Книга Шакури. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон
Подождите немного. Документ загружается.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
205
Тафаккури нав ва бозсозї дар ноњияњои тољикнишини
Ўзбекистон бидуни бунёд нињодани муносибатњои солими
иљтимоиву ахлоќии байни тољикону ўзбекон номумкин аст.
Ба назари мо, баѓоят муњим аст, ки он ќонуни нонавишта,
ки иборат аз манъи забони тољикї мебошад, аз миён бардошта
шавад, забони тољикї дар њаёти љамъиятї, дар маќомоти
њукуматї, дар коргузорї ва мукотибаи расмии муассисоти
ноњияњои тољикзабон, дар маљлису чорабинињои љамъиятї,
маъракањои додгустарї ва ѓайра бояд њамаљониба љорї
гардад. На фаќат дар Бухорову Самарќанд ва Сурхондарёву
Ќашќадарё, балки дар ноњияњои тољикнишини Тошканд,
Намангон, Фарѓона ва дигар вилоятњо тибќи «Ќонуни забони
РСС Ўзбекистон» забони тољикї бояд ба сифати забони асосии
расмї шинохта шавад ва истифодаи он дар тамоми риштањои
њаёти љамъият њатман чун амри зарурї эътироф гардад. Фаќат
эътирофи њамагонии љамьиятї ва муносибати эњтиромкоронаи
расмї эътибори забони модариро дар чашми соњибони он
баланд бардошта, ба инкишофи он мусоидат хоњад кард.
То даме ки ин матлабњо дар мањалњои тољикнишини
Ўзбекистон љомаи амал напўшад, ба инкишофи пурсамари
маориф ва мактабњои тољикї, муассисањои фарњангї,
матбуоти даврї, радио ва телевизион ва ба дунболаи ин
њама ба инкишофи забони тољикї умед наметавон баст.
Бубинед, ки бино ба маълумоти расмии Вазорати
маорифи ЉШС Ўзбекистон соли тањсили 1989-I990 дар
вилояти Бухоро ва баъзе вилоятњои дигари Ўзбекистон
адади мактабњое, ки синфи тољикї доранд, чї гуна буд:
(«Омўзгор», 16 январи 1990):
вилояти Тошканд - 31
вилояти Фарѓона - 31
вилояти Намангон - 24
вилояти Ќашќадарё - 50
вилояти Бухоро - 18
Њарчанд аќл ќабул намекунад, мусаллам аст: дар
вилояти Бухоро, ки он љо назар ба дигар мањалњои
тољикнишини Ўзбекистон тољик зиёдтар аст, синфњои
тољикї аз њама кам аст.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
206
Ба назари мо, яке аз вазифањои њукумати президентї ин
аст, ки дар њама мањалњои тољикнишини Ўзбекистон
мониањои сершумори ќаллобонаро аз миён бардорад, то ин
ки мактабњои тољикї бемалол кушода шаванд; забони
тољикї дар њама љабњањои њаёти љамъият бемамониат амал
намояд.
Соли таълими 1989-1990 дар донишкадаи омўзгории
Бухоро якумин бор дар таърихи он; ду гурўњи тољикї
кушода шуд, ки воќиан як падидаи таърихист. Вале чаро
фаќат ду гурўњ дар ду факултет? Агар мо хоста бошем, ки
дар мањалњои тољикнишини Ўзбекистон маорифи тољик
густариш ёбад, бояд дар њама факултетњои мактабњои олии
Самарќанд, Бухоро, Ќаршї, Тирмиз ва њатто Тошканд
миќдоре гурўњњои тољикї мављуд бошанд (мисли гурўњњои
сершумори ўзбекии донишкадањои Душанбе, Хуљанд ва
Ќўрѓонтеппаи Тољикистон).
Зиндагї боисрор таќозо мекунад, ки њарчї зудтар
техникумњо ва омўзишгоњњои њунарии тољикизабон таъсис
ёбанд. Ин њам таќозои зиндагист, ки дар њама ноњияњои
тољикнишини Ўзбекистон кўдакистонњои мустаќили тољикї
ва дигар муассисањои томактабї таъсис ёбанд, дар њама љо
чунин шароит ба вуљуд оварда шавад, ки кўдакон њарчї
барваќттар аз доираи танги забономўзии хонагї баромада,
зудтар ба ганљинањои забони адабї даст ёбанд, яъне чунин
хурдаиќлими махсусе фароњам бошад, ки забони адабї аз
кўдакї баробари шири модар ба сиришти инсон poњ ёбад.
Агар чунин шароит фароњам нашавад, Бухорову Самарќанд
барои тараќќии забони адабии тољикї (форсї) ва маданияти
тољикон чунон маќоми махсус, ки дар зарфи њазор сол
бозида буданд, бозида наметавонанд.
Он ќуввањое, ки ошкору нињон ба инкишофи мактабњои
тољикї ва муассисоти томактабї, интищори китобњои
таълим, матбуот ва китобњои тољикї дар мањалњои
тољикнишини Ўзбекистон, махсусан Бухоро, Самарканд ва
Сурхондарё халал мерасонанд, бояд решакан шаванд. Ба ин
ќуввањои коршикан, ки ќисман дар Тољикистон низ амал
мекунанд, рўйрост ва беамон мубориза бояд бурд. Вагарна
муќовамати онњоро шикастан имконпазир нахоњад шуд.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
207
Инак, яке аз зуњуроти амали ин ќуввањо: Соли таълими
1989-1990 бо маќсади мадад расонидан ба тарбияи
мутахассисоне, ки дар мактабњои тољикї ва муассисањои
томактабии навтаъсиси Ўзбекистон кор хоњанд кард, дар
мактабњои олии Тољикистон 325 љой људо карда буданд.
Инчунин чораљўї бори нахуст ба вуќўъ пайваст. Вале чї
гуна иљро гардид? Барои он ки иќдоми мазкур амалї
нашавад, њар чї аз дасташон меомад, карданд. Аввал ин ки
дар Ўзбекистон мављудияти чойњои мазкурро зълон
накарданд ва барои ишѓоли онњо озмун баргузор нашуд.
Дигар ин ки ба Душанбе он довталабоне фиристода шуданд,
ки дар донишкадањои Самарќанд, Бухоро, Ќаршї ва Тирмиз
аз имтињони ќабул бањои паст гирифта буданд. Савум, ба
Душанбе бачањое омаданд, ки миллаташон ўзбек буда,
забони тољикиро намедонанд. Комиссияи мањфили «Рў ба
рў» аз ин дидгоњ донишкадаи давлатии омўзгории
Душанберо тафтиш намуд. Маълум шуд, ки ба факултети
химияву биология, ки бояд 19 нафарро ќабул мекард, як
нафар дохил шудааст, ки он њам ўзбек аст, ба факултети
математика, ки 39 нафарро бояд ќабул мекарданд, 14 кас
дохил шудааст, ки 9 нафараш ўзбек мебошад; ба факултети
забонњои хориљї аз руйи наќша 14 нафар ќабул гардиданд,
ки дар байнашон фаќат як тољик њасту бас ва њоказо.
Чунин «иљрои наќша» бо мањви он наќшањо, ки аз
љониби муассисањои маорифи халќи Ўзбекистон ба зуњур
омад, баробар аст. Инро инчунин назарфиребї донистан
лозим аст. Вале то љое, ки ба мо маълум аст, њеч касе аз
масъулон барои ин амали носавоб љазое нагирифт.
Мо бовар дорем, ки бо коршиканон мубориза бояд
бурд. Вале бо онњое, ки дар Ўзбекистон њалли масъалаи
тољиконро рўйрост сарфи назар мекунанд, касе мубориза
намебарад. Њеч кас касеро ба чунин мубориза ўњдадор њам
накардааст. Баръакс, ќаллобї ва назарфиребї дар
Ўзбекистон як љузъи сиёсати нисбат ба тољикон аст.
Аммо њар амале, ки ба ўзбеконидан равона шуда бошад,
њарљониба дастгирї мебинад. Њатто муллоњои Бухоро,
Самарќанд ва дигар ноњияњои тољикнишин ўзбеканд. Дар
масљидњо хутбаю ваъз ба забони ўзбекї хонда мешавад.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
208
Яъне, њатто идорањои диниро маљбур намудаанд, ки ба
ўзбеконї шарик бошанд.
Мо комилан љонибдори љамъияти тољикони Бухоро
«Офтоби суѓдиён» њастем, ки талаб мекунад, ки дар Бухоро
ва дар њамаи мањалњои тољикнишини Ўзбекистон хутбаю
ваъз ба забони тољикї хонда шуда, дар донишкадањои динї
(сар карда аз мадрасаи Мири Араб) гурўњњои тољикї кушода
шавад.
Маълум аст, ки дар асри VII, ки арабњо Осиёи Миёнаро
забт карданд, маљбур шуданд иљозат бидињанд, ки суѓдиён
намозро на ба арабї, балки ба тољикї ба љо оваранд. Вале
бубинед, ки дар асри XX муваффаќ шуданд, ки дар намоз
набошад њам дар хутбаю ваъз забони тољикиро ба ўзбекї
иваз кунанд. Чунин аст ќудрати сиёсате, ки зўран дар њама
љо ба амал љорї мегардад, махсусан тамоюли азаматљўйии
миллатгароёнаи он ки њамаро, њатто динро, ки аз давлат
људост, тањти нуфузи худ гирифт.
Форсї-тољикї пас аз забони арабї дар љањони ислом
дувумин забони мазњабист. Бухоро пас аз Маккаву Мадина
севумин маркази мазњабии ањли ислом буд. Аз ин рў
созмонњои ўзбеклаштурув (ўзбеконидан) мањз Бухорову
Самарќандро бештар, зери нуфузи забони ўзбекї, матбуоту
нашриёт ва таблиѓоти мазњабии ўзбекї, муллову
нимчамуллоњои ўзбек гирифаанд то ки миёни мусулмонони
ќаламравњои турки шўравї бештар нуфуз ба даст биёваранд.
Пешвоёни сиёсати ўзбеконидан ресмонро хеле дароз
партофтаанд.
Ин њодиса боз як бори дигар аз хавфи азими сиёсати
бамуддао ва њарљонибаи ўзбеконидани тољикони Ўзбекистон
гувоњї медињад.
-8-
Мо бо ќатъияти тамом бояд ба ин хулоса розї шавем:
«Њозир дар Самарќанду Бухоро дар мавриди таъмини
эњтиёљоти забонї ва иљтимоъиву мадании тољикон … вазъи
фољиаомезе (катастрофическая ситуация) рўй додааст: дар
забон ва масъалањои иљтимоъиву маданї аз баробарњуќуќї
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
209
мањрум мондани тољикони ин шањрњо тунду тез эњсос
мешавад».
1
Инњо гуфтаи номзади илми таърих Р. Рањимов,
ки чандин сол боз дар њайати экспедитсияи илмии шўъбаи
ленинградии Институти этнографияи АИ СССР вазъи
тољикони Самарќанду Бухороро меомўзад ва аз ин рў ба
хулосаи ў бовар кардани мо лозим аст.
Аммо доирањои маъмуриву сиёсї моро бовар бахшидан
мехоњад, ки њеч гоњ сиёсати ўзбеклаштурув вуљуд надошт,
фаќат баъзе сањву хатоњо рўй дода буданд, ки имрўз ба зудї
ислоњ хоњанд шуд: Чунончи, Раиси Шўрои Миллатњои
Шўрои Олии СССР Р. Н. Нишонов дар ваќташ чун котиби
якуми КМ ПК Ўзбекистон гуфта буд: «Баъди таќсими њудуди
миллї, ки пас аз инќилоби Октабр ба вуќўъ пайваст, бо гуноњи
амалдорони миллати ўзбек баъзе тољиконе, ки дар Ўзбекистон
зиндагї мекарданд, дар паспорташон ўзбек навишта шуд.
Баъзе мактабњои тољикї баста шуданд. Гуфтан мумкин аст,
ки ба андозаи муайян њуќуќи тољикон мањдуд мешуд»
(«Комсомольская правда», I июли 1983).
Чунонки мебинем, гуё њеч воќиае рўй надодааст. Фаќат
баъзе ноњамворињое мављуд аст, ки ислоњашон њеч душворие
надорад. Чунин хотирљамъї, чунин шарњи масъалаи мазкур
аз љониби арбобони сиёсиву чамъиятї, намояндагони
машњури илм ва адабиёту саньат фаќат он чизро собит
менамояд, ки хоњиши самимии ислоњи вазъият вуљуд
надорад. Ин иќдом дар воќеъ инкори мављудияти масъалаи
љиддиву мураккаб аст.
То даме ки дар солњои бист ва дањањои баъд вазъияти
фољиаангези тољикон, љиддияти њозираи масъалаи тољикони
Ўзбекистон эътироф нашавад, ба бењбудие умед бастан
намебояд. Фаќат эътирофи љиддияти масъала, эътирофи
ошкорои он дар маќомоти олї метавонад дар роњи њалли он
ба љустуљўњои пурсамар оѓоз нињад,
Файзуллоњ Хољаев - яке аз сарварони маъракаи таќсими
њудуди миллии Осиёи Миёна дафъатан баъди итмоми
1
Р. Рањимов. К вопросу об узбекско-таджикских межязыковых
отношениях//Краткое содерж. докладов среднеазиатокавказских
чтений. Апрел 1988.- Л., 199.- С. 13
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
210
маъракаи мазкур, аниќтаращ 4 марти соли 1925 маљбур шуд
эътироф кунад, ки «масъалаи тољикон дар Ўзбекистон яке аз
масъалањои асосии сиёсї буда, таваљљўњи љиддии кулли
партияро талаб мекунад» (АП ЉШС Ўзб. захираи 58, номгўи
I, парвандаи 64, вар. 5) Дар боло дида будем, ки Зелинский
низ чунин заруратро, ки масъалаи таќсими худуди миллии
Осиёи Миёна бояд дар оянда дубора баррасї шавад, таъкид
карда буд.
Љиддияту шиддати ин масъала, ки њамон ваќт аз љониби
гунањкорони асосии он њама беадолатињо эътироф гардида
буд, имрўзњо бамаротиб афзудааст ва аз эњтимол дур нест, ки
оќибатњои ѓайричашмдоште аз пай орад.
Беш аз пеш маълум шуда истодааст, ки мувофиќи
љиддияти вазъият ќадамњои ќатъї гузоштан зарур аст.
Дар вилоятњои Тошканд, Намангон, Фарѓона ва
Сурхондарё барпо кардани ноњияњои миллии тољикї ба
вилоятњои худмухтор табдил додани Бухоро, Самарќанд,
Ќашќадарё ва Сурхондарё, таъсиси шўроњои дењот ва
ноњияњои миллии ўзбекї дар он мањалњои вилоятњои мазкур,
ки ўзбекон сарљамъ зиндагї мекунанд ва ѓайра метавонад
дар ин љода яке аз ќадамњои нахустин бошад.
Гузашта аз ин, чор вилояте, ки дар охир зикр гардид,
њамчунин ноњияњои тољикнишини онњо бояд воњиди яклухти
маъмуриро ташкил карда, соњиби мухторияти ягона бошанд,
ки ин албатта ба мављудияти таќсимоти муайяни дохилии
маъмуриву марзї халал нахоњад расонд. Ин гап чунин маънї
дорад, ки ба тољиконе, ки дар бисёр ноњияњои вилоятњои
мазкур сарљамъу яклухт зиндагї мекунанд, њуќуќи комили
худтаъйинї дода шавад, то ки онњо сарнавишташонро
худашон муайян карда тавонанд, на фаќат масъалањои
муњими фарњангї, аз ќабили кушодани мактабњои тољикї,
донишкадањо, институтњои илмиву тадќиќї, таъини
таносуби сањифањои тољикї, ўзбекї ва русии рўзномањо,
нашри маљаллањо, китобњои таълим ва ѓайра, балки
масъалањои инкишофи иљтимоъиву иќтисодї, масъалањои
муњити зист, экологияву демография ва монанди инњоро низ
худашон њаллу фасл кунанд.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
211
Ба аќидаи ман, Президенти мамлакат бо назардошти
љиддияти масъала барои пешгирии мудохила ва фишори
беруна назорати ќатъии ќаламрави худмухтори тољикон –
Самарќанд, Бухоро, Ќашќадарё ва Сурхондарёро бояд ба
ихтиёри худ бигард. Њукмдории комилњуќуќи Президент, ба
назари ман, бояд на фаќат дар љорї кардани вазъияти
фавќулъода, балки дар пешгирии он дар пешбинии њама
чорањо, гоњо чорањои таъљиливу фавќулодае зоњир гардад,
то ин ки минтаќањои миллї барои инкишофи осоишта ва
пурсамар имкон дошта бошанд.
Муносибати байни миллатњо ончунон масъалаи
мураккаб аст, ки дар њалли он Марказ сари ваќт ва бо
камоли кордонї бояд иштирок кунад, њангоми зарурат
њукмдории президентї низ фаъолияти махсус нишон дињад.
Вагарна Марказ муќтадир нахоњад буд, њукмдории
Президентї низ ба ихтиёроту салоњияти олии башарпарварї,
ки ба нигањдошти оромии мамлакат равон шудааст, доро
нахоњад гардид.
Мо инчунин пешнињодоти мардумшиносони Ленинград,
аз љумла таклифњои мушаххаси Р. Рањимовро тарафдорї
мекунем. Яке аз таклифњои амалии донишманди мазкур ин
аст: «Салоњ, медонем, ки дар назди Шўрои вазирони ЉШС
Ўзбекистон Намояндагии Шўрои вазирони ЉШС
Тољикистон мављуд ва дар Самарќанду Бухоро шўъбањо
дошта бошад. Ин намояндагї ва шўъбањои он дар мањалњо
намояндаву маъмуроне, чунончи, барои масъалаи кадрњо,
масъалаи маданият, иттилоот, маориф ва ѓайра метавонанд
дошта бошанд».
1
Иљрои чунин пешнињод низ як навъи таъмини ањолии
тољики Ўзбекистон ба пуштибонии расмии давлатї ва
љамъиятї хоњад буд, ки зиёда зарур аст.
Бо кадом роњњо ки бошад, мардумро аз заволи
маънавият ва фасоди ахлоќу руњоният наљот бояд дод, аз
гирдоби зиндагие, ки ба сўйи ботлоќи дурўягиву
1
Р. Рањимов. Проблемы межнациональных отношений в
Узбекистане//Актуальные проблемы межнациональных отношений
в СССР.—Л., 1989.-- С. 31.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
212
бемаънавиятї ва тањќиру хорї мекашад, берун бояд овард.
Ба ин маънї, ба такрор гўшгузор меоварем, ки масъалаи
миллї на масъалаи иќтисодиву моддї, балки масъалаи
амиќи маънавист, ки асосњои ахлоќии њаёти одамизод ва
тањкурсии сиёсиву ахлоќии љомиаро куллан фаро мегирад.
Њалли ќатъии ин масъала чунин иќдомоти љасуронаи
сиёсиро таќозо дорад, ки дар роњи иљрои муњимтарин
вазифаи даврони мо - таъмини сињњати маънавию ахлоќии
љомиа сањми муњимме хоњад буд.
1988-1990
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
213
АББОС АЛИЕВ
-1-
Аббос Алиев (Аббоси Ализода, 1899-1958) аз фарзандони
арљманди Бухорои Шариф буд. Асли ў аз эрониёни Бухоро
будааст. Набераи хоњари Аббос Алиев Зулфия Рањимова, ки
дар Душанбе, дар Китобхонаи миллии ба номи Фирдавсї кор
мекард ва њанўз дар Душанбе аст, ба мо гуфт, ки аљдоди Аббос
Алиев аз Њамадон будаанд.
Солњое, ки каминаи нигоранда донишљўй будам (солњои
1941-1945) ва профессор Аббос Алиев ба мо дарс медод, гумон
доштем, ки ў аз эрониёни Марв аст. Имрўз намедонам, ки ин
пиндор аз куљо пайдо шуда буд. Шояд ба он сабаб пайдо шуда
бошад, ки бештари эрониёни Бухоро аз Марв буданд. Амир
Шоњмуроди манѓит (љулусаш 1199 ќ., яъне 1784 м.) чанд бор ба
Хуросон, аз љумла ба Машњад ва Марв њамла бурда, боре
«банди султониро хароб карда, (ки об шањрро шуста бурд-
М.Ш.) Марвро ба як сурати абадї ба харобї андохт,
мардумеро, ки дар он сарзамин сукно доштанд, ба
Мовароуннањр кўчонида, ба атрофи Бухоро ва Самарќанд
манзил дод».
1
Ин эрониёни хуросонї худро тод меномиданд.
Тодњо њама мардуми њунарманд буда, дар њаёти фарњангї ва
иљтимоъиву сиёсии Мовароуннањр љойгоње босазо ёфтанд.
Њунари «маврихонї», ки аз љолибтарин бахшњои санъати
мусиќии тољикист, ба Бухоро бо њамин тодњо омада, бо
фолклори тољик омехта, жанри наве ба вуљуд овард ва имрўз
њам шўњрат дорад.
Имрўз маълум шуд, ки Аббос Алиев аз дигар шохаи
эрониёни Бухоро, аз њамадониён будааст.
Эрониёни Бухоро дар гуфтору рафтор ба тамом бухорої
шуда буданд ва дар гуфтори Аббос Алиев низ аз лањљаи эронї
нишонае боќї намонда буд, ба тамом тољикї гап мезад.
Аббос Алиев хушгапу суханвар буда, дар зебосуханї ва
бурро ва пуртаъсир гап задан касеро монанди ў надидаам.
1
С. Айнї. Куллиёт, љ. 10 (Таърихи амирони манѓитияи Бухоро), сањ. 17.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
214
Шунидаам, ки Абдулќодир Муњиддинов бисёр буррову зебо ва
дилнишин сўњбат мекард. Аз шахсиятњои намоёни даврони
инќилоб Абдуррауфи Фитрат суханвари забардаст буда,
сухани зебо, муассир ва боварбахши ў дар Бухоро, Самарќанд
ва Тошканд шўњрат доштааст. Файзуллоњ Хоља-пешвои
инќилоби Бухоро низ санъати суханварї дошт. Замони
талошњои сахти таърихї суханварони шўълаварро ба майдон
меоварад. Дар даврони дигаргунињои калони инќилобї аз
миёни мардуми тољик низ чанд нафар суханвар пайдо шуд. Ин
каминаи нигоранда аз онњо танњо якеро-фаќат Аббос Алиевро
дидаам ва аз гуфтори шевои ў, чи дар шароити расмї ва чи
ѓайрирасмї бисёр њаловат бурдаам.
Мо донишљўён ўро, ки устоди мо буд, муљассамаи зебої
мегуфтем. Дар њастии ў њусни зоњириву ботинї ба њам омада
буд. Бо хушсўњбативу базлагўйии ширин, хушќомативу
љомазебї моро мафтун карда буд. Аспрўй, сафедпўст,
мешчашм, фарохпешонї ва сермўй буд. Миёнаќад, чусту
чолок, њама њаракатњояш табиъї ва ба худаш зебанда буданд.
Аббос Алиев худ ва табори эрониасли худро дар
санадњои расмї тољик номидааст. Дар гувоњиномае, ки дар
Бойгонии давлатии Тољикистон, дар парвандаи Аббос Алиев
њаст (Справка о научно-педагогической работе профессора А.
А. Алиева), гуфта шудааст: «Аббос Алиевич Алиев дар
хонаводаи тољики коргар дар шањри Бухоро ба дунё
омадааст».
Чун бо инќилоб пантуркистњо ба сари кор омаданд ва
тољиконро ўзбек навиштан гирифтанд, ба бархе аз эрониёни
Бухоро муяссар гардид, ки худро эронї ё форс бинависанд ва
бархе худро тољик навиштанд. Яке аз онњое, ки аз аввали
инќилоб худро тољик навиштанд, Аббос Алиев буд.
Њамчунонки аз пажўњишњои илмї бармеояд, аз як санади 20
октабри соли 1920 маълум мегардад, ки аз рўзњои аввали
инќилоб «дар Љумњурияти Халќии Шўроии Бухоро танњо се
нафар аз кормандони масъул тољик буданд – ду тан дар
Трибунали њарбии инќилобї ва як тан (Аббос Алиев) дар
Нозироти маориф».
1
Яъне аз нахустин рўзњои инќилоби
1
Р. Масов. История топорного разделения.-Душанбе, 1992.-С. 23