Книга Шакури. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон
Подождите немного. Документ загружается.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
185
гиранд. Соли 1926, баъди рўйхати ањолї М. Габриэлян ном
духтур ќайд карда буд, ки њангоми тањќиќу муоинаи Бухоро ва
атрофи он одамон «баъзан ба ин суол, ки ба кадом миллат
мансубанд, чунин љавоб медоданд: «Пештар мо тољик будем,
акнун ўзбек шудем». Зимнан дар аксари мавридњо занњо худро
тољик мехонданду шавњаронашон хешро ўзбек меномиданд» (0.
А. Сухарева. Бухара. XIХ - начало XX в. - М. Наука, 1966, с.122),
яъне мардњо, ки ба њаёти иљтимоъї иштирок доштанд, маљбур
буданд, ки зери фишори расмии маъмурї худро ўзбек гўянд.
Шубњае нест, ки чунин муросокорї ва эътирофњое аз ќабили
«мо ўзбек шудем» натиљаи сиёсати зўроварист, ки дар он айём
«ташвиќот» ва «фаъолияти равшангарї» номида мешуд.
То Инќилоби Октабр дар аморати Бухоро муносибатњои
феодалию патриархалї њукмронї мекард, кишвари Туркистон
нав ба poњи тараќќиёти капиталистї даромада буд. Бинобар ин
худшиносии мардуми бумии Осиёи Миёна њанўз ба њадди камол
ташаккул наёфта буд. Мафњуми миллат нав ба доираи муомилоти
сиёсиву мафкуравї ворид гардида, маънои њаќиќї ва фањмиши
тозаи иљтимоии он барои бисёр одамон норавшан буд. Аз ин
њолат мафкурабардорони миллатгароии азаматталабї истифода
бурданд, таблиѓоти пайвастаи онњо тафаккури норасидаи
иљтимоъї ва миллии оммаро дар њадаф дошт. Аксарият онро чун
њаќиќати холис пазируфтанд.
-4-
Дар чунин шароити фиребгариву ќаллобї ва худсарии
комили доирањои муќтадири маъмурию сиёсї маъракаи таќсими
њудуди миллї баргузор шуд. Табиист, ки барои тољикон ин
маърака аз бисёр љињатњо зуњуроти њаќиќии таъйини сарнавишти
миллии худ нагардид.
Натиљаи асосии таќсими њудуди миллии Осиёи Миёна барои
тољикон ин буд, ки фаќат сеяки тољикон, - аз 2.100.000 нафар
танњо 739.503 нафар, асосан тољикони кўњистони Бухорои
Шарќї, яъне Тољикистони марказї ва љанубии имрўза соњиби
љумњурии мухтор шуданд. Аз се ду њиссаи тољикон дар
Ўзбекистон, яъне берун аз марзи Тољикистон монданд. Бешак,
чунин њалли масъала аз инсоф дур буд.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
186
Дар Бухорои Шарќї таъсиси љумњурияти Тољикистон чунин
маънї дошт, ки тољикон фаќат дар як гўшаи дурдасту
аќабмондаи ватани таърихї ва кунунии худ ба ном истиќлоли
давлатї ба даст оварданд. Асосњои маънавии њастии чандинасраи
онњо - шањрњои бостонии Бухоро, Самарќанд ва Хуљанд дар
њайати Ўзбекистон монданд. Дар љумњурияти навтаъсиси
мухтори халќи ќадимаи тољик, ки арзишњои оламшумули
маънавї офаридааст, ягон шањр набуд. Тољикистон дар тамоми
Иттифоќи Шўравї ягона љумњурие буд, ки шањр надошт. Њамин
тариќ тољикон аз муњимтарин воситаи инкишофи босуръат
мањрум гардиданд, зеро чунонки В. И. Ленин ќайд кардааст,
шањрњо «марказњои њаёти иќтисодї, сиёсї ва маънавї»,
«муњаррикони асосии пешрафтанд» (Полн. собр. соч., т. 23, с,
341).
Тољиконро аз он шањрњои машњур људо кардан маќсаде
дошт, ки онњоро аз «муњаррикони асосии пешрафт» мањрум
намуда комилан «ба кўњњои баланд биронанд».
Вазъият фаќат баъди ба љумњурияти иттифоќї табдил
ёфтани Тољикистон (соли 1929) каме ислоњ гардид: вилояти
Хуљандро ба он њамроњ карданд. Лекин дар Самарќанду Бухоро
чун пештара ўзбекгардонии тољикон њамоно дар ављ буд.
Самарќанд, ки замоне пойтахти Темур буд, соли 1924
пойтахти Ўзбекистон гардид ва ин њол мебоист пирўзии ѓояњои
бузургдавлатиро ифода мекард. Ин иќдом бо маќсадњои
ташвиќотї хеле васеъ истифода гардид. Баъдтар Шароф Рашидов
мањз њамин «анъанањои» солњои бистро идома дод. Солњои шаст
бо нишондоди Шароф Рашидов китобе ба чоп расид, ки аз сањми
таърихии Темур, ки гўё сањми пешбар будааст, њикоят мекард.
Зиёда аз ин ният доштанд, ки љашни ин амири хунхорро
ботантана таљлил намуда, барои поси хотираш пайкарае бунёд
кунанд.
Аз даст рафтани Бухорою Самарќанд чунин маънї дошт, ки
тољикон чанде аз пояњои асосии маънавият ва ќисмати умдаи
дороињои таърихии худро аз даст додаанд, он муќаддасотеро аз
даст додаанд, ки дар асрњои IX-X забони адабї ва адабиёти
классикии онњоро ба вуљуд оварда, асрњо парварда буд, он
сарчашмањои итмомнопазири эљодиётро аз даст додаанд, ки дар
арзи дањ аср садњо абармардони илму адаб ва њунарро ба камол
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
187
расонида буд. Бо вуљуди њукмронии дуру дарози њарбию сиёсии
сулолањои турку ўзбек аз Самарќанду Бухоро ягон шоири
тавонои ўзбек ба миён наомад. Ин худ бењтар аз њама бозгўй аст,
ки вилоятњои мазкур ба фарњанги кадомин халќе тааллуќ доранд.
Маълум аст, ки таќсими њудуди миллї барои тољикон на як
падидаи њаќиќии таъиини сарнавишти миллї, балки як амри
маљбурии маъмурию волунтаристї буд, бино бар ин, рисолати
таърихии худро ба љо наовард – дар роњи таъмини вањдати
миллат ва иттињоди кулли нирўњои иќтисодиву маънавии он
омили љиддие шуда натавонист. Марзбандї на фаќат сиёсати
зўран ўзбекониро пешгирї накард, баръакс барои зудтар амалї
гардидани ин сиёсат нисбат ба аксарияти кулли тољикони Осиёи
Миёна, яъне нисбат ба аз се ду њиссаи онњо роњро васеъ кард,
барои аз миллат људо шудани тољикони ноњияњои мутараќќии
иќтисодиву фарњангї, ки барои ташаккули шуури љамъиятии
миллат ањамияти махсус доштанд, шароити мусоид фароњам
овард. Њама имкониятњои таљрибаи ўзбексозї дар солњои баъд
пурра истифода шуда, махсусан дар Самарќанду Бухоро бо
шаклњои даѓале ба амал љорї гардиданд.
Њангоме ки бори аввал масъалаи таќсими њудуди миллии
Осиёи Миёна ба миён омад, ба тољикон људо кардани воњиди
марзии маъмурї њатто ба назар дошта нашуда буд. Он ваќт
инкори расмии мављудияти халќи тољик бо ќувваи тамом амал
мекард. Баъд тасмим гирифтанд, ки дар Бухорои Шарќї як
вилояти худмухтори тољиконро таъсис дињанд. Фаќат дар
марњалаи охир ба туфайли фаъолияти ватандўстони фидокоре, ки
пешвои маънавии онњо устод Айнї буда, аз ќабили Абдулќодир
Муњиддинов, Нусратуллоњ Махсум, Чинори Имомзода,
Шириншо Шотемур ва дигарон, ба шарофати дурандешии сиёсї
ва дастгирии Г. В. Чичерин оид ба таъсиси љумхурияти мухтори
Тољкистон ќарор ќабул шуд.
Ва њол он ки дар њамон соли 1924 тамоми шароит муњайё
буд, ки Тољикистон маќоми љумњурияти иттифоќиро бигирад.
Намояндагони халќи тољик чунин дархост пеш гузоштанд. Вале
барои амалї шудани он мавќеъи баъзе роњбарони љумњурияти
мухтори Туркистон ва љумњурияти халќии Бухоро, пеш аз њама
раиси КМ Њизби Коммунистии Туркистон Абдуллоњ Рањимбоев,
раиси Шўрои Комиссарони Халќи ЉЊШ Бухоро Файзуллоњ
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
188
Хољаев ва атрофиёни онњо халал расонид, ки зўр зада дар
водињои Осиёи Миёна, алалхусус дар Бухорову Самарќанд
мављуд будани тољиконро инкор мекарданд. Масалан, Абдуллоњ
Рањимбоев баисрор таъкид мекард, ки «Осиёи Миёна аз рўи
њайати миллии худ кишварест, ки ўзбекњову кирѓизњо ва
туркманњо миллати бонуфузи он буда, боќї њама ќавмњои
алоњидаи майда=чуйдаанд » (АМП ИМЛ, захираи 62, номгўи 2,
парвандаи 87, вар. 79). Мавќеи мазкур, дар њоле ки номи тољикон
њатто дар ќатори «ќавмњои алоњидаи майда-чуйда» зикр
намегардид, сиёсати онваќтаи расмиро муайян менамуд. Ин
сиёсат аз рўи моњияти худ хилофи воќеият, хилофи адолати
иљимої буд. Он гуфтањои А. Рањимбоев дар Тошканд айнан ба
санадњои расмї дохил шуд ва ба Маскав рафт.
Дар њуљљатњои солњои бист рољеъ ба иќдоми љиддии сиёсие
чун ба Ўзбекистон њамроњ кардани Бухорову Самарќанд далели
мўътамаде мављуд нест. Бебунёд будани далелњои њуљљатњои
мазкур њамон ваќт њам маълум буд ва гузашти айём зуд
нодурустии онро собит намуд. Чунончи, яке аз бањонањои дар
њайати Ўзбекистон монондани Бухорову Самарќанд ин буд, ки
гўё вилоятњои мазкур ќисми таркибии иќтисоди мардумони
водинишини Осиёи Миёна мебошанд ва ба кўњистони
Тољикистони ќафомонда тобеъ гардидани онњо дар роњи
инкишофи иќтисодии ин минтаќа мамониат хоњад кард. Дар
нисбати округи Хуљанд, ки дар он ваќт ба водии Фарѓона
иртиботи ќавии иќтисодї дошт, дар нисбати Ўротеппа,
Панљакент ва дигар ноњияњо низ чунин бањона пеш оварда шуд.
Бо вуљуди ин, њангоме, ки ноњияњои мазкур ва округи Хуљанд ба
њайати љумњурияти Тољикистон дохил гардиданд, иќтисоди
Осиёи Миёна, аз љумла, водии Фарѓона, аз ин иќдом зараре
надид, баръакс дар натиљаи ин кор нирўи иљтимоиву иќтисодии
Тољикистон бамаротиб афзоиш ёфт ва ин ќувваафзоии
Тољикистон дар навбати худ ба инкишофи иќтисодии тамоми
минтаќаи Осиёи Миёна мусоидат намуд. Мо мўътаќидем, ки агар
он ваќт ноњияи иќтисодии Бухорову Самарќанд ба њайати
Тољикистон дохил мегардид, барои инкишофи иќтисодиву
фарњангии худ на камтар аз он ки њоло дорад, имконият пайдо
мекард.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
189
Заиф сохтани омилњои иќтисодї ва фарњангии Тољикистон,
ки маќсади миллатгароён буд ва онњо ба ин маќсади хеш
расиданд, барои пешрафти тамоми минтаќа фаќат зарар оварду
бас.
Далелњои дигаре, ки он ваќт барои дар њайати Ўзбекистон
монондани Бухорову Самарќанд ба миён гузошта буданд,
њамчунин бебунёду беасосанд.
Моњияти ин «далелњо»-ро боре раиси комиссияи таъйини
сарњади байни Тољикистону Ўзбекистон хеле равшан ифода кард.
Дар маљлиси комиссия ў рўйрост изњор намуд: «Бухоро барои
тољикон луќмаи муносиб нест» (АМП ИМЛ, захираи 62, номгўи
2, парвандаи 1744, вар. 36). Њамин буд «далели» ў! Бешубња, ягона
«далел» амри дили нохоњами њукуматдорон ва сабаби ягона
сиёсати худсаронаи соњибони «бозуи ќавї» буд.
Оре, нисбат ба тољикон содир шудани беадолатии
гўшношуниди миллї аз њамон ваќт, яъне аз солњои бист маълум
буд. Аз њамон ваќт бисёр чораандешињои масъулони таќсими
њудуди миллї нодуруст шуморида шуда буданд. Аз љумла, соли
1924 раиси бурои Осиёимиёнагии КМ РКП(б) И. А. Зеленский
таъкид карда буд: «Ин љо корњои нимасомон њанўз зиёданд, ин
корест, ки табартарош кардаанд – эта работа проделана
топором» - гуфтааст ў (АМП ИМЛ, захираи 62, номгўи 2,
парвандаи 177, вар. 41).
Вале аз чї бошад, ки мањсули сустбунёди он табартароши
беадолатї, он ноинсофии мањз то имрўз имтиёзи дастнорасии
худро гум накардааст.
-5-
Рањбарони љумњурияти Тољикистон, чунончи Нусратуллоњ-
махсум Лутфуллоњов, Шириншо Шотемур, Абдулќодир
Муњиддинов, Абдурањим Њољибоев ва дигарон аз соли 1924 cap
карда, дар мавридњои гуногун рољеъ ба ташкили нодурусти
таќсими њудуди миллї, дар бораи ањволи тољикони Ўзбекистон,
оид ба масъалаи Бухорову Самарќанд чандин бор ба номи
Сталин мактуб навиштанд, вале чораи љиддие андешида нашуд.
Дуруст аст, ки љиддияти масъала дар баъзе њуљљатњои њизбии
солњои бист таъкид гардидааст. Истилоњоте аз ќабили
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
190
«миллатгароии бузургўзбекї», «миллатгароии бузургдавлатии
ўзбекї» ва ѓайра њамон замон пайдо шуда буданд. Баъзе аз онњо
њамон ваќт ба њуљљатњои њизбї, чунончи ба Резолютсияи
анљумани XII РКП (б) дохил гардида буд. Аз љумла дар Ќарори
КМ ВКП (б) «Дар бораи ташкилоти њизбии Ўзбекистон (25 май
соли 1929) дар хусуси «зуњуроти… миллатгароии бузургўзбекї,
махсусан нисбат ба тољикон ва яњудиёни тањљої» сухан рафтааст.
Соли 1929 инструктори КМ ВКП (б) Аммосов доир ба
вазъияти тољикони Ўзбекистон чунин гуфта буд: «Мо
ассимилатсияи маљбурии миллатњои камнуфусро мушоњида
мекунем, ки бо роњи пинњон доштани миллат ва табдили онњо ба
ўзбек сурат мегирад. Њатто њизбиён бо тарсу њарос мансубияти
миллиашонро пинњон медоранд ва худро ўзбек менависонанд»
(АМП ИМЛ, захираи 62, номгўи 2, парвандаи 1744, вар. 19).
Ин огоњии љиддие буд, вале чун дигар њушдорњои
изтиробангез мавриди таваљљўњ ќарор нагирифт ва натиљае ба
бор наовард.
15 ноябри соли 1924 рўзномаи «Правда» дар бораи
мушкилоти љумњурияти навтаъсиси худмухтори Тољикистон
маќолае чоп карда, дар бораи вазифаи баѓоят душвори «ба њаёти
мустаќилонаи давлатї ќадам нињодани тољикон, дар хусуси он ки
тољикон бо ќувваи худ ин вазифаро ўњда карда наметавонанд»,
масъала гузошта, таъкид намуда буд, ки бино бар ин, «зарур аст,
ки дар ин роњ ба онњо амалан мадад расонида шавад», аз љумла,
«дар њама мањалњое, ки тољикон зиндагї мекунанд, мактабњои
тољикї кушода шавад».
Дар Ўзбекистон солњои сї ва дањањои баъд њама чорањоро
диданд, то робитаи тољикон бо Тољикистон то њадди аќал мањдуд
гардад, то ин ки онњо њаќиќати сарнавишт ва мансубияти миллии
худро надонанд, саргању сарчашмањои иљтимоъиву
таърихиашонро фаромўш созанд, њофизаи таърихии онњо ба
самти нодурусте ташаккул ёбад.
Барои он ки ин маќсад ба даст ояд, тамоми куввањо, пеш аз
њама мактабро сафарбар карданд. Азбаски ќариб њамаи тољикони
Бухорову Самарќанд ўзбек навишта шуда бошанд њам, забони
модарии худ - забони тољикиро тарк накарданд, сиёсатмадорон
ва баъзе олимони ўзбек маљбур шуданд, ки солњои сї нисбат ба
тољикони Ўзбекистон истилоњи «ўзбекони тољикзабон»-ро ба
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
191
муомилоти мафкуравї дохил кунанд. Агарчи ин истилоњ комилан
истилоњи зиддиилмї буд, гуё таълим ба забони ўзбекї дар
мактабњои тољикие, ки охири солњои бист дар Самарќанду
Бухоро кушода шуда буданд, «илман асоснок» шуд. Солњои сї,
њамчунин солњои чилу панљоњ дар натиљаи муборизаи
суботкоронаи як ќисми ањолї ва ашхоси алоњида (ки баъдтар
бисёре аз онњо барои ин кирдор ба љазоњои сахт гирифтор
шуданд) миќдори мактабњои тољикї дар Бухорову Самарќанд
гоње андак зиёд мешуд, вале сонитар торафт кам шудан гирифт.
Дар даврони касодиву рукуд, дар солњои хукмронии
рашидовиён миќдори мактабњои тољикї якбора кам гардид.
Чунончи:
Бухоро:
соли тањсили 1966–1967: дар вилоят 36 мактаби тољикї, аз
љумла дар шањои Бухоро 6.
Соли 1987: дар вилоят 11, дар шањр ягон мактаби тољикї
намонд.
Самарќанд:
соли тањсили 1964–1965: дар вияоят 32 мактаби тољикї, аз
љумла дар шањри Самарќанд 20.
Соли 1987: амалан ќариб њама мактабњоро ба забони ўзбекї
гардониданд ва ё ба њам омехтанд. Аз 236 синфи тољикии соли
таълими 1964-1965 соли 1987 њамагї 114 синф монд, яъне ду
баробар кам гардид.
Бањонаи баста шудани синфњо ва мактабњои тољикї ин буд,
ки «падарону модарон фарзандони худро ба мактабњои тољикї
додан намехоњанд." Дар ин бобат чї метавон гуфт? Албатта, ба
ин бањона бовар кардан мумкин аст. Охир, дар Ўзбекистон
шароите фароњам овардаанд, ки бачагонро дар мактабњои
тољикї хонондан бефоида аст, зарар дорад. Одаме, ки ба забони
тољикї маълумот гирифтааст, дар љое кор карда наметавонад,
њатто имкон надорад, ки ба мактаби олї дохил шавад. Дар
мактабњои олии Бухоро гурўњњои тољикї набуд, аз мактабњои
олии Самарќанд фаќат ду факултети донишкадаи омўзгорї ва
факултети филологияи университет дорои гурўњњои тољикї
буданду бас. Дастпарварони мактабњои Ўзбекистонро дар
мактабњои олии Тољикистон ба бањонаи он, ки барои
намояндагони љумњуриятњои дигар љой нест, ќабул намекарданд.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
192
Ба ин тариќ бачагон маљбур буданд, ки «ихтиёран» ба
мактабњои ўзбекї раванд. Дар мактабњо шогирдону устодон
тољиканд, вале дарс ба забони ўзбекї, бар илова бо забони
шикастаи ўзбекї мегузарад. Дар синфи якум саводи бачаи
њафтсоларо ба забони ўзбекї мебароваранд ва њол он ки забони
ўзбекиро кўдак њоло намедонад ва дузабонї хеле баъдтар муяссар
мегардад. Чунин тарзи таълим, ки бар хилофи дастурњои
педагогикаву психология аст, рушди аќли бачагонро суст карда,
тафаккурашонро аз инкишоф бозмедорад. Дар натиља, онњо
амалан на забони модарии хешро медонанду на забони ўзбекиро.
Муаллиме аз ноњияи Бухоро шањодат медињад: «Шогирдоне, ки
мактабњои моро хатм кардаанд, на ба забони ўзбекї ва на ба
забони адабии тољикї дуруст ва бехато сухан карда метавонанд»
(рўзномаи «Бухоро њаќиќати», 11 марти соли 1986).
Натиљаи асосии ўзбекї гардондани таълим касолати аќлии
љавонон асту бас!
Вобаста ба ин таъкид кардан зарур аст, ки ўзбекони
Тољикистон бо чунин масъала cap ба cap нашудаанд. Ўзбекони
Тољикистон одатан бо масъалањое аз ќабили он, ки агар
фарзандро ба мактаби ўзбекї дињанд, баъд дар Тољикистон чї
гуна зиндагї хоњад кард, дучор намеоянд. Дар Тољикистон чун
дар бисёр љумњуриятњои дигар барои соњиби маълумоти олї
шудан, умуман барои кору фаъолият ањамият надорад, ки одам
ба кадом забон - тољикї, русї ё ўзбекї - маълумоти миёна
гирифтааст. Яъне, шароите фароњам овардан мумкин будааст, ки
намояндагони халќњои гуногун барои фаъолияту зиндагї
имконияти баробар дошта бошанд, имконияте, ки ба мансубияти
миллї ва забони таълим њеч вобастагї надорад. Дар Ўзбекистон
барои тољикон чунин шароит муњайё нест, дурусттараш онро
огоњона ва бо маќсадњои ѓаразнок барњам додаанд.
Дар мактабњои олии Тољикистон њамеша гурўњњои ўзбекї
амал мекарданд. Дар Тољикистон ба ѓайр аз рўзномаи «Совет
Тожикисгони» пурра ва ё ќисман ба забони ўзбекї нуздањ
рўзномаи вилоятиву ноњиявї нашр мешавад, театри ўзбекї,
дастањои худфаъолияти њунарии ўзбекї ва ѓайра мављуданд.
Дар Ўзбекистон манзараи тамоман дигареро мушоњида
мекунем. Дар Тошканд ягона рўзномаи тољикии «Њаќиќати
Ўзбекистон», он њам њафтае се маротиба нашр мешуд. Дар зарфи
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
193
панљоњ соли охир - то соли 1988 дар ноњияву вилоятњои
Ўзбекистон ба забони тољикї рўзномае ба табъ намерасид. Дар
Бухоро, ки ватани матбуоти тољик ба шумор меомад, - дар ин љо
соли 1912 аввалин рўзномаи тољикї чоп шуда буд - баъди
инќилоб натавонистанд, ки боре њам ба нашри рўзномаи тољикї
муваффаќ шаванд. Танњо аз моњи феврали соли 1990, фаќат як
сањифаи рўзномаи вилоятии ўзбекї, њамагї њафтае як маротиба
ба забони тољикї нашр мегардад. Аз аввали соли 1990 дар
Самарќанд рўзномаи вилоятии тољикии «Овози Самарќанд» ба
формати майдаи рўзномаи пионерї аз чоп баромад. Ќисми асосї
ва ё аксарияти кулли ањолии ноњияњои Пешкўњу Самарќанд ва
дигар ноњияњои вилоятњои Бухоро, Самарќанд, Сурхондарё ва
дигар вилоятњо аз тољикон иборат аст, вале алњол фаќат як
сањифаи рўзномаи ноњиявї ба забони тољикї чоп мешаваду бас.
Чунин таносуби њайати миллии ањолї ва сањифаи рўзномаро
фаќат тањќири ошкорои халќи тољик донистан мумкин аст.
Театрњои Бухорову Самарќанд тамошоњои худро танњо ба
забони ўзбекї тайёр мекунанд, театри драмавии Бухоро дар
таърихи худ фаќат як пйecapo ба тољикї тањия намуд, ки он њам
ба туфайли сафари њунарии театр ба Афѓонистон сурат гирифт.
Дар Самарќанду Бухоро ва дигар ноњияњое, ки тољикон зиндагї
мекунанд, ба забони тољикї ягон эълон, шиор ва ё навиштаљоте
ба назар намерасад. Он љо забони тољикї аз њаёти иљтимоъї - аз
маљлису љамъомадњо, аз доираи фаъолияти таблиѓотї, суд ва
ѓайра бароварда шудааст. Уйѓурњо, тоторњои Ќирим ва дигар
халќњои Ўзбекистон соњиби дастањои худфаъолиятї ва касбии
њунаранд, аммо тољикон аз он мањруманд.
Тољикони Ўзбекистон ба он сабаб аз неъматњои мазкур
мањруманд, ки дар ин љумњурият, ба xycyc дар Бухорову
Самарќанд ўзбек ба шумор меоянд ва ин расман дар
паспортњояшон сабт гардидааст.
Чунонки дар боло дидем, солњои бист њатто коммунистон аз
тарс мансубияти миллиашонро пинњон дошта, њатман худро
ўзбек менависонданд. Ин зуњуроти таљовузкоронаи нангин
солњои сиву чил, махсусан, солњои шасту њафтод хеле вусъат
гирифт. Бисёр одамон шањодат медињанад, ки А. Каримов
њангоме ки котиби якуми кумитаи њизбии вилояти Бухоро таъин
шуд, дар яке аз аввалин маљлисњои бурои кумитаи њизбї бо
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
194
ќатъияти тамом чунин вазифа пеш гузошт: «Рўњи тољикиро аз
Бухоро нест кардан даркор аст, ба кадом роње, ки бошад, ба ин
маќсад расидан зарур аст». Сиёсати «нест кардани pўњи тољикї»
ва парвариши рўњияи ўзбекї дар њама љо ва дар њама риштањои
зиндагї - дар забон, адабиёт, санъат, маорифи халќ,
паспортнависї рўйрост ба амал љорї мегардид.
Дар Бухорову Самарќанд ба даст овардани паспорте, ки
миллати соњибаш тољик навишта шуда бошад, ќариб
имконнопазир аст. Дар даврони Рашидов дар ин љода баъзе
«нуќсонњо», «ислоњ» шуданд: аксарияти онњое, ки аз рўи
паспорташон тољик буданд, ногањон дар њуљљатњо ўзбек сабт
гардиданд. Як гурўњ - 40 нафар бошандагони ноњияи
Шофиркоми вилояти Бухоро дар мактубе, ки 31 декабри соли
1987 ба КМ ПК Тољикистон равон кардаанд, чунин менависанд:
«То солњои 50-ум дар њуљљатњои падару бобоёни мо миллаташон
тољик навишта шуда буд. Дар њамон солњо њуљљатњоро
(гувоњномањоии таваллуд) нав карданд. Дар натиљаи ин миллати
моён њам ўзбек шуда монд. Гўё акнун дар Бухоро тољик нест».
Дар чунин шароит одамон намехостанд, ки миллаташон дар
паспорт тољик навишта шавад. Дањњо сол боз шароите њукмрон
аст, ки одамонро маљбур месозад ба олами дурўѓу дурўягию
бемаънавиятї ќадам гузоранд, миллат ва забони модарии хешро
пинњон доранд ва њол он ки ин баробар аст ба он, ки аз халќи худ,
аз ватан, аз падару модар, аз њама муќаддасот даст бикашанд. Ин
нажодкушии њаќиќї – геносид аст, фаќат нажодкушии љисмонї не,
балки мудњиштар аз он - нажодкушии маънавию ахлоќист. Ин
сиёсатест, ки мањви маънавии инсонро дар њадаф дорад. Биноан
образи машњури романи Ч. Айтматов ба ёд меояд, ки халќеро ба
манќурт табдил медињанд...
Ин сиёсат чунин натиљањо овард: агар дар ибтидои солњои
бист дар њудуди имрўзаи Ўзбекистон аќаллан беш аз 2 миллион
тољикон зиндагї мекарданд, бино ба рўйхати соли 1979 онњо
594.627 нафар шуданд. Агар дар солњои аввали инќилоб тољикон
аз рўи шумораи умумї дар њудуди имрўзаи Ўзбекистон – он ваќт
РАСС Туркистон ва РХС Бухоро њатто ба омори расмии дуруѓин
дар љои дуюм бошанд, њоло дар њамон ќаламрав ба љои шашум
фаромадаанд ва соли 1979 фаќат 4 фоизи ањолиро ташкил доданд.
Њатто дар вилояти Бухоро соли 1979 тољикон ба эътибори