсиалистии Русия) тасдиќ карда буд.
Ин аст, ки Аббос Алиев аз тољикон якумин донишманде
буд, ки ба унвони профессорї расид. Абдуррауфи Фитрат хеле
пештар аз Аббос Алиев унвони профессорї дарёфт, лекин
Фитрат худро турк ба ќалам дода, ба сифати як донишманди
ўзбек соњиби ин унвон гардид. Аз ин рў мо на Фитрат, балки
Аббос Алиевро нахустин профессори тољик ба шумор
меоварем.
Он солњо, ки дар Донишгоњи Осиёи Миёна кор мекард,
дар Дорулмуаллимини тољикон, ки дар Тошканд буд, низ дарс
медод. Он солњо, ки дар Тољикистон вазири маориф буд, барои
таъсиси ин Дорулмуаллимини тољикон хеле кўшиш карда буд
ва ў яке аз муассисони ин Дорулмуаллимин аст, ки якумин
мактаби олии Тољикистон, мактаби олии нопурра буд.
Аббос Алиев илми таърихро хеле ба густурдагї фаро
гирифта буд. Дар Донишгоњи Осиёи Миёна ва
Дорулмуаллимини тољикон аз риштањои гуногуни таърих дарс
мегуфт. Эњтимол аст, ки чунончи Икромї ишора кардааст, аз
таърихи Њизби комунистии Русия ва назарияи марксизм низ
дарс дода бошад.
Дар солњои баъд бештар аз таърихи Шарќи ќадим дарс
медод.
Дарсњои Аббос Алиев дар Тошканд шукўње дошт. Ў бо
њашамат ва пўшоки зебо ба дарс меомад ва чун худаш њам зебо ва
бархурдор аз санъати суханварї буд, аз тамоми он шањри бузург
донишљўён ба дарси ў меомаданд. Дар Донишгоњи Осиёи Миёна
чун ў ба дарсхона суханронї мекард, аз ду тарафаш ду тунднавис
нишаста, дарси ўро сабт мекарданд ва ба шумораи зиёде
мошиннавис карда, ба донишљўён медоданд. Обрўйи ў чун
омўзгори забардаст ва донишманд ба суръат афзудан гирифт.
Бозмондагони Аббос Алиев, ки имрўз дар Душанбе
њастанд, гуфтанд, ки ў дар Бухоро зан гирифта буд ва аз он зан
ду фарзанд дошт. Лекин баъд ба чї сабабе аз зан људо шуд.
Чун тањсилро тамом карда ба Тошканд омад, боз издивољ
кард. Пас аз чанде ин њамсараш аз ў худро канор гирифт ва
ѓайб зад. Хоњарзодаи Аббос Алиев Азим Боќиев, ки сокини
Душанбест, ба мо гуфт, ки Аббос Алиев дар бораи бевафоии
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
236
њамсараш шеърњо гуфтааст. Як байт аз он шеърњо, ки ба ёди А.
Боќиев мондааст, ин аст:
Чун лабони лолабаргат бар лабонам дўхтї,
Сахт бўсидї марову хонумонам сўхтї.
Аз ин зан гўё фарзанде наёфтааст.
-7-
Дар солњое, ки Аббос Алиев дар Тошканд кор мекард,
яъне аз соли 1930 ба баъд, ихтилофи ў бо Файзуллоњ Хоља
њамчунон идома дошт. Файзуллоњ Хоља аз соли 1924, пас аз
таъсиси Ўзбекистони бузургу тавоно сарвазир ва шахси якуми
ин љумњурии шўравї буд. Барњам дода шудани Љумњурии
Бухоро ва таъсиси Ўзбекистон худ натиљаи азаматхоњии
пантуркистии сиёсатмадороне чун Файзуллоњ Хоља буд ва
Файзуллоњ Хоља дар Ўзбекистон њамон сиёсати пантуркистии
пештараи худро бо фарохдомании бештаре давом дод. Дар ин
масъала ва чанд масъалаи дигар бањсу мунозираи Аббос Алиев
бо Файзуллоњ Хоља бештар тезиву тундї пайдо кард.
Аз Азим Боќиев – хоњарзодаи Аббос Алиев шунидаам, ки
боре бањси Аббос бо Файзуллоњ Хоља оњанги сахте гирифт ва
Файзуллоњ Хоља ба Аббос Алиев гуфт:
- Аббос, ман гўратро кандаам.
Аббос Алиев чунин љавоб дод:
- Ман ба он гўр туро љо мекунам.
Ба ин тариќ Файзуллоњ Хоља Аббос Алиевро сахт тањдид
кард, вале Аббос Алиев бепарво њамчунон мубоњисаро давом
дод.
Рўзе дар Тошканд Аббос Алиев аз хиёбоне гузарон буд,
ки як мошини њукуматї ба пањлўи ў биистод ва чун дари
мошин кушода шуд, Аббос Алиев дид, ки ба мошин Файзуллоњ
Хоља ва Акмал Икромов – котиби Кумитаи Марказии Њизби
коммунистии Ўзбекистон, ки шахси дувум дар љумњурї буд,
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
237
нишастаанд. Файзуллоњ Хоља ба Аббос Алиев ба нармї ва
сулњљўёна ба тољикї гуфт:
- Аббос, ба мошин нишин, мо туро ба хонаат мебарем.
Аббос Алиев гуфт:
- Ман бо к…нтењо як љо намешинам.
Ва ба роњи худ рафтан гирифт.
Рўзи дигар Аббос Алиевро њабс карданд. Мо донишљўён
шунида будем, ки сабаби зиндонї шудани ў «за оскорбление
советско – партийного руководства» - «барои тањќири
роњбарони њукумативу њизбї» буд.
Дар пурсишномае, ки зикраш гузашт, Аббос Алиев
сабаби ба зиндон афтоданашро чунин эзоњ додааст:
«Барои тањќири собиќ раиси КИМ СССР Файзуллоњ
Хољаев ва Икромов соли 1936 ба 5 сол мањкум шуда будам» (За
оскорбление бывшего председателя ЦИК СССР Файзуллы
Ходжаева и Икрамова в 1936 г. был осужден на 5 лет).
Дар маќолаи Ш. Саъдиев порае аз тарљумаи њоли Аббос
Алиев оварда шудааст, ки ў сабаби зиндонї шуданашро эзоњ
медињад. Аббос Алиев навиштааст:
«Дар Ўзбекистон ман боз ба «абарќудратон» рў ба рў
шудам…Сабаби ба њабс гирифта шуданам навиштани асаре
буд, ки дар он ман ѓалату камбудињои китоби Раиси Шўрои
нозирони ЉШС Ўзбекистон Файзулло Хољаевро, ки ба
инќилоби Бухоро бахшида шуда буд, фош ва танќид карда
будам».
1
Ин аст, ки Аббос Алиев дар масъалаи таърихи инќилоби
Бухоро низ бо Файзуллоњ Хоља ихтилоф доштааст. Дар яке аз
санадњои парвандаи Аббос Алиев, ки дар Бойгонии давлатии
Тољикистон нигањдорї мешаванд, овардаанд, ки Аббос Алиев
дар бораи таърихи инќилоби Бухоро асарњо («работы по
истории Бухарской революции») навишта буд. Каминаи
нигоранда ин асарњои ўро надидаам, лекин гумон дорам, ки
дар ин асарњо низ тањрифкорињои Файзуллоњ Хољаев фош
шудааст. Дар њаќиќат китоби Файзуллоњ Хоља «Оид ба
таърихи инќилоби Бухоро» (« К истории революции в
1
Ш.Саъдиев. Аввалин нозири маорифи Тољикистон//Адаб, 2004.-№6.-
С. 68
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
238
Бухаре») норасої бисёр дошт ва муаллиф баъзе масъалањоро аз
рўйи судљўйї ва худманишї нодуруст эзоњ дода буд. Аббос
Алиев њатто пас аз 15 соли инќилоб ва 10 соли барњам хўрдани
давлати Бухоро, ки натиљаи миллатфурўшиву мењанфурўшии
Файзуллоњ Хоља буд, муборизаро барои ифшои хиёнатњои ў
њамчунон идома дод. Ин худ гувоњи он аст, ки Аббос Алиев
дар талошу пархош далеру нотарс ва собитќадам буд.
Хоњарзодаи ў Азим Боќиев ба мо гуфт, ки Аббос Алиев
чун зиндонї шуд, пас аз андак муддат ўро њукми ќатл содир
шуд. Хоњари Аббос Алиев гирёну нолон пеши Сисилия Бону –
њамсари устод Лоњутї рафт ва аз устод мадад пурсид. Лоњутї
дар Маскав ба идорањои боло мурољиат кард ва ба ў муяссар
шуд, ки њукми ќатлро бекор кунонад. Њукми ќатл ба панљ соли
табъид бадал шуд.
Солњои донишљўйї медонистем, ки чун њангоми террори
сталинин соли 1937 Файзуллоњ Хоља, инчунин Акмал Икромов
њабс ва соли 1938 паронда шуданд, Аббос Алиев озод гардид.
Ш.Саъдиев ин хабарро тасдиќ карда ва гуфтааст, ки Аббос
Алиев соли 1939, яъне як сол пеш аз мўњлати њукм озод шуд.
Аббос Алиев соли 1940 ба Душанбе омад ва дар
Институти омўзгории Душанбе мудири кафедраи таърих ва
декани факултет буд. Чанд гоњ сардори курси тайёрии
Институти омўзгорї низ буд.
-8-
Банда соли 1941 ба Институти омўзгории Душанбе ќабул
шудам ва чањор соли љанги зидди фашизми Олмон, дар
душвортарин солњои мањрумият, гуруснагиву барањнагї то
охири љанг, то соли 1945 дар ин таълимгоњ тањсил доштам.
Аббос Алиев ба мо таърихи умумї ва таърихи СССР-ро
дарс дод.
Дарси ў бисёр аљиб буд ва банда ин гуна дарсгўйиро дар
умрам дигар надидаам. Устод гўё дарс намегуфт, балки бо мо
сўњбат мекард, сўњбати озод ва шавќовар, омехта бо хушгўйї
ва зарофату базла. Гоњ чунон хандаовар сўњбат мекард, ки мо
донишљўён њама баробар механдидем. Дар ду соат дарси ў
чанд бор моро ханда мегирифт. Азбаски солњои љанг
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
239
донишљўён кам буданд ва дар њар гурўњ 5-6 ё 8-10 нафар
донишљў буд, дарсхонањоро ба ду таќсим карда, аз миёна
девори тунуки фанерї бардошта буданд. Аз ин рў чун мо
њангоми дарси Аббос Алиев ба завќи тамом ба овози баланд
механдидем, ба дарси гурўњи њамсоя, ки дар паси девори тунук
буд, халал мерасид ва гоњ бачањои он гурўњ њам беихтиёр
механдидаанд ва баъзан устоди онњо дари моро таќ-таќ карда
илтимос менамуд, ки хомўш бошем ва ба дарси онњо халал
нарасонем. Чанд бор чунин њолат рўй дод, ки чун устоди
гурўњи њамсоя аз мо хомўшї хоњиш карда, бо узргўйї дари
дарсхонаи моро пўшид, Аббос Алиев чизе гуфт, ки мо боз
баланд хандидем.
Хуллас ки Аббос Алиев бисёр шўх ва њазлкаш, дарсњояш
хандазор буд, намедонам чї мегуфт ва чї тавр мегуфт, ки моро
ин ќадар механдонд.
Фаромўш накунед, ки овони донишљўйии мо замони
љанги хонумонсўз буд ва мардумро лаб ба табассум намерафт.
Он солњо кам дидаам, ки устодони мо ба њазлу шўхї майл
карда бошанд. Танњо Аббос Алиев хушњол буд ва механдиду
механдонд. Лекин ў низ ин корро ба дарсхона мекард ва берун
аз дарс бо муаллимони мо ба худдорї муомила мекард.
Дурусттар ин ки бо њамкорони худаш, бо омўзгорони мо њеч
муомила надошт, гўё фаќат саломалейк буду бас. Ва гоњ бо
бархе аз онњо андаке гуфтугў бикунад, медидем, ки суханаш
андак нештар дорад, баъзењоро каме неш мезанад.
Ў бештар бо донишљўён буд. Мо панљ-шаш нафарро
њамеша дар гирди худ дошт. Ваќти танаффусњо бо њам будем,
пас аз дарс бо њам сайругашт мекардем ва мо ўро то хонааш
мебурдем. Барои ба ошхонаи институт даромадан ба навбат
истодан лозим буд ва Аббос Алиев гоњ на бо муаллимон, балки
бо мо ба сафи навбат меистод. Гўё аз њамкоронаш озурдагие
дошт ё онњо аз ў каме мехўсиданд.
Дар солњои љанги Олмон Институти омўзгорї дар кўчаи
Бењзод, дар рў ба рўйи њозира Донишгоњи техникї дар як
бинои дуошёнаи на чандон калон љойгир буд. Театри опера ва
балети Айнї дар наздикии ин бино воќеъ шудааст. Он солњо
дар ошёнаи севуми ин театр як толори хурдро намоишгоњи
синамо карда буданд. Як ваќт ба ин намоишгоњ филми
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
240
англисии «Се мушкадор» омад, ки мазњака ва хандазор буд. Ин
филм ба Аббос Алиев писанд омадааст. Ў њар рўз мо 5-6
донишљўйро ба тамошои ин филм мебурд. Пагоњї ба яке аз мо
пул медод, то ки барои соати чањор билет бихарем. Пас аз дарс
Аббос Алиев пеш-пеш, мо аз паси ў ба тамошои «Се
мушкадор» мерафтем. Намоиши ин филм ќариб ду моњ идома
ёфт. Дар ин муддат мо њар рўз як бор ин филмро тамошо
мекардем. Филми бисёр хуб буд, ба дил назад. Мо тамоми
филм ва суханони ќањрамонони онро аз ёд медонистем,
медонистем, ки дар кадом лањза кадом ќањрамон чї мегўяд ва
чї мекунад, сухани ўро пеш аз ў мегуфтем ва механдидем. Яку
ним соат, ки филм давом дошт, механдидем ва хандон-хандон
аз намоишхона берун мешудем. Устодамон аз мо бештар ханда
мекард.
Њамин тавр мо чанд тан донишљў њамеша бо Аббос
Алиев будем ва аз сўњбати файзбори ў бањра мебурдем. Солњои
баъд чанд донишљўйи дигар ба гурўњи мо пайваст, худи Аббос
Алиев онњоро ба мо њамроњ кард.
Ба сардорони институт, аз љумла ба созмони њизбии он
маъќул набудааст, ки Аббос Алиев бо як гурўњ донишљўён
њамнишинї ва њамроњї дорад. Гўё чанд бор ўро барои ин
кораш сарзаниш кардаанд, ин корашро манъ намудаанд. Ва ў
чанд гоњ худро аз мо дур мекашид. Вале баъд кам-кам боз бо
њам гирд меомадем Ин њам маро гўшрас омада буд, ки як-ду
нафар аз донишљўёни њамгарди Аббос Алиевро кормандони
НКВД ба пурсиш гирифтаанд, ки Аббос Алиев ба шумоён чињо
мегўяд, сўњбатњои шумо чї мавзўъњо дорад ва њоказо. Вале аз
банда њеч боре чунин пурсиш нашудааст.
Сўњбатњои Аббос Алиев ба мо бештар илмї ва фарњангї
буд. Гоњ гумон мекардам, ки дарси имрўзаашро идома медињад
ва он чї ба дарс нагуфта буд, акнун мегўяд. «Сўњбатњои
кўчагии» Аббос Алиев хеле судманд ва донишафзо буданд. Дар
бораи сиёсати рўз, вазъи замон, рафти љанг ва монанди онњо
чизе намегуфт. Мо донишљўён мекўшидем, ки њар сањар радиои
Маскавро гўш биандозем, то бидонем, ки дар майдони љанг чї
дигаргунї шуд. Шояд Аббос Алиев низ њар рўз радио
мешунид, аммо дар бораи љанг њамеша хомўш буд, гўё замон
замони љанг нест. Танњо аввали соли 1943, ки лашкари Њитлер
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
241
дар Сталинград сахт шикаст хўрд ва 300 њазор сипоњии ў бо як
фелд-маршал ба асорати Артиши Сурхи шўравї афтоданд,
Аббос Алиев гуфт: Ана ин кори зўр шуд! Лекин боз њам мо
нафањмидем, ки хуб шуд ё бад. Ба оњанги бетарафї гап зад.
Солњои баъд, њар гоњ ки он даврони донишљўйї ва
сўњбатњои Аббос Алиевро ба ёд меовардам, чанд бор ба
назарам чунон намуд, ки Аббос Алиев соли аввали љанг аз
шикастњои сахти артиши шўравї андаке хушнудї дар дил
дошт. Шояд сабаби хандидану хандонданњои ў њам њамин буд.
Њоло ба ин гумонам, ки аз замон розї набуд ва агарчи дар
бораи замон, дар бораи дирўзу имрўзи кишвари шўравї ва
муборизаи солњои бисту сї, аз саргузашти худ чизе ба забон
намеовард (ва мо њам чизе намепурсидем), аз оњанги баъзе
гапњояш пай бурдан мумкин буд, ки ў дигар он коммунисти
суботкор нест, ки дар вафоти Ленин зор гириста буд. Боре
террори соли 1937 ва мурофиаи «душманони халќ»-ро ба ёд
оварда, бо тамасхур гуфт, ки он «душманони халќ» ба
чалакњои равѓан мех андохтаанд, то ки мардумони советї
хўранду муранд. Аз ин истењзои Аббос Алиев ошкор гардид, ки
он роњу равишеро, ки сарварони шўравї дар дањаи сї доштанд,
намеписандад.
Ман намедонистам, ки Аббос Алиев солњои љанг ханўз
узви Њизби коммунистии шўравї буд ё солњои зиндонї
шуданаш ўро аз њизб берун карда дигар ба њизб ќабул накарда
буданд. Њоло аз санадњои бойгонии Тољикистон маълум аст,
ки ў то соли 1936 узви Њизби коммунистї будааст. Дар
пурсишномаи мазкур, ки соли 1954 пур карда буд, дар моддаи
«партийность» (њизбият) навиштааст: б/п, яъне
«безпартийный» - бидуни узвияти њизбї. Ин љо масъала
равшан аст. Вале ба назари мо донишљўён чандон равшан
набуд. Гоњ мо медидем, ки рафтору гуфтори ў дар он солњо, ки
ба мо дарс медод (солњои 1941-1945), њеч ба рафтору гуфтори
коммунист монандї надошт.
Инак, воќиае, ки барои фањмидани рўњияи онваќтаи
Аббос Алиев ва аќидањои ў хеле муњим аст.
Он рўз, ки мо ба Аббос Алиев аз таърихи СССР имтињон
медодем, дар имтињонгирї Очилов ном муаллими мо низ
иштирок кард. Очилов муаллими асосњои марксизм-ленинизм,
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
242
яке аз «дањанкалонони мањалла», котиби бюрои њизбии
институт буд ва ба сари њама чормаѓз мешикаст. Агарчи љоњил
буд, материализми таърихї ва материализми диалектикї низ
дарс медод. Мо каме медонистем, ки Очилов аз бадхоњони
Аббос Алиев аст ва азбаски Аббос Алиев дар доман доѓе дорад
– чанд гоњ зиндонї шуда буд, Очилов аз пайи ў мепойид ва аз ў
айби сиёсї мељуст. Аз ин рў чун Очилов ба имтињони мо
даромад, њамаи моро нохотирљамъї рўй дод.
Навбати имтињон ба ман расид. Вараќаи суолро
гирифтам, ки се суол дошт. Имрўз ду суоли аввалро фаромўш
кардаам, суоли севум Осиёи Миёнаро забт кардани Русияи
подшоњї буд. Ман ба ин суол ба тафсил љавоб додан гирифтам.
Очилов гуфт, ки кўтоњ гап занам. Пас мухтасар гап зада,
љавобро зуд тамом кардам. Очилов гуфт, ки љавоби ту њанўз ба
поён нарасидааст, ањамияти ба Русия њамроњ шудани Осиёи
Миёнаро бигўй. Ман ба ин суол тайёр набудам, хомўш мондам.
Очилов ба суоли худ пофишорї кард, ки ба Русия њамроњ
шудани Осиёи Миёна аз кадом љињат њодисаи муњимми таърихї
буд, чї наќши мусбат дошт? Банда њамчунон хомўш будам.
Очилов ба Аббос Алиев, ки дар пањлўяш нишаста буд, ишора
карда гуфт, ки пас муаллиматон ањамияти таърихии ба Русия
њамроњ шудани Осиёи Миёнаро ба шумо нагуфта буд? Банда боз
њам чизе нагуфтам. Он гоњ Очилов шўрида ба Аббос Алиев рў
овард, ки чаро ањамияти бузурги ин воќиаи таърихиро ба
донишљўён нагуфтед, ба инњо нафањмондед, ки пас аз њамроњ
шудани Осиёи Миёна ба Русия халќи тољик аз маданияти
пешќадами халќи рус бањраманд шуд, ба њаракати инќилобии
Русия њамроњ гардид ва њоказо, халќи рус дар таќдири халќи
тољик наќши бузурги мусбат иљро кард. Очилов бисёр гап задан
гирифт ва ба Аббос Алиев гуфт, ки нодуруст дарс додаед,
дарсатон ноќис будааст. Мунтањо Аббос Алиев гуфт: Ин
даъвоњо маънї надорад, тасарруфи Русия таљовуз буд, истило ва
ишѓол буд.
Дигар њар чї Очилов мегуфт, Аббос Алиев гўш мекарду
љавобе намедод. Он рўзи имтињон шўридагии Очилов хеле
давом кард. Мани њайратзада намедонистам чї кунам: берун
биравам ё бањси ин ду нафарро гўш бикунам. Оќибат ба
дафтарчаи ман як панљ гузоштанду маро љавоб доданд.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
243
Пас аз чанд рўз Аббос Алиев маро диду ба як гўша бурда
гуфт, ки љавоби ту дар бораи тасарруфи Русия дуруст буд,
гапњои Очилов асос надорад, подшоњи Русия магар барои ин ки
мо аз маданияти русї хабардор бишавем, ба сари мо лашкари
гарон бо тўпу туфанг фиристод ва мардуми моро ба хоку хун
оѓушт? Ба мо маданияти оѓушта ба хун овард?!
Баъд њар рўз мешунидем, ки Очилов ин масъаларо ба
Шўрои илмї ва маљлиси њизбии институт, ба вазорати маориф
ва Кумитаи марказии њизби коммунистии Тољикистон бурдааст
ва Аббос Алиевро њар сў кашида хеле азоб додаанд.
Аз он бањси Очилов ва Аббос Алиев, ки рўзи имтињони мо
рўй дод, ошкор шуд, ки аќидањои Аббос Алиев дигар ба
аќидањои расмии замон ва талќиноти дастгоњи идеологии њизби
коммунистї созгор намеояд. Аббос Алиев дар марому маслак
дигар шуда буд ва бо идеологияи њукмрон созиш кардан
намехост.
Шояд аз њамин сабаб мардумгурезї ихтиёр карда буд ва
бештар бо мо донишљўён, ки њанўз аз кашмакашњои маслакии
замон дур будем, њамсўњбатиро бењтар медонист.
***
Аббос Алиев шеърро бисёр хуб мехонд. Ман шеър
хондани ўро чанд бор дидаам. Якумин бор соли 1942 ё 1943 буд,
ки рўзе эълон хондем, ки дар толори Институти омўзгорї
мулоќот бо устод Лоњутї баргузор мешавад. Ба толор, ки дар
ошёнаи дувум буд (дар бинои рў ба рўйи Донишгоњи техникии
њозира), љамъ шудем. Ман бо Салоњ Солењов, Шавкат Ниёзї
(додари Фотењ Ниёзии насрнавис), Эргаш Рустамов (ки солњои
баъд доктори илми филология шуд ва дар Тошканд кор мекард)
ва дигарон нишаста будем. Дар сафи пеш аз мо устодам
Носирљони Маъсумї нишаста буданд ва як шеъри Эргаш
Рустамовро, ки нав дар рўзнома чоп шуда буд, ба эшон додем,
хонданду ба тарзи тазкирањо гуфтанд: Хуб гуфта, бад нагуфта.
Чун устод Лоњутї бо директори институт Њошим Содиќов
ва дигарон ба толор даромад, садои кафкўбї баланд шуд ва
нахуст ба Аббос Алиев сухан доданд. Ў дар бораи Лоњутї ба
забони русї маърўза кард. Овози равѓанине дошт ва бисёр зебо
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
244
сухан мекарл. Дар дасташ «Девони Лоњутї» буд, ки ба хатти
форсї соли 1939 чоп шудааст. Китоб ба даст дар пешгоњи толор
бо салобат гоњ ин сў-он сў ќадам мезад ва хеле пурмазмун
суханњо мегуфт. Чун шеър хондан лозим шуд, аз ќадамзанї боз
меистод ва аз китобе, ки дар даст дошт, ба забони асл шеър
мехонд. Ба тољикї, лекин андак моил ба лањљаи форсї чунон
зебо, буррову гўё шеър мехонд, ки њама њозирон – тољику рус
мафтун шуданд. Ман ин гуна шеърхонии зеборо дигар аз њеч кас
(њатто аз артистони хушхони имрўз) надидаам.
Баъд ба устод Лоњутї сухан доданд. Ў гуфт:
- Лоњутї шеър бигўяд, Аббос шеър бихонад. Акнун ман
шеъри худ мехонам, вале наметавонам мисли Аббос бихонам,
шарманда мешавам. Пас аз Аббос касе бояд шеър нахонад. Ман
бояд пеш аз ў шеър мехондам.
Устод Лоњутї њам бисёр наѓз шеър хонд. На мисли
шоирон, балки мисли артистон бисёр хушоњанг ва пуртаъсир
тамоми достони «Пањлавон Оштї» ва «Достони Мардистон»-ро
ќироат кард. Лоњутї сухани оташбор дошт ва шеърхониаш низ
чунин буд.
Ман баъдтар чанд бор шеър хондани Аббос Алиевро
шунидам, аммо он саодат, ки шеърхонии мисли он рўзро
шунавам, дигар даст надод.
Ба гумонам, банда њеч яке аз љузъиёти он нишасти
адабиро фаромўш накардаам. Шодравон Салоњ Солењ низ онро
њама умр дар ёд дошт ва гоњ бо шавќ ёдовар мешуд. Нишасти
фаромўшношуданї буд.
***
Аббос Алиев чанд бор ман ва ду-се донишљўйи дигарро ба
хонаи худ бурда буд. Хонаи ў дар зистгоњи тахтагии дуошёнаи
муаллимони Институти омўзгорї буд, ки њанўз њаст ва дар
аќиби биноњои имрўза Донишгоњи омўзгории ба номи Айнї
воќеъ шудааст. Ин иќоматгоњи муаллимон аз ду бино иборат аст
ва њуљраи Аббос Алиев дар бинои якум, даромадгоњи дувум,
ошёнаи якум, њуљраи калони дасти чап буд. Пас аз се-чор сол ин
њуљра ба камина расид ва он љо солњои 1948-1951 зистаам. Ва