Книга Шакури. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон
Подождите немного. Документ загружается.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
225
навишта буд, ки соли 1928 чоп шуд. Ё мумкин аст, ки баръакс
ихтилофи назар бо созмони њизбии Осиёи Миёна сабаби
навиштани ин маќола шуда бошад. Ба њар њол аз эњтимол дур
нест, ки талошу пархоши Аббос Алиев бо падидањои гуногуни
пантуркизм, ки боиси душмании ў бо Файзуллоњ Хоља шуда
буд, муносибати ўро, бо И. А. Зеленский низ вайрон кард.
Аббос Алиев бо Файзуллоњ Хоља ва созмонњои њизбии
Бухорову Ўзбекистон асосан дар ду масъала ихтилоф дошт:
Якум, ба сари ќудрат овардани пантуркизму панўзбекизм дар
Бухоро, дувум – тањрифи таърихи инќилоби Бухоро дар
навиштањои Файзуллоњ Хоља. Гумони банда ин аст, ки дар
соли 1926 ба хашми А. И. Зеленский дучор омадани Аббос
Алиев низ ба њамин масъалањо вобастагї дорад.
Инњо њама тахмин аст. Асли масъала аз бойгонии
Дафтари Осиёи Миёна – Средазбюро маълум хоњад шуд.
Камина њоло ба ин бойгонї дастрас надорам.
Дар гувоњиномаи мазкур таъкид шудааст, ки пас аз он ки
созмони њизбии Осиёи Миёна Аббос Алиевро аз вазифаи
вазири маорифи Тољикистон сабукдўш кард, ў муовини вазири
маорифи ЉШС Ўзбекистон таъин гардид.
Дар як пурсишнома (личный листок по учёту кадров), ки
Аббос Алиев пур кардааст ва дар Бойгонии давлатии
Тољикистон нигањдорї мешавад, дар бораи таъинаш чун
муовини вазири маорифи Ўзбекистон ишорае нест.
Дар ин пурсишнома ба дасти худи Аббос Алиев навишта
шудааст, ки солњои 1927 то 1930 дар Институти шарќшиносии
Маскав тањсил ва кор кардааст. Яъне чунонки соли 1922 дар
Бухоро Аббос Алиевро аз кор холї карда ба Маскав барои
тањсил фиристода буданд ва ин як навъ љазо барои «гуноње»
буд, чунин љазое боз ба сари ў омад.
Дар пурсишномаи мазкур Аббос Алиев навиштааст, ки
аз соли 1927 то 1936 узви Шўрои шањрии Тошканд буд. Яъне
шояд то тобистони соли 1927 ў дар Тошканд будааст ва баъд ба
Маскав рафта бошад њам, узвияти ў дар Шўрои шањри
Тошканд њамчунон идома дошт.
Мо дар бораи тањсили Аббос Алиев дар Донишкадаи
шарќшиносии Маскав пойинтар сухан хоњем ронд. Њоло
ёдовар мешавем, ки ба гувоњии Љалоли Икромї тобистони
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
226
соли 1928 Аббос Алиев дар Бухоро будааст Икромї дар
ёддоштњои мазкури худ мегўяд:
«Њамон соле, ки (1928) ман аз мактаби олии Самарќанд
наѓз имтињон дода, хурсанду шод ба Бухоро баргаштам, Аббос
Алиев дар Бухоро мудири илмии курси тобистонии такрории
муаллимон шуда будааст. Ман, ки пештар каме шиносої
доштам, рафиќонам маро ба назди вай бурданд. Вай маро хуш
ќабул карду дарњол муаллими адабиёти ўзбек таъин намуд».
1
Аз ин мебарояд, ки Аббос Алиев солњое, ки дар Маскав,
дар Донишкадаи шарќшиносї тањсил дошт (солњои 1927-1930),
гоњ-гоњ, шояд њангоми таътили тобистонї ба Бухоро (эњтимол
ба Душанбе низ) меомад ва барои мадади маош кор мекард.
***
Аз як хабари рўзномаи «Тољикистони сурх» маълум
мешавад, ки 4 январи соли 1929 Аббос Алиев дар Бухоро
будааст. Ин хабари рўзнома бисёр љолиб буда, вазъи Бухоро,
идомаи муборизаи зидди пантуркизм ва чигунагии онро
нишон медињад. Аз ин рў мо ин љо ин хабарро ба таври комил
меоварем:
«4 январи соли 1929 дар Бухоро ... бо иштироки
фирќагињои миллатњои майда маљлиси умумии комиссияи
мазкур нишасте кард... Зиёдтар аз 100 нафар љамъ шуда буд. Аз
байни онњо 14 нафар сухан кард. Њамаи онњое, ки сухан
карданд..., дар сухани худашон исбот мекарданд, ки ањолии
Бухоро аслан тољиканд, аксариятро дар ин љо тољикон ташкил
мекунанд, тољиконро дар ин љо ба ќатори миллатњои майда
даровардан дуруст нест ва њоказо...
Дар бораи таълиму тарбияи кўдакони хурдсол бисёре аз
нотиќон дар сухани худашон изњор намуданд, ки бачагони
Бухоро тољикзабон, вале дар мактабњои ибтидоии шањрї
1
Љ. Икромї. Он чї аз сар гузашт//Садои Шарќ, 2008.-№ 3.-С. 38.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
227
онњоро маљбур мекунанд, ки ба забони ўзбекї бихонанд. Чун
онњо забони ўзбекиро намефањманд, корњои таълиму тарбия
бисёр сахт ва балки пешрав нест. Як ќисм аз наттоќњо дар бораи
матбуот ва нашрияи миллатњои майда сухан карда гуфтанд, ки
мо аз идораи рўзномаи «Озод Бухоро» талаб кардем, ки барои
бурдани корњои фирќавиро дар байни миллатњои майда як
сањифаи рўзномаи мазкур ба забони тољикї нашр бишавад. Ин
талаби моро Окружкоми фирќа њам ќабул намуда буд. Бинобар
он, мо маќолањое чанд ба забони тољикї навишта, ба идораи
«Озод Бухоро» бурдем, ки ба рўзнома дарљ бикунанд. Вале аз он
љо ба мо љавоб доданд, ки шрифти тољикї нест ва њол он ки
рўзнома бо шрифти алифбои арабї чоп мешуд, ки вай барои
забони тољикї ва ўзбекї як аст... Гуфтанд, ки дар атрофи Бухоро
11 Шўрои тољикзабон њаст. Аввалан, ин шўроњо тамоман ба
забони ўзбекї кор мекунанд, сониян, дар њар љо ки шўрои
тољикї аст, халќи мањалли он љо худашонро тољик мегўянд, гўё
дар ин мобайн вайронкорї њаст...
Рафиќ Аббос Алиев дар сухани худаш баъзе аз санадњои
таърихро ёдоварї карда, ба таври хулоса ва асоснок нишон дод,
ки халќи аслии Бухоро тољиконанд, тољиконро дар ин љо аз
миллати майда њисоб кардан аз инсоф нест, чигуна ки дар аввал
буданд, њамин тавр њам њоло ва дар оянда онњо тољик
мебошанд».
1
Чунонки мебинем, дар охири дањаи бист дар Бухоро
муборизаи зидди пантуркизм идома дошт. Он солњо дар
Бухоро, Самарќанд ва дигар манотиќи Ўзбекистон калимаи
«майдамиллат» маънои тањќиромез пайдо карда буд ва
яњудиёну тољиконро ба тањќир майдамиллат мегуфтанд ва аз
бисёр љињатњо ба миллати ўзбек, ки гўё миллати асосї буд,
баробарњуќуќ намедонистанд. Њуќуќи тољикон поймол шуда
буд, дар њаёти иљтимої, дар мактабу маориф ва матбуоту
нашриёт ба тамом аз њуќуќ мањрум монда буданд. Баъзе
тољикњо аз бадномии «майдамиллат» шармида, худро ўзбек
менависонданд. Ошкор аст, ки Аббос Алиев барои дафъи
1
Ќосимов. Бухоро тољик ё ўзбак?// Тољикистони сурх, 1929, 12 январ.
Ин маќоларо љаноби Пайванди Гулмуродзода дар ихтиёри банда
гузошт, ки аз ин бобат сипоси бепоён арз мекунам.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
228
чунин њолати нангин мубориза кардааст. Ў њанўз муборизи
зидди пантуркизм будааст.
Аз ин хабари рўзнома ва дигар манбаъњо маълум нест, ки
чаро он гоњ Аббос Алиев дар Бухоро буд ва он љо чї
машѓулият дошт. Шояд ин бор њам њангоми таътил ба зиёрати
ватан омада буд.
-4-
Имомназар Келдиев ва Салоњ Солењов – муаллифони
зиндагиномаи Аббос Алиев дар Донишномаи Тољикистони
Шўравї гуфтаанд: Аббос Алиев «мактаби олии партиявї ва
сиёсии «Красная профессура»-и назди КМ ВКП (б)-ро хатм
кардааст».
Банда низ аз солњои донишљўйї (1941-1945) медонистам,
ки устоди мо дар Институти профессорони сурх тањсили илм
кардааст, вале намедонистам, ки он институтро кай ба поён
расонид.
Шояд Салоњ Солењов, ки солњои донишљўйии банда низ
донишљўй буд, аз рўйи њамон пиндори донишљўён хабари
тањсили Аббос Алиев дар Донишкадаи профессорони сурхро
ба Донишнома дарљ карда бошад.
Пас маълум шуд, ки ин пиндор ботил аст. Чунонки
болотар гузашт, аз пурсишномаи худнавиштаи Аббос Алиев
маълум мешавад, ки ў солњои 1927-1930 донишљўйи
Донишкадаи шарќшиносии Маскав буд.
Ш. Саъдиев дар бораи тањсили Аббос Алиев дар
Институти шарќшиносии Маскав андак ба тафсил сухан
рондааст. Ш. Саъдиев навиштааст, ки «дар ин солњо ў њамчун
донандаи забонњои халќњои Осиёи Миёна, арабї, туркї, урду
ном бароварда, забонњои русї, лотинї ва англисиро низ аз худ
мекунад».
Ин маълумот аз њамон пурсишнома, ки дар боло аз он
чанд иќтибос оварда будем, гирифта шудааст. Аббос Алиев
дар боби 24-и пурсишнома аз забонњое, ки медонад ва чанде аз
онњоро дар Донишкадаи шарќшиносии Маскав ёд гирифта
буд, инњоро номбар кардааст: инглисї, лотинї, арабї, урду,
туркї, форсї ва «забони халќњои Осиёи Миёна». Ин љо маќсад
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
229
аз «забони халќњои Осиёи Миёна» пеш аз њама ўзбекї ва
туркманї бояд дар назар бошад. Ба ин рўйхат забони русиро
низ илова кардан лозим аст. Пас Аббос Алиев нўњ забонро
медонистааст. Алњаќ, Аббос Алиев дар забондонї дар дањаи
сии садаи бист дар миёни равшанфикрони тољик шояд ягона
бошад.
Зиёда аз ин, Ш Саъдиев порае аз назарнома (изњори
назар)-и академик В. В. Струверо дар бораи Аббос Алиев дар
солњои тањсили ў дар Институти шарќшиносии Маскав
овардааст, ки аљаб бањои баланд дар бораи дониши Аббос
Алиев аст. Дар маќолаи Ш. Саъдиев омадааст:
«Шарќшиноси машњур академик В. В. Струве дар бораи
ў менависад: «Профессор Аббос Алиевро ман аз соли 1929
мешиносам. Ў дар тањќиќи илмиву тарљумаи хатти ќадимаи
оромї (мехї) иштирок мекард ва аз фанни «Таърихи
мамлакатњои Шарќи ќадим» дарс медод. Тадќиќотчии
боистеъдоди тољик барои хидматњояш дар тарљумаи хатти
ќадимаи мехї ду маротиба аз љониби роњбарият ќадршиносї
гардид».
1
Забони оромї-забони кўњнаи мурда забони дањум аст, ки
Аббос Алиев то расидан ба синни 32-33 омўхтааст.
Ин њам муњим аст, ки дар солњои тањсили олї дар њамон
Донишкадаи Маскав аз таърихи Шарќи ќадим дарс њам
мегуфтааст.
Пас санањои асосии зиндагии Аббос Алиев, тартиби
замонии рўзгори ўро аз нимаи дањаи бист то нимаи дањаи сї ба
ин тарз метавон таъйин кард:
Солњои 1924-1927 –вазири маорифи Тољикистон;
Солњои 1927-1930-тањсили илм ва кор дар Институти
ховаршиносии Маскав;
Солњои 1930-1936-устоди Донишгоњи давлатии Осиёи
Миёна (САГУ, Тошканд) ва Дорулмуаллимини тољикон
(Тошканд).
1
Ш. Саъдиев. Аввалин нозири маорифи Тољикистон//Адаб, 2004.-№6.-
С. 68
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
230
Дар бораи ин ки кори Аббос Алиев дар Донишгоњи
Осиёи Миёна ва Дорулмуаллимини тољикон чї гуна буд, дар
фасли шашуми ин маќола сухан хоњад рафт.
-5-
Икромї дар ёдмонданомаи мазкури худ аз мардумони
оѓози дањаи сї, аз љумла аз Мисбоњ Бурњонов, ки
сармуњаррири рўзномаи њизбии «Тољикистони сурх» буд,
њикоя карда, дар бораи як зиёфате, ки дар Душанбе, дар њавлии
Мисбоњ Бурњонов бар по шуд, андак ба тафсил ќалам ронда ва
гуфтааст:
«Рўзе дар њавлии Мисбоњ Бурњонов зиёфати калоне шуд.
Аз Тошканд хоњараш Фотимаљон омада буд. Аббос Алиев бар
зидди Фитрат, ки шавњари Фотимаљон буд, ташвиќот бурд. Ба
Фотимаљон таъсир карданї шуд, ки Фитрат пир аст,
Фотимаљон љавон ва лоиќи шавњари љавони баобрўст. Ба
гумон њамин маљлис ва њамин ташвиќотњо сабаб шуданду
Фотимаљон аз ин љо рафта бо Фитрат муносибаташро канд ва
људо шуд».
1
Чунонки дидем, ин љо Аббос Алиев ба Фотимаљон
шавњараш Фитратро бад карда, боиси аз њам људо шудани
Фотимаљону Фитрат гардидааст. Ин воќиа, ки аз хонадони
Абдуррауфи Фитрат занаш гурехтааст, дар дањаи сї хеле
шўњрат ёфта, шеъри пурсўзе, ки Фитрат ба ин муносибат
суруда буд, ба гуфти Икромї, «дањон ба дањон гашт ва дар
байни соњибфикрони замонаш хеле машњур буд»:
Рафт аз барам ёри нозанин
Бар љабин зи ќањр барфиканда чин.
Хасми беамон дид то чунин,
Љаст аз камин, санги зулму кин
Кўфт бар сарам,
К-аз шарорааш дидаи тарам.
Мекунад равон хуни оташин…
1
Љ. Икромї. Он чї аз сар гузашт//Садои Шарќ, 2008.-№ 3.-С. 17
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
231
Дилбарам зи даст рафту доѓ монд,
Тирагун шабам бечароѓ монд.
Шоми зулматам бечароѓ монд,
На оњ монд, на воњ монд,
Дар дилам њамин дарду доѓ монд,
Сина меканам, дод мезанам,
Аз ягон тараф як љавоб нест,
Дод, дод, дод!
Додрас намонд,
Њамнафас намонд,
Њамќафас намонд, хок бар сарам!
Алњаќ, шеъри аљибест. Шеърест зебо ва пуртаъсир, ки
њам ба эътибори мазмун ва њам аз љињати шакл нав, дар
адабиёти тољикї равияи тоза мекушод. Бузургон чунинанд:
њатто ба сарашон рўзи сахте биёяд, њиссу њаяљони худро чунон
ифода мекунанд, ки пеши чашми мо љањоне тоза боз мегардад.
Лекин ба пиндори ин камина, Аббос Алиевро, ки боиси
хонавайронї ва сар задани ин њама дарду алами Фитрат
гардид, сахт сарзаниш набояд кард. Банда бар инам, ки он
иѓвои Аббос Алиев, ки боиси фољиаи хонаводагии Фитрат
гардид, њаргиз падидае аз бадкирдорї набуд, балки ангезаи
иљтимоъї дошт ва як навъи вежаи муборизаи зидди
пантуркизм буд. Медонем, ки Абдуррауфи Фитрат пантуркист
буд ва панўзбекист шуд, ба халќи худ хиёнат ва чанде адабиёти
тољикиро тарк кард. Агарчи аз поёни дањаи бист Фитрат боз ба
хидмати миллати тољик омад, бисёре аз зиёъиёни тољик гуноњи
пантуркистии ўро набахшида буданд. Аз ин рў, Аббос Алиев
ба таври худ аз Фитрати пантуркист интиќом гирифт: коре
кард, ки Фитрат хонавайрон шавад.
Агар дар њаќиќат ќазия чунин ранг дошта бошад, мо
бояд гуноњи иѓвогариро бар Аббос Алиев бубахшем. Ба хусус
ки иѓвои Аббос Алиев на танњо кулфате ба сари Фитрат овард,
балки боиси пайдоиши як шеъри олиљаноб шуд.
Ба андешаи мо, ин иѓвои Аббос Алиев бозгўйи он
њаќиќат аст, ки талошњои тезу тунди солњои бисту сии садаи
бист гоњ шаклњои аљибу ѓарибе дошт ва њеч ба муборизаи сиёсї
монанд набуд. Вале лозим меояд, ки онро низ намунае аз
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
232
пархоши миллии озодихоњї бидонем. Албатта, намунаи
номаънус ва ѓайри чашмдошт аст, аммо ба њар њол холї аз
ањамият нест.
Устоди равоншод Рањими Њошим боре њикоят карда
буд, ки рўзе ў ва Пайрав ба њолпурсии Фитрат рафтанд. Он гоњ
Фотимаљон нав аз хонаи Фитрат рафта буд ва Фитрат бо сўзу
гудоз ин воќиаро ба Пайрав ва Рањими Њошим наќл карда ба
чашмони пуроб шеъри мазкурро хонд. Шеър ва хониши
Фитрат дили Пайрав ва Рањими Њошимро ба шўр овард.
Фитрат чун шеърро хонда шуд, коѓазеро, ки шеър навишта
шуда буд, ќат карда, зери кўрпача гузошт ва аз хона берун
рафт, то чой дам бикунад. Пайрав он коѓазро аз таги кўрпача
гирифту ба кисаи худ гузошт ва бо худ бурд. Чанд гоњ онро
гаштаву баргашта мехонд. Ва як сабаби шўњрат ёфтани он
шеър дар байни ањли адаб њамин нусхаи дастхатти Фитрат
буд, ки Пайрав ба њар кас нишон медод ва таъриф мекард.
Фотимаљон пас аз андаке ба Рашидї ном љавони зебо ва
чаќќону кордон, ки муносиби Фотимаљон буд, расид. Аз ў як
духтар ёфт, ки Дилбар ном карданд. Дилбари Рашидї бо
истеъдоди худодод ва тањсилоти хуб санъатшиноси намоён
шуд.
Дўсти азизам, профессор Пўлодљони Муњаммадї бо
илтимоси ман 5 октабри 2008 ба Тошканд ба Дилбари Рашидї
телефон кард ва пурсид, ки аз Фитрат људо шудани Фотимаљон
кадом сол рўй дода буд. Љавоби Дилбари Рашидї ин буд, ки он
воќиа соли 1932 иттифоќ афтод.
Аз ин мебарояд, ки Аббос Алиев солњои 1931 ва 1932 ба
Душанбе (шояд инчунин ба Бухоро, Самарќанд низ) меомад,
лоаќал як бор омада дар зиёфати хонаи Мисбоњ Бурњонов
иштирок карда, Фотимаљонро ба људо шудан аз шавњар тарѓиб
карда буд.
Он рўз, ки Пўлодљони Муњаммадї ба Дилбари Рашидї
телефон кард, Дилбари Рашидї сабаби људо шудани
Фотимаљон аз шавњарро чунин эзоњ дод, ки Фотимаљони
воломашраб Рашидиро дўст дошта буд ва ишќ ўро аз хонаи
Фитрат берун бурд.
Пас сабаби асосии хонавайронии Фитрат иѓвои Аббос
Алиев набудааст. Шояд таблиѓоти Аббос Алиев њангоми
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
233
дудилагии Фотимаљон таконе барои тасмими ќатъї шуда
бошад. Дар ин сурат гуноњи Аббос Алиев дар иѓво ва интиќом
аз Фитрат камтар хоњад буд.
Дилбари Рашидї њикоят мекунад, ки пас аз чанд сол аз
пайи он шеъри машњури Фитрат афтод, вале натавонист пайдо
бикунад. Оќибат ба Душанбе омад, то аз Рањими Њошим ё аз
бойгонии Пайрав нусхаи дастхатти Фитратро биљўяд. Устод
Рањим Њошим аз байни коѓазњои худ он шеърро ёфт ва ба
Дилбари Рашидї дод.
1
Ин нусхаи дастхатти Фитрат, ки дар
дасти Рањими Њошим буд, аз он нусха, ки Икромї дар
ёддоштњояш овардааст, андак фарќ дорад. Агарчи андак аз
сари маќсад дур меравем, ин нусхаро ин љо меоварем:
Рафт аз барам
Ёри нозанин,
Бар љабин зи ќањр
Барфиканда чин.
Лолаам зи даст
Рафту боѓ монд.
Тирагун шабам
Бечароѓ монд.
Аќлу њушу дил
Бесуроѓ монд.
На боѓ монд,
На роѓ монд.
На лола, на чароѓ монд,
Дар дилам њамин
Дарду доѓ монд.
Дар шаби ѓамам
Моњтоб нест,
Рўзи мотамам
Офтоб нест.
Оњу нолаамро
Њисоб нест.
Сина меканам,
Дод мезанам,
1
Д. Рашидї. Профессор Фитрат в нашей семье, дастнавис, сањ. 10-12.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
234
Аз ягон тараф
Як љавоб нест.
Њамнафас намонд,
Њамќафас намонд,
Додрас намонд,
Њеч кас намонд.
Хок бар сарам!
Чунонки Д. Рашидї мегўяд, бо илтимоси ў ќиссаи ин
шеърро худи Рањими Њошим навист ва 28 декабри 1989 дар
рўзномаи «Адабиёт ва санъат» чоп кард. Гулчењраи Сулаймонї
– фарзанди Пайрав ба ин маќола сарсухане навишта хабар дод,
ки шеъри Пайрав «Боѓбони гул» (Боѓбони гул, Посбони гул,
чанд хун шавам аз барои гул…) назираи њамон шеъри Фитрат
буд.
1
Чунонки мебинем, таърихи пайдоиши шеъри
Абдуррауфи Фитрат «Рафт аз барам» худ як достони дилкаш
аст ва яке аз ќањрамонони ин достон Аббос Алиев аст.
-6-
Гўё Аббос Алиевро ба Институти шарќшиносии Маскав
њукуматдорони Тошканд (пойтахти нави Ўзбекистон)
фиристода буданд, ки пас аз хатми он институт ба Тошканд ба
кор омад.
Дар Донишномањои Тољикистон ва Ўзбекистон гуфта
шудааст, ки «фаъолияти илмї ва педагогии ў аз соли 1933 дар
Университети давлатии Осиёи Миёна (УДОМ) сар шуд».
Ин маълумотро аз рўйи пурсишномаи ёдшуда, ки худи
Аббос Алиев пур кардааст, андак ислоњ кардан лозим меояд.
Аз ин пурсишнома дида мешавад, ки ў соли 1930 ба Тошканд
омада соли 1930-1931 ассистенти институте, соли 1931-1932
досенти САГУ – Донишгоњи давлатии Осиёи Миёна, соли
1932-1936 профессори САКУ – Среднеазиатский
коммунистический университет – Донишгоњи коммунистии
Осиёи Миёна будааст. Чунонки дар гувоњинома (справка)-и
номбурда гуфта шудааст, унвони профессории Аббос Алиевро
1
Д. Рашидї. Профессор Фитрат в нашей семье, дастнавис, сањ.13.