Книга Шакури. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон
Подождите немного. Документ загружается.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
175
ОН ЧЇ БО ТАБАРИ НОИНСОФЇ
ТАРОШ ХЎРДААСТ
1
-1-
Барои халќњои Осиёи Миёна як мўњраи асосї дар халќаи
раванди бозсозї ислоњи он хатоњоест, ки њангоми таќсими худуди
миллии ин минтаќа содир шуда буд.
Зарур аст, ки масъалаи тољикони Ўзбекистон, алалхусус
масъалаи Бухорову Самарќанд дар радифи муњимтарин
масъалањои муносибати байни миллатњои мамлакат њаллу фасл
бишавад. Ин масъала беш аз пеш тезу тунд гардида, таќозо
мекунад, ки оќибатњои он беадолатии таърихї, ки соли 1924
њангоми марзбандии миллии Осиёи Миёна нисбати халќи тољик
раво диданд, њар чї зудтар бартараф шавад.
Таќсими њудуди миллї дар таърихи халќњои ин сарзамин як
марњалаи муњим буд, вале ба ин рўйдоди азим зиддиятњои
мураккабе низ хос буд, ки баъзе ќарорњои беасос ва нимкора,
тањрифкорї ва амалиёти ѓайриќонунии зўроварона, беадолатии
миллии ошкоро нисбат ба тољикон аз њамин љумла аст. Поймол
шудани њуќуќи халќи тољик муносибатњои ду халќи бародар –
тољикону ўзбеконро тезу тунд гардонид.
Чаро он замон нисбат ба халќи тољик чунин ноинсофии
гўшношуниди миллї имконпазир гардид? Ин беадолатї чї
натиљањое ба бор овард?
Маълум аст, ки аз ќарни VI сар карда, дар кишвари тољикон
ва аљдоди онњо кам-кам унсурњои этноси туркї роњ ёфтан гирифт.
Туркон аз садаи XI дар Осиёи Миёна њукмронии њарбиву сиёсии
худро устувор карданд. Дар асри XVI фављи нави туркњо, ин
дафъа аќвоми ўзбек ба ин сарзамин сар дароварданд. Номи халќи
ўзбек аз номи њамин ќабилањо гирифта шудааст. Низоми хонї ва
1
Ин маќола аз рўи «Номаи ба М. С. Горбачов» навишта ва баъзе
фаслњо илова шуда буд. Матни русии ин нома ва таърихи он дар
сањифањои пеш омадааст.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
176
ашрофияи њарбию маъмурии ўзбек бо зўри шамшер мардуми
тањљоии ин кишварро дар њолати мутеъї нигоњ медоштанд.
Пантуркизм, ки дар охири ќарни XIX ва ибтидои асри XX
нуфузи зиёд пайдо карда буд, назарияи мављудияти «миллати
ягонаи турк»-ро ба миён гузошт ва бунёд намудани «давлати
ягонаи туркї»-ро, ки аз соњили бањри Сиёњ, то Ёќутистон доман
пањн карда, бо тамоми ќудрат, пеш аз њама, бар зидди Русия
равона шуда бошад, маќсади асосии худ ќарор дод. Барои амалї
шудани ин маќсад тољикон, ки аз халќњои эронї буда, ба шохаи
њинду аврупоии халќњо тааллуќ доранд, халал мерасониданд. Яке
аз даъвоњои асосии миллатгароёни ўзбек дар аввали асри XX
инкори куллии мављудияти халќи тољик чун умумияти мустаќили
этникї буд, мављудияти ў чи дар гузашта ва чи дар замони мо
бахусус дар Самарќанду Бухоро инкор мегардид.
Дар тўли ду њазор соли охир Бухорову Самарќанд
марказњои муњимми сиёсї, иќтисодї ва фарњангии халќи тољик ба
шумор меомаданд. Мањз дар ин шањрњо дар тўли ќарнњо забони
адабии тољикї (форсї) ва як адабиёти оламшумули классикї
ташаккул ёфта гул-гул шукуфт. Пойтахти давлатњои ќадимаи
феодалии тољикон ва аљдоди онњо низ шањрњои мазкур мањсуб
мешаванд. Вале аз асри XI Бухорову Самарќанд чандин бор
маркази салтанати истилогарони мухталифи турку ўзбек
гардиданд. Самарќанд њатто пойтахти давлати Темур буд. Ва њол
он ки номи шуми Темур ливои пантуркизм гардид. Бинобар ин
барои мафкурасозони пантуркизм ин ду шањр рамзи зўриву
ќудрат ба шумор меомад. Ин њама як назарияи дурўѓин ва
бебунёдеро тавлид намуд, ки гўё њама мардумони Самарќанду
Бухоро, њамчунин мардумони водинишини Осиёи Миёна, ки
худро тољик меноманд, дар асл ўзбеканд, вале забони
модариашонро гум карда, забони вайрони форсиро ќабул
кардаанд.
Пантуркизм баъди Инќилоби Октабр бузургтароишии
ўзбекиро ба вуљуд овард, ки миллатгароии таљовузкоре буда,
махсусан бар зидди тољикон нигаронида шуда буд. Њомилони
ѓояи миллатгароии бузургдавлатї баъди инќилоб мансабњои
калони маъмурї ва њизбиро ба дасти ќудрат дароварда, рўйрост
сиёсате пеш гирифтанд, ки зўроварона ўзбек гардонидани
тољикон буд. Ба он сиёсат бисёр асирони Туркия мадад
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
177
мекарданд. Ин туркњои асир аз роњи Осиёи Миёна бояд ба ватан
бармегаштанд, вале дар ин кишвар чанд сол маскан гузида,
махсусан дар муа-ссисањои маориф амиќ реша ронда буданд ва
фикрњоро ба зањри пантуркистї олуданд. Як идда зиёиёни тотор,
аз љумлаи кормандони њизбиву шўрої, ки рўњияи миллат-гарої
доштанд, низ ба онњо кўмак мекарданд. Дар байни намояндагони
бонуфузи пантуркизми солњои бист тољикон њам дучор меоянд: аз
љумла баъзе тољикон, ки дар Туркия хатми тањсил карда буданд,
пайрави пантуркизм шуданд.
Ошкоро эътироф накардани мављудияти халќи тољик њам
дар Љумњурияти Шўроии Сотсиалистии Мухтори Туркистон ва
њам дар Љумњурияти Халќии Шўроии Бухоро баъзе тамоюлњои
асосии сиёсати расмиро муайян намуд. Аз солњои аввали
Инќилоби Октябр дар сатњи сиёсати давлатї паи њам чанд
ќадами ѓалат ва ё огоњонаи миллатгароёна ба вуќўъ пайваст, ки
бар зидди тољикон равона шуда буд. Ин љо баъзе аз онњоро
гўшрас меорем.
-2-
Пеш аз инќилоби 1917 њам маъмурони њукумати подшоњии
Русия аксаран тољикони водинишин, махсусан тољикони
дузабонро, яъне онњоеро, ки забони ўзбекиро медонистанд, ба
ќатори ўзбекон медароварданд. Чунончи профессор И. И.
Зарубин ќайд мекунад, ки соли 1917 дар Туркистон њангоми
саршумори мардуми дењот тољикони дузабонро, аз љумла
онњоеро, ки сорт меномиданд, ўзбек менавиштанд. И. И. Зарубин
гуфтааст: «Дар љараёни кор рањбарон ба кормандон
фањмониданд, ки халќи махсуси сорт вуљуд надорад ва истилоњи
мазкур дар њама љо ба истилоњи «ўзбек» бояд иваз шавад».
1
Бино бар чунин сабабњои дигар маълумоте, ки рољеъ ба
шумораи тољикони Туркистон мављуд аст, на њамеша мутобиќи
воќеъият аст. Маълумоте, ки доир ба ањолии аморати Бухоро
вуљуд дорад, низ комилу мўътамад нест. Оид ба шумораи
тољикони Туркистону Бухоро раќамњои гуногун ва гоњо хилофи
1
И. И. Зарубин. Список народностей Туркестанского края.
Ленинград. 1925, с. 15-16.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
178
якдигар зикр шудаанд. Бино ба баъзе маълумот, соли 1914
аморати Бухоро 2.700.000 ањолї дошт, ки зиёда аз ду миллиони
онњо тољик буданд. Дар ибтидои солњои бист шумораи тољикони
Осиёи Миёна ба 3.400.000 расид, аз љумла дар Љумњурияти
Шўроии Халќии Бухоро 2.100.000, дар вилояти Самарќанд
750.000, дар водии Фарѓона – 400.000, дар ноњияњои дигар 100.000
тољик зиндагї мекард (Рўзномаи «Зарафшон», 11 сентабри 1923).
Агар ин шуморањо дуруст бошанд, бояд гуфт, ки шумораи
халќи тољик дар Мовароуннањр дар остонаи инќилоб аз њама
халќњои дигар зиёдтар буд.
Агар он раќамњоеро, ки дар њуљљатњои расмї зикр шудаанд
ва ё дар адабиёти илмї ќабул гардидаанд (бо вуљуди он ки онњо
низ чандон даќиќ намебошанд), сањењтар ба шумор оварем, бояд
бигўем, ки солњои аввали инќилоб дар љумњурияти Туркистон 2,5
миллион ўзбек ва 1,3 миллион тољик умр ба сар мебурд (АМД
Инќ. Окт., захираи 1318, номгўи I, парвандаи 627(2), вар. 132-
133),
1
аммо дар ЉХШ Бухоро баъди инќилоби соли 1920 шумораи
тољикон ба 800.000 расид (И. И. Зарубин. Список народностей
Туркестанского края. – Л., 1925, с. 8), яъне якбора беш аз чор
маротиба кам гардид. Чунки тољиконро ўзбек навиштанд.
Чунон ки дидем, њатто аз рўи маълумоти зиддиятнок ва
камнавишта тољикон солњои аввали октабр ба эътибори шумораи
умумї (2,1 миллион) дар Осиёи Миёна љои дуюмро ишѓол
мекарданд.
Бо вуљуди ин, «њангоме ки соли 1920 конститутсияи
љумњурияти Туркистон тасдиќ гардид, фаќат ќирѓизњо, ўзбекњо,
туркманњо «миллатњои тањљої» шинохта шуданд: тољикон –
ќадимтарин сокинони кишвар фаромўщ гардиданд» (В. В.
Бартольд, Соч., т. 2, ч. I, - М., 1963, с. 468).
Расман эътироф накардани мављудияти халќи тољик дар
њуљљатњои сиёсї њамин тариќ оѓоз ёфт. То соли 1924 дар
њуљљатњои асосии давлатї ва њизбї номи тољикон ќариб зикр
намегардад. Талаби эътирофи мављудияти тољикон ба
муќовимати сахт дучор меомад. Сиёсатеро амалї кардан
1
Ин маълумот ва баъзе маълумоти дигари архивро доктори илми
таърих А. Я. Вишневский лутфан ба ихтиёри мо гузошт. Муаллиф
аз сидќи дил ба ў ташаккур мегўяд.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
179
гирифтанд, ки маќсади он чунин буд: тамоми ањолии кишвар
бояд ўзбекнажод будани худро ба гардан гиранд, њар кас, ки
худро тољик медонад ўзбекнажод шавад.
Ўзбек гардонидани тољикон ба таблиѓоти доманадоре такья
дошт, ки ба тањрифи њуљљатњои таърихи гузаштаву њозира, ба
даѓалтарин роњу усулњои зўроварї бунёд ёфта буд. Аз рўзи аввали
таъсиси љумњурияти Бухоро (1920) бо ташаббуси раиси Шўрои
Нозирони Халќ Файзуллоњ Хољаев ки аз соли 1924 раиси Шўрои
Нозирони Халќи љумњурияти Ўзбекистон шуд, дар њама мактабњо
таълим аз забони тољикї ба ўзбекї гузаронида шуд. Дурустар он
ки то соли 1922, яъне то торумори дастаи собиќ вазири њарбин
Туркия Анвар-пошо, ки дар Бухоро яке аз ташкилкунандагони
муборизаи зидди Њукумати Шўрої гардида буд, таълим дар
мактабњо ба забони турки усмонї сурат мегирифт. Нависандаи
халќии Тољкистон Љалоли Икромї чандин бор шањодат додааст,
ки ба ў дар дорулмуаллимини Бухоро ба туркї дарс медоданд ва
њатто он муаллимоне, ки тољики бухорої буданд, ба туркии
усмонї дарс мегуфтанд (Дж. Икрами. Бухара устода
Айни//«Коммунист Таджикистана», I7 янв. I990).
Љ. Икромї дар ёддоштњояш такроран таъкид мекунад, ки
«баъди инќилоби Бухоро мактабњо њама ба забони туркї
шуданд... Зобитони турк, ки аксарияти онњо муаллим шуда
буданд, …. ба шогирдон ба туркї дарс медоданд... Њар кас ки ба
њукумат аризае навиштанї бошад, албатта бояд ба забони туркї
менавишт» (Љ. Икромї. БХШЉ чї маънї дорад! «Адабиёт ва
санъат», 7 дек. 1989). Баъди соли 1922 дар мактабњо тањсил ба
забони ўзбекї гузашт.
Њамин тариќ дар таърихи Бухорои бостонї нахустинбор
забони тољикї аз мактабњо, аз њаёти расмии љамъиятиву сиёсї
берун ронда шуд.
Узви Кумитаи Марказии Њизби Коммунистии Бухоро
Абдуррауфи Фитрат (ки то инќилоб нависандаи намоёни тољик
буда, дар Туркия хатми тањсил карда буд) дар идораи худ ќароре
баровард, ки аз њар касе ваќти кор ба забони тољикї гап занад, 5
сўм љарима ситонда мешуд (ниг. ба рўзномаи «Тољикистони
Сурх», I сент. 1930, № 196). Дар дигар идорањои ЉХШ Бухоро низ
забони тољикї бо роњи тањдиду љазо манъ гардид. Аз ибтидои
солњои бист дар доирањои расмии Самарќанд њам забони тољикї
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
180
ба њамин дастур манъ шуда буд (ниг. маљљалаи «За партию», I929,
№ 1-2).
Ин аст, ки халќи тољик аз се миллион зиёдтар нуфус дошта
бошад њам, ба забони модарии худ рўзнома ё маљалла надошт.
Пеш аз инќилоб амири Бухоро аввалин рўзномаи тољикии
«Бухорои Шариф»-ро (I9I2-I9I3) баста буд, баъди инќилоб аз
номи Њукумати Шўравї, нахустин маљаллаи тољикии «Шўълаи
инќилоб» (1919-1921), ки нашрияи кумитаи партиявии вилояти
Самарќанд ба шумор меомад, манъ гардид. Ба забони тољикї
нашри китобњои дарсї, адабиёти бадеї ва асарњои дигар ќатъ
шуд.
Шарќшиносони намоёни рус В. Бартолд, проф. А.Семёнов,
проф. В. Поливанов ба њимояи халќи тољик бархостанд. Соли
1922 узви коллегияи комиссариати халќии миллатњои љумњурияти
Туркистон проф. А. Э. Шмидт навишта буд: «Он њаќиќат, ки
тољикон дар байни ќавмњои Осиёи Миёна ќавми комилан ба худ
хос буда, авлоди ќадимтарин ањолии тањљоии он мебошанд гумон
аст, ки шубњае ба миён оварад (…) Бино ба ин мулоњизањо лозим
аст, ки масъалаи мављудияти халќи хоссаи тољик дар Туркистон,
масъалаи ин ки вай дар баробари ќавмњои дигар њуќуќ дорад
нисбати манфиатњои миллии ќонунии худ таваљљўњи лозимаи
комиссариати халќии миллатњоро чашмдор бошад, ба таври
мусбат њал шавад» (АМД ЉШС Ўзб., захираи 36, номгўи I,
парвандаи 195, вар. 10).
Вале муборизаи зидди тољикон ва муќобили тољикият ба
вусъати том идома дошт ва махсусан дар Самарќанду Бухоро ба
шаклњои берањмонае зуњур мекард.
Дар нимаи солњои бист миллатгароён маљбур шуданд, ки
мављудияти халќи тољикро то андозае эътироф намоянд, вале
даъво мекарданд, ки тољикон фаќат дар Бухорои Шарќї, яъне дар
ќаламрави марказї ва љанубии Тољисистони имрўза вуљуд доранду
бас. Дар Самарќанду Бухоро њангоми љамъомадњо чунин хитобњо
ба гўш мерасид: «Њар муаллиме, ки дар мактаб ба забони тољикї
таълим дињад, беамон ба кўњсорони Тољикистон фиристода шуда,
ба љояш муаллими ўзбек таъин хоњад шуд» - ин гуфтањои як
«корманди маориф» буд, ки шоњиде наќл кардааст (ниг.: ба
маљаллаи «За партию», 1929, № 1-2). Њатто кўдаконро
метарсонданд, ки «arap ба ўзбекї нею ба тољикї таълим гиранд,
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
181
њатман ба Душанбе фиристода мешаванд» («Правда Востока», 30
авг. 1926).
1
Як корманди маориф, ки «яке аз роњбарони намоёни
маорифи халќ» њисоб мешудааст, аз фаъолияти «таблиѓотї»-и худ,
ки бар зидди мактабњои тољикї равона гардида буд, чунин њисобот
додааст: «Ман дар байни муаллимони самарќандї ташвиќот
бурда, муваффаќ шудам, ки онњоро ба ўзбекї гардонидани
мактабњо розї намоям. Ба њар њол барои тољикон 5 мактабро боќї
хоњем гузошт. Тадриљан дар тўли як сол метавонем њамаи
мактабњоро ўзбекї гардонем» (Арх. њизбии Тољ. захираи I, номгўи
2, парвандаи 208, вар. 8).
Солњои бист «мактабњоро ўзбекї мекунем!» яке аз шиорњои
асосии замон буд, ки дар њама љо пайгирона амалї мегардид.
Соли 1924, њангоми таќсими њудуди миллї ва рўйхатгирии
соли 1926 ошкоро изњор медоштанд, ки њар касе худро тољик
шуморад, молашро мусодира намуда худашро ба Бухорои
Шарќї хоњанд фиристод.
Солњои бист дар Бухоро воќиае рўй дода буд, ки то њол аз
ёдњо зудуда нашудааст:
Дар Бухоро масљиди љомеъи бузурге њаст, ки рўзњои љумъа
ва рўзњои ид дар он љо намоз мегузоранд. Дар миёнаљои ин
масљид як бинои зебои шипангмонанд њаст. Дар арафаи
маъракаи таќсими њудуди миллї, рўзе баъди адои намози љумъа,
њангоме ки тўдаи бузурги мардум њанўз пароканда нашуда буд,
Файзуллоњ Хољаев ба масљид даромад ва ба њозирон рў оварда,
ба мазмуни зер ваъз гуфт: Дар Бухоро тољик нест, њамаи мо турку
ўзбекем. Њар касе худро тољик шуморад, бигзор ба Бухорои
Шарќї биравад. Пештар амирони Бухоро ба Бухорои Шарќї
љинояткорони давлатиро бадарѓа мекарданд, вале мо касеро
бадарѓа намекунем, бигзор худашон раванд, аммо њаќ надоранд,
ки молашонро бо худ баранд. Молу мулкашон ба Бухоро тааллуќ
дорад. Бигзор дар Бухорои Шарќї боз молу њол љамъ оваранд.
Ф. Хољаев ин мегуфт ва дар даст тапоначае дошт, ки
тањдидкорона болои cap алвонљ медод. Ин аст, ки масъалаи
миллї дар он замон тапонча дар даст њал мегардид.
1
Ниг.: М. Р. Рањимов. Проблемы межнациональных отношений в
Ўзбекистане//Актуальные проблемы межнациональных отношений
в СССР. -Л., 1989.-Сс. 28.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
182
Дар даврони таќсими њудуди миллї ва рўйхати ањолї
ибораи «тољик нест, мо њама ўзбекем!» ба шиоре табдил ёфта буд,
ки дар ноњияњои тољикнишини Бухорову Самарќанд пайваста
садо медод ва ба ин њаќиќат аз маводи фаровони бойгонї бовар
њосил кардан мумкин аст.
-3-
Таќсими њудуди миллии Осиёи Миёна хеле шитобкорона
давом кард ва анљом ёфт. Ин маърака дафъатан баъди вафоти В.
И. Ленин - 25 феврали соли 1924 оѓоз ёфта, моњиятан 27 октабри
њамон сол, яъне дар зарфи 7-8 моњ ба анљом расид (Дар ин хусус
ва њамчунин дар бораи равиши маъракаи таќсими њудуди миллї
ба маќолањои зерин мурољиат кунед: А.Вишневский. Њаќиќат ва
адолат «Омзўзгор», 29 ноябри 1989; инчунин чанд маќола соли
1989-1990 дар рўзномањои «Омўзгор» ва «Коммунист
Таджикистана» ба табъ расидаанд).
Намояндагони он rypўњи ањолии Бухоро, Самарќанд,
Хуљанд ва ноњияњои атрофи онњо, ки худро тољик мешумориданд,
ба маъракаи омодагии марзбандии миллї роњ дода нашуданд. Ба
ин маърака мутахассисон - шарќшиносони маъруфи рус, ки
таърихи гузашта ва рўзгори кунунии халќњои Осиёи Миёнаро
меомўхтанд, низ љалб карда нашуданд. Баъдтар академик В. В.
Бартолд бо дарду алам дар ин хусус навишта буд.
Он намояндагони фидокори халќи тољик, ки бар зидди ин
беадолатињо алами мубориза барафрохта буданд, имкон
надоштанд, ки ба мардум асли њолро бифањмонанд: соли 1924
бурои Осиёимиёнагии КМ РКП (б) дастур дод, ки ба бањсу
мунозирањои ошкорое, ки метавонанд муносибати байни
миллатњоро тезу тунд гардонанд, роњ дода нашавад (АМП ИМЛ,
захираи 62, номгўи I, парвандаи 2, вар. 39-44). Ин нишондод
яктарафа риоя шуда, фаъолони ўзбекгардонї њамчунон амал
мекарданд.
Рўзномаи «Правда» дар давраи таќсими њудуди миллї
масъалаи тољиконро чунин шарњ дода буд: «Бино ба сабабњои
зерин дар байни тољикон њеч таблиѓоте сурат намегирифт: ќисми
асосии ноњияњое, ки ањолиаш саросар аз тољикон иборат аст
(Бухорои Шарќї, Мастчоњ), то соли 1923 дар дасти босмачиён
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
183
буд ва онњо дар њаёти љумњуриятњои шўравї ширкат
намекарданд; тољикони водинишине, ки ќисман дар вилоятњои
Самарќанду Фарѓона ва ба теъдоди зиёд дар Бухорои Ѓарбї умр
ба cap мебаранд (ањолии Хуљанд, Самарќанд ва Бухоро тољиканд)
ва шањриён, ки бахши фаъоли онњо ба шумор меомаданд, бо
ўзбекон пањлў ба пањлў зиста, дузабон гардида буданд ва зиёиёни
онњо ба ќавми тавонотари ўзбекњо пайвастанд» («Правда», 18
сент. 1924).
Ин љо бояд афзуд, ки гурўње аз равшанфикрони тољик на
фаќат аз рўи ѓараз ва ё гумроњї, балки маљбуран, дар натиљаи
тањдиду таъќиби доимї ба фаъолони ўзбеконидан њамроњ
шуданд. Баъзе зиёиёни тољики Бухоро, Самарќанд, Хуљанд ва
дигар ноњияњо ба сиёсати зўран ўзбеконидани тољикон созиш
карда, чун «интернатсионалистон» шўњрат ёфтанд (истилоњи
«интернатсионалист» дар баъзе њуљљатњои он замон мањз ба
њамин маънї истифода мешуд), хурдтарин кўшиши дур шудан аз
ин сиёсат чун зуњуроти миллатгарої маънидод мегардид.
Аз хусусияти бадѓаразона ва яктарафаи маъракаи
љоншумори ањолї гуфтаи зерини созмондињони он равшан
шањодат медињад: «Барои ба рўйхат тайёр кардани ањолї
маъракаи доманадори ташвиќотї гузаронида шуд. Китобчањо ва
вараќаю хитобномањо, ки ба забонњои ўзбекиву русї чоп гардида
буданд, бa таври васеъ дар байни омма пањн карда шуданд»
(Материалы Всесоюзной переписи населения 1926 г. в
Узбекистане, вып.I, Самарканд, 1927,с. I, предисловие).
Чунонки мебинем, боз њам мављудияти тољикон расман
инкор шудааст. Умуман маќсад аз ин њама ташвиќот ва талошу
муборизањо нодида гирифтани халќи тољик буд.
Ин њама боиси он шуд, ки дар њудуди имрўзаи Ўзбекистон
шумораи тољикон ба таври сунъї якбора хеле кам гардид.
Суръати кам шудани шумораи расмии тољикон дар аќл
намеѓунљид. Чунонки ишора шуд, агар соли 1918 дар љумњурияти
Туркистон 1,3 миллион нафар тољикон ба њисоб гирифта шуда
башад, тибќи маълумоти рўйхати соли 1920 шумораи онњо
камтар аз 400.000 аст, яъне дар зарфи ду сол се баробар кам
шудаанд. Суръати кам шудани тољикони шањри Самарќанд ба
тариќи зайл аст: соли 1916 - 59.901, соли 1920 44,760, соли I926 -
10.700. Таъкид мекунем, ки тибќи маълумоти проф. И. И.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
184
Зарубин, соли 1920 дар Самарканд тољикон 54,4 фоиз, аммо
ўзбекон њамагї 4 фоизи ањолиро ташкил медоданд. Соли 1920 аз
41.839 нафар ањолии шањри Бухоро фаќат 8.646 нафарашон тољик
навишта шудаанд, аммо шумораи ўзбекон ба 27.823 расидааст.
Дар нимаи аввали солњои бист шумораи тољикон дар
Самарќанд 6 баробар, дар вилояти Бухоро 8 баробар кам гардид.
Инро аз маълумоти зерин, ки ба шумораи тољикони вилоятњои
навтаъсиси Самарќанду Бухоро оид аст, ба хубї дидан мумкин.
Бухоро: ибтидои солхои 20 - 160.000, соли 1924 - 42.482, соли
I926 - 22.387, соли 1959 - 16.026, соли 1970 - 19.585, соли 1979 –
19.728.
Самарќанд: соли 1916 - 236.957, соли 1920 - 120.361, соли 1926
- ? соли 1959 - 45,314, соли 1970 - 62,826, соли 1979 - 86.557.
Мо ин раќамњоро аз манбаъњои гуногуни расмї љамъ
овардем. Ќисми зиёди онњо дар маќолаи Р. Рањимов «Иван
Иванович Зарубин», ки дар маљаллаи «Советская этнография»
(№ I, соли 1989) ба табь расидааст, гирд оварда шудааст.
Бо кам шудани шумораи тољикон мутаносибан шумораи
ўзбекон меафзуд, зеро тољикон ўзбек навишта мешуданд.
Ќабл аз њама коммунистон бояд миллати худро ўзбек
навишта, ба дигарон намунаи ибрат нишон медоданд. Дар моњи
августи соли 1924 дар љумњурияти Бухоро 2.226 нафар коммунист
буд, ки аз љумла ўзбекњо 49 фоиз, русњо 22 фоиз, туркманњо 8
фоиз, тоторњо 5,5 фоизро ташкил медоданд, вале дар байнашон
ягон нафар худро тољик нанависонда-аст. Гузашта аз ин
коммунистони Бухорои Шарќї, ки ба аслу нажоди тољикии
ањолиаш њатто дар он замон касе шубња намекард, њама бидуни
истисно ўзбек нависонда шудаанд, яъне дар байни коммунистони
Бухорои Шарќї як нафар тољик набудааст! (ниг.: История
Бухарской Народной Советской Республики, сб. материалов.
Ташкент, 1976, с 162, 182). Ба ин минвол, аслу насаби ўзбекї, хоњ
воќеъї бошаду хоњ ќалбакї, нишонаи садоќати болшевикї ба
идеалњои коммунистї њисоб меёфт. Ўзбеконидани тољикон як
љузъи сиёсати миллии њизби коммунист буд.
Тањрифкорї, худсарию ќонуншиканї, даѓалона вайрон
кардани шартњои адлу инсоф дар тафаккури одамон наќши
дањшатангез мегузошт. Ба назар мерасад, ки мардум маљбур
шуданд ба талаботи берањмонаи ўзбеконидан poњи муросо пеш