Книга Шакури. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон
Подождите немного. Документ загружается.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
101
Аз гуфтаи Љ. Икромї, ки «њама мактабњо ва одамони
гузарњо» ба по бархостаанд, ошкор аст, ки шўриш хеле калон
шуд. Инро њам ба даъвогарони имрўз гўшгузор меоварем, ки
муборизаи зидди пантуркистњо фаќат бо чанд нафар-Айнї,
Њамдї, Абдулќодир Муњиддинов, Аббос Алиев ва дигарон
мањдуд намонда, гоњ хеле доман пањн мекард ва умумї мешуд. Он
шўриши соли 1922, ки алъон дидем, намоиши умумї, намоиши
њама халќ буд. Ва аз ин рў натиљањои калон дод: ба гуфти Љ.
Икромї пас аз ин шўриш «таќрибан њама мактабњои Бухоро ба
забони тољикї баргардонида шуданд». Ин, бешак, комёбии љиддї
буд ва ин комёбиро боиси сарбаландии зиёъиёни тољик бояд
донист.
Аббос Алиев муборизаи зидди пантуркизмро чандин сол
ва ба чандин тарз идома додааст. Њама њамлањоро мардвор рад
карда, атрофиёнашро ба талошу пархош рўњбаландї
бахшидааст. Ба наздикї Пайванди Гулмуродзода маљмўае чоп
кард, ки «Забон ва худшиносии миллї» ном дорад. Дар ин
китоб маќолаи машњури Аббос Алиев «Масъалаи миллї дар
Бухоро ва атрофи он» низ чоп шудааст. Ин маќолаи Аббос
Алиев моломол аз њиссиёту њаяљон, пур аз мењри миллат ва
забони модарї ва нафрат ба пантуркизм аст. Аббос Алиев дар
ин маќола мегўяд: «Бухоро ва Самарќанд яке аз марказњои
мадании порсњо-тољикон будааст. Халќи тољик ин сарзаминро
њазорон сол тарбия дода ва масокини обову аљдоди ўст».
Муаллиф бо њамин ќатъият чанд матолиби муњим баён намуда,
дар охир мегўяд: «Бояд масъалаи миллиро дар Бухоро њал кард.
Макотиб ва кори идораљотро ба забони модарии халќ- ба забони
тољикї бояд бурд»
1
.
Албатта, мардони љасуре чун Аббос Алиев бисёр
набуданд, вале кам њам набудаанд. Пайравонашон аз онњо
љасорат омўхта, кори онњоро бо љасорат давом медоданд.
Бо љандалаи ин љавонмардон дар дањаи бисту сї ва пас аз
он њам дар Бухоро мактабњои тољикї кушода мешуданд, вале
пас аз чанд гоњ њукуматдорон боз мактабњоро ба ўзбекї
мегардонданд. Њар боре пайдо шудани мактаби тољикї дар
1
П. Гулмуродзода. Забон ва худшиносии миллї. Маљмўаи маќолањо,
ќ.1.-Душанбе, 2007.-С. 212.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
102
Бухоро ва Самарќанд бар асари талошњои зиёъиён муяссар
мегардид ва њар бор натиљаи ин талоши онњо дер намепоид.
Ташаббускорони ин талош таъќиб мешуданд, љазо медиданд,
лекин мубориза ќатъ намегардид.
Љалол Икромї дар китоби ёдмондањои мазкури худ аз
муборизањои устод Айнї ба муќобили пантуркистњо, аз нашри
«Намунаи адабиёти тољик» ва монанди онњо сухан ронда,
муборизаи устод Айниро намунаи ќањрамонї дониста ва
гуфтааст: «Он ваќтњо (солњои 1926-1927) чунин љасорат
њаќиќатан ќањрамонї њисоб меёфт»
1
. Алњаќ, дуруст гуфтааст.
Дар њаќиќат, пас аз фаро расидани истиќлоли Тољикистон чун
унвони «Ќањрамони Тољикистон» таъсис шуд, якумин касе, ки
ба ин унвон расид, Устод Айнї буд (пас аз панљоњ соли
даргузашташ).
Бояд гуфт, ки онњое, ки дар солњои бисту сї ва пас аз он
дар Бухорову Самарќанд барои нигањдошти забони тољикї,
барои кушодани мактаби тољикї пархош кардаанд, аз љумла
онњое, ки дар шўриши соли 1922 (ё 1923) љонбозї карданд, ба
вежа пешвои ин шўриш Аббос Алиев дар њаќиќат ќањрамон
буданд. Ва ќањрамонї карданд. Чун Љ. Икромї гуфтааст, ки
Аббос Алиев њамеша «бо Файзуллоњ Хољаев ва дигарон даст
ба гиребон буд» ин низ намунаи ќањрамонист. Оќибат Аббос
Алиев барои њамин даст ба гиребонињо, барои он ки
Файзуллоњ Хоља ва Акмал Икромов (котиби якуми Кумитаи
Марказии Њизби коммунистии Ўзбекистон)-ро рўзе сахт
тањќир кард, дар дањаи сї бо фармони Файзуллоњ Хоља
зиндонї шуд. Ва чун соли 1937 Файзуллоњ Хоља ва Акмал
Икромовро низ њабс карданд, Аббос Алиев аз зиндон озод
шуд.
Аббос Алиев соли 1924 якумин вазир (комиссари халќї)-и
маорифи Тољикистон ва солњои сї нахустин профессори тољик шуда
буд. Афсўс, ки имрўз номи ў чун номи Њамдї, Абдулќодир
Муњиддинов, Абдуррањим Хољибоев ва дигарон ќариб ба тамом
фаромўш шудааст. Номи онњо монанди номи Нусратуллоњ Махсум,
Шириншо Шотемур, Чинор Имомзода, Нисор Муњаммад ва
1
Љ. Икромї. Он чї аз сар гузашт// Садои Шарќ.-2006.-№ 3.-С. 25.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
103
дигарон бояд дар як гўшаи ёди таърихии мардуми тољик љойгир
бошад.
***
Ин љо лозим аст боз як шўриши зидди пантуркизмро, ки
дар дањаи бист дар Бухоро рўй дода буд, ёдовар бишавем.
Банда дар як навиштаи худ аз он ёд кардаам, вале њоло маврид
аст, ки аз такрор нагурезем.
Соли 1926 дар кишвари шўравї љоншумор баргузор шуд.
Пеш аз ин маърака дастгоњи таблиѓоти њизбиву давлатї дар
Бухоро, Самарќанд ва ѓайра беш аз пеш фаъол шуда, ин матлаб
ба гўши мардум рехтанд, ки њангоми саршумори љамъият бояд
њама миллати худро ўзбек бигўянд. Дар рўзи љоншумор бисёр
касон худро тољик гуфта бошанд њам, маъмурони кор њамаро
ўзбек навиштанд.
Чун натиљањои љоншумор чоп шуд ва њама диданд, ки
дар Бухоро шумораи тољикон дар натиљанома ночиз аст, яъне
њукуматдорон њама мардуми Бухороро ўзбек навиштаанд,
мардум ба шўр омаданд, парчамњо ва шиорњо бардошта ба
кўча баромаданд, њар љо митинг карданд ва дар майдони
Регистон митинги калоне бар по шуд. Дар ќатъномаи ин
љамъомади Регистон навиштанд, ки саршумори ањолї дар
Бухоро нодуруст баргузор шудааст ва бояд саршуморе ба
тарзи дигар баргузор шавад. Ин ќатъномаро ба Маскав
фиристоданд
Пас аз чанд гоњ хабар омад, ки њукумати Иттињоди Шўравї
барои баррасии масъала комиссиюне таъсис додааст, ки раиси он
В.В. Куйбишев аст. Ин комисиюн дар урфият «комисиюни
Куйбишев» ном гирифт. Яке аз аъзои ин њайъат Александр
Алексадрович Семёнов буд, ки аз тоторњои русшуда, таърихшинос,
мутахассиси таърихи Осиёи Миёна, пажўњишгари баинсоф, аз соли
1951, ки Фарњангистони улуми Тољикистон таъсис гардид, узви
пайвастаи ин Фарњангистон ва раиси Пажўњишгоњи таърих (дар
њамон Фарњангистон) буд. Академик А. Семёнов чанд бор дар
нишастњо аз «комиссиюни Кўйбишев» ёд кард ва гуфт, ки он
комисиюн коре накард ва худ ба худ пароканда шуд.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
104
Яъне аз он њама шўридани халќ дар баробари зўровариву
макру сохтакорињои пантуркистон, аз шикояту хостнома
фиристодани шўридагон ба Маскав суде нашуд.
Боз ба диќќат мерасонем, ки «предательство»,
«лживость», «трусость» ва ѓайра на аз зиёъиёни шарофатманди
Бухоро, Самарќанд, Хуљанд ва вилоятњои монанди инњо,
балки аз пантуркистњо ва њукумати марказии Маскав, ки
пушту паноњи он пантуркистњо буд, содир шудааст.
Афсўс, ки номи пешво ва пешвоёни шўриши соли 1926
маълум нест. Сад дареѓ, ки ин номњоро дар ёд нигоњ надоштем.
Шояд рўзе ин номњоро аз бойгонї ё аз ёди мардуми ќадрдон
биёбем.
Ба гўши камшунави эљодкорони «назарияи»
«худфурўхтагии зиёъиёни Бухоро, Самарќанд, Хуљанд» бирасад,
ки дар шаш-њафт соли пас аз инќилоб дар Бухоро ду шўриши
бузург барпо шуд, ки њар ду њам пеш аз њама ба муќобили
пантуркизм равона шуда буд. Инро фаромўш накунед: дар шаш
сол ду шўриш!
Ошкор аст, ки пархошгарони љонсупори зидди
пантуркизм дар Бухоро хеле фаъол будаанд, дар роњи њифзи
њуќуќи миллат, њифзи забону фарњанги миллї сахткўш
будаанд.
Ба љуз ин ду шўриши бузург шўришу намоишњои хурд,
задухўрдњои майда бисёр рўй медоданд, вале ањли илм аз онњо
низ њанўз огоњї надоранд. Набардњои баъзе аз дастањои
босмачї низ навъе аз муборизаи зидди инќилоби болшавикии
пантуркистї буд.
Аз ин ки ду шўриши калони соли 1922 ва 1926 (ё 1927) дар
Бухоро бенатиља монд, равшан аст, ки Маскав дар масъалаи
турку тољик тарафи тољиконро нагирифта, пантуркистро ба
ихтиёри худ гузошт, ки њар чї расвої мехоњад, бикунад.
Гуфтанист, ки Маскав дар ањди шўравї њеч гоњ дар мољарои
турку тољик (ѓайр аз баъзе истисноњо) тољиконро њимоя
накардааст.
Боз гўшгузор овардан мехоњем, ки «назарияи»
«худфурўхтагии зиёъиёни Бухоро, Самарќанд, Хуљанд» як
пиндори ботил аст. Ин «назария»--ро онњое бофтаанд, ки
њаќиќати таърихиро намедонанд ва донистан намехоњанд.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
105
Албатта, надонистан гоњ чандон айб нест, вале он ки хоњиши
донистан надорад, оќибат худ ва дигаронро ба гумроњї
мебарад. Гуфтаанд:
Њар кас, ки надонад ва надонад, ки надонад,
Ў дар љањли мураккаб абадуддањр бимонад.
Он кас, ки надонад ва бидонад, ки надонад,
Ў лошахари хеш ба манзил бирасонад.
Дилу нияти пок лозим аст, ки роњи њаќро бубинанд.
Чашми ин назариябофони охирзамонро ѓубори мањалгаройї
гирифтааст ва то чашмро аз он ѓубор пок накунанд,
наметавонанд дар илм роњи њаќ биљўянд.
***
Барои ин, ба љуз он чї гуфта шуд, боз як мисол меоварем.
Агарчи шояд аз мавзўъ андак дур биравем, мехоњем
таъкид бикунем, ки дар китоби номбурдаи Ѓаффор Ашуров
дар њаќќи зиёъиёни Бухоро, Самарќанд, Хуљанд ва монанди
инњо боз як бўњтони мањз ба ќалам омадааст. Вай китобашро
бо як гуфтаи академик С. П. Толстов ба поён расонидааст.
Ѓаффор Ашўров гуфтааст:
«Таърихшинос С. П. Толстов дар як маќолаи худ
(«Советская этнография», 1950, № 1), ки ба муносибати 25-
умин солгашти таќсими њудуди миллии Осиёи Миёна навишта
шудааст, рафтори зиёъиёни тољик дар он солњоро одилона
хиёнат (предательство) њисобидааст. Вай (С. П. Толстов)
таъкид мекунад, ки «зиёъиёни тољик муборизаи миллии
озодихоњии халќи худро сарварї накарданд (не возглавила).
Онњо (зиёъиёни тољик) зери парчами панисломизм ва
пантуркизм баромад карданд ва манфиатњои халќи худро
фаромўш намуданд»
1
.
Мо дар њайратем, ки китоби «Фалсафаи даврони
Сомониён» чаро бо масъалањои дањаи бистуми садаи бистум,
бо масъалаи марзбандии миллии соли 1924 ба поён расидааст.
1
Г. Ашуров. Философия эпохи Саманидов, с. 216.
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
106
Шояд Г. Ашўров ба ин пиндор аст, ки он масъалањо пайомади
равияњои фалсафии ањди оли Сомонанд?
Дигар ин ки С. П. Толстов бостоншинос буд ва ўро
њаргиз мутахассиси таърихи инќилоб ва замони шўравї
надонистаанд . Фаќат ба сабаби ин ки раиси Пажўњишгоњи
мардумшиносии Фарњангистони улуми шўравї буд, ба таќозои
маснади маъмурии худ маќолае дар бораи марзбандии
миллии соли 1924 навиштааст. Аз ин рў, хатоњои фоњиш аз ў
гузаштаанд.
Чунончи зиёъиёни тољикро хиёнаткор номидан, ки гўё
њангоми таќсими њудуди миллї ба халќи худ хиёнат кардаанд, аз
ноогоњии куллии таърихї ва як навъ назари тањќиромез ба
мардуми тољик гувоњї медињад. Охир табартаќсими соли 1924-ро
зиёъиёни тољик амалї накардаанд. Агар марзбандии Осиёи
Миёнаро ба ихтиёри зиёъиёни халќњои ин сарзамин мегузоштанд,
ин зиёъиён имкон пайдо мекарданд, ки барои њаќталабї љандала
намоянд ё бархе аз онњо ба миллати худ хиёнат раво бинанд ва
хоин шаванд. Албатта, Файзуллоњ Хоља ва Абдуллоњ Рањимбоев
ба халќи худ хиёнат карданд. Лекин ба касофати ин ду нафар ва
чанд нафар њамкорони онњо тамоми зиъиёни тољикро хоин
номидан нињояти ноинсофист, натиљаи дурї аз инсофи таърихї,
аз инсофи илмист.
Марзбандии соли 1924 аз рўи наќшае, ки аз Маскав
омада буд, сурат гирифт. Маскав наќшањои худро ба дасти А.
Рањимбоев ва Файзуллоњ Хоља иљро кард ва инњо фармудаи
Маскавро бандавор ба љо оварданд. С. П. Толстов
беинсофињоеро, ки рањбарони њокимияти шўравї соли 1920
(инќилоби Бухоро), соли 1924 (марзбандї) ва соли 1929
(љумњурии иттифоќї шудани Тољикистон) дар њаќќи мардуми
тољик раво диданд, ба зиёъиёни тољик нисбат додааст, то ки
гуноњи њукуматдорони Маскавро ба гардани зиёъиёни тољик
партояд, гуноњи марказро рўпўш бикунад. Зиёъиёни тољик бар
зидди сиёсати миллии Маскав, ба муќобили пантуркизм ва
табартаќсими соли 1924 ќањрамонона талошу пархош
кардаанд, ки мо мисоли мушаххаси онро дар фаслњои боло ва
дар дигар навиштањо бисёр дидем.
Дар порае, ки Ѓ. Ашўров аз забони С. Толстов овардааст,
ишорае њаст, ки гўё зиёъиёни тољик ба панисломизм гаравида
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
107
буданд. Банда дар ин бора мадорики кофї ба даст надорам ва аз ин
рў, чизе наметавонам бигўям. Аммо дар ин бора ки гўё зиёъиёни
тољик солњои бисти садаи бист њама ё ќариб њама пантуркист шуда
буданд, манфиатњои миллати худро фаромўш карданд,
натавонистанд, ки миллатро сарварї бикунанд, бо ќатъияти тамом
мегўям, ки ин даъво низ ба тамом бебунёд аст. Зиёъиёни тољик, хоњ
онњое, ки пеш аз инќилоб љадиду маорифпарвар ба шумор
мерафтанд, хоњ онњое, ки баъдтар ба майдон баромаданд, дар
солњои бист чи барои њимояи манфиатњои миллии мардуми тољик,
чи дар рањбарї ба муборизаи миллии озодихоњии тољикон, чи
барои њимояи њуќуќи њаммиллатони худ мубориза кардаанд ва гоњ
сахт ва фидокорона ба пайкор даромадаанд. Инро надидан ва
гуноњњои баъзе фарзандони нохалафи миллатро ба њама зиёъиён
нисбат додан нињояти беинсофист ва рў гардондан аз адолати
таърихист. Мардони майдонро номард хондан худ номардист.
Дуруст аст, ки чун тобистони соли 1924 дар Тошканд
комиссиюни таќсими њудуди миллии Осиёи Миёна ва таъсиси
љумњурињои миллї кор сар кард, намояндагони мардуми тољик
дар ин комиссиюн натавонистанд бо ќатъият амал ва манфиатњои
миллати тољикро њимоя кунанд. Аз аввал дар ин комиссиюн аз
тољикон намояндае набуд. Баъд дар як зергурўњи комиссиюн се
нафар тољикро роњ доданд, лекин дигар ваќт намонда буд, ки ин
намояндагон барои мубоњиса омода шаванд. Љуз ин, ба назар
мерасад, ки фармондењони маъракаи марзбандї намояндагони
мардуми тољикро маљбур карданд, то наќшаи аз Маскав омадаи
марзбандиро дастгирї бикунанд ва хилофи он нараванд. Ќарори
Бурои осиёимиёнагии Кумитаи Марказии Њизби Коммунистии
(болшевикии) Русия – Средазбюро ЦК РКП (б) дар бораи манъи
бањсу мунозираи перомуни таќсими њудуди миллї чунин маънї
гирифт, ки наќшаи Сталин дар марзбандї «хатти машйи њизб»
(«линия партии») њисоб шуд ва бањс ба сари он мумкин набуд. Ба
вежа пас аз он ки Абдуллоњ Рањимбоеви туркпараст – котиби
якуми њизби коммунистии Туркистони Русия сардори зергурўњи
тољикон таъйин шуд, аъзои гурўњи тољикон Чинор Имомов,
Абдурањим Њољибоев ва Мусо Саъидљановро лозим омад, ки ба
дастгирии санаде, ки пешнињод шуда буд, сухан бигўянд.
Албатта, он гоњ мубориза дар роњи њаќталабии миллии
мардуми тољик идома дошт, лекин на дар маљлиси комиссиюни
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
108
марзбандї, балки берун аз он љараён дошт. Натиљаи њамин
мубориза буд, ки дар нињояти кор ба тољикон на вилояти мухтор,
балки љумњурияти мухтор доданд. Моро пиндор он аст, ки дар ин
талошу пархош на як-ду нафар, балки чандин тан ширкат
доштанд ва ин пархошгаронро сару сарваре њам буд.
Тамоман нодуруст мегўянд, ки гўё халќи тољик дар солњои
бисти ќарни бист бидуни сардору рањбар монда буд, зиёъиён гўё
рањбариву сарварии миллатро ба ўњда нагирифтанд ва њоказо.
На, њаргиз чунин нест! Халќи тољик дар солњои бист-дар
нозуктарин лањзањои таърих пешвоёни забардаст дошт.
Пешвои маънавии тољикони Варорўд дар дањаи бисту сї устод
Айнї буд. Бесабаб нест, ки баъд ўро падари миллат номиданд
1
.
Абдулќодир Муњиддинов, Нусратуллоњ Махсум Лутфуллоев,
Абдуррањим Њољибоев, ва Шириншо Шотемур нахустин
пешвоёни сиёсии мо, пешвоёни забардасте буданд, ки бо
љандалањо Тољикистонро таъсис карданд ва ба роњи рушду камол
дароварданд. Барои ин ки бузургии ин пешвоёни худро бифањмем,
кофист, ки номаи Шириншо Шотемур ба Сталин, номаи
Нусратуллоњ Махсум ба Сталин, номаи Абдулќодир
Муњиддинов низ ба Сталин, инчунин матни як суханронии
Абдуррањим Њољибоевро бихонем. Тањлили ин номањо ва он
суханронї аз мавзўъи ин рисолаи мо берун аст. бо вуљуди ин,
лозим медонем, ки ањамияти таърихии онњо ба кўтоњї гуфта
шавад.
Чунончи гуфта будем, дар соли 1924 њангоми
табартаќсим таъсиси мухторияти Тољикистон дар њайъати
Ўзбекистон чунин маънї дошт, ки шўравиён тољикро дасту по
баста ба турк супурданд, тољикро тамоман ба тобеъияти турк
доданд. Тољикистон ва тољикон дар оѓўши сард ва сахтфишори
Ўзбекистон ба азобу машаќќат ба сар мебурданд. Аз аввали
таъсиси мухторият, аз солњои 1925-1926 фарёду фиѓони
мардуми тољик баланд шудан гирифт ва зиёъиён, аз љумла
зиёъиёни сиёсї ин фарёду фиѓонро ба гўши марказ, ба диќќати
њукумати шўравии Маскав расонидан хостанд. Дар
рўзномањои «Овози тољик» ва «Бедории тољик», маљаллаи
1
Дар ин бора ниг.: М. Шакурии Бухорої. Равшангари бузург
(Садриддин Айнї). –Душанбе: Адиб, 2006.
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
109
«Рањбари дониш» ва ѓайра маќолаи бисёре чоп шуд, ки
мазмунаш шикоят аз љабри турк бар тољик, иборат аз эътирози
сахт аст. Аз ин маќолањо (ки бештари онњо дар китоби
кормандони Донишгоњи фанноварии Тољикистон «Забони
тољикї дар мабнои мубоњисањо» гирдоварї шудааст.
Душанбе: Ирфон, 2007) низ маълум мегардад, ки зиёъиёни
тољик хоин ва хидматгузори пантуркистњо набудаанд, балки
бар зидди пантуркизм сахт мубориза кардаанд.
Яке аз падидањои ин муборизии собитќадамона чанд
номаест, ки пайи њам ба номи Сталин фиристода шуд. Якумини
онњо номаи Шириншоњ Шоњтемур буд, ки соли 1926 навишта
шудааст. Мегўянд, ки дар навиштани ин нома чанд нафар аз
зиёъиён низ иштирок карда буданд. Шунидаам, ки устод Айнї
њам ширкат доштааст. Лекин чун Шоњтемур бо коргарони рус ва
Њизби коммунистї зиёд иртибот дошт, ба ин ќарор омадаанд, ки
нома танњо бо имзои Шоњтемур биравад. Банда инро њам
медонам, ки агарчи дар навиштани ин нома чанд тан ширкат
доштаанд, нома асосан мањсули ќалами Шоњтемур аст ва дуруст
шудааст, ки бо имзои ў рафтааст. Дар ин нома њоли бади
тољикони Ўзбекистон хеле ба тафсил баён гардидааст. Дар ин
нома (чунонки дар баъзе номањои дигар њам мебинем) зимнан,
ќариб ошкоро табартаќсими соли 1924 рўйдоди ѓайри
ќаноатбахш ба шумор оварда шудааст.
Ин номаи Шоњтемур моњиятан якумин санади расмии ќатъї
буд, ки зимнан зарурати ба Тољикистон додани Бухоро, Самарќанд,
Хуљанд ва дигар ноњияњои мењани таърихии тољиконро гўшгузор
овардааст.
Номаи Нусратулло Махсум ба Сталин, ки соли 1928 дар
асоси ќарори Кумитаи вилоятии њизб навишта шудааст, боз
њам муфассалтар аст, њам андаке таърихи тољикон ва њам вазъи
онрўзаи онњоро дар бар гирифта, бо љиддияти тамом масъала
пеш мегузорад, ки Тољикистон аз њайъати Ўзбекистон људо
карда ва ба љумњурии иттифоќї табдил дода шавад, баъзе
ноњияњои Фарѓона, Хуљанд, Самарќанд, Бухоро, водии Сурхон
ва ѓайра ба Тољикистон дода шавад. Яъне ин нома њам
монанди баъзе навиштањои пас аз соли 1925-1926 бар хилофи
райъи Сталин, ки нахост Бухорову Самарќанду Хуљандро ба
Тољикистон бидињад, намунае аз њаќталабии миллии мардуми
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
110
тољик ва муборизаи озодихоњии онњост. Ин нома барои људо
шудани Тољикистон аз Ўзбекистон ва љумњурии иттифоќї
шудани он наќши асосї иљро кард.
Номаи Абдулќодир Муњиддинов ба Сталин низ соли 1928
навишта шуда, њам баъзе масъалањои таърихи пуршўри тољикон
ва њам вазъи онрўзаи онњоро дар Бухоро баён мекунад ва њамон
сол ба номи «Мардуми шањр ва атрофи Бухоро тољиканд ё
ўзбек?» ба забони тољикї дар маљаллаи «Рањбари дониш»
1
ва ба
забони русї дар маљаллаи «За партию» (Тошканд) ба шакли
маќола чоп шуд.
Номаи Нусратуллоњ Махсум Лутфуллоњов ва
Абдулќодир Муњиддинов, як номаи муфассали Нисор
Муњаммад, маќолаи мазкури Аббос Алиев ва ѓайра натиљаи он
буд, ки Кумитаи њизбии Тољикистон соли 1928 бо ќатъият
тасмим гирифт ба маќомоти олии Маскав пешнињод шавад, ки
масъалаи људо шудани Тољикистон аз Ўзбекистон, масъалаи ба
Тољикистон додани шањрњои бостонии тољикон ва вилоятњои
онњо, ки дар Ўзбекистон аст, љиддан баррасї ва њал шавад.
Яъне сарварони Тољикистон ќарор доданд, ки Сталинро аз
раъяш гардонанд, то аз тасмими соли 1924 даст бикашад,
табартаќсимро бекор бикунад ва дар њаќќи тољикон адолати
таърихиро барќарор бинамояд.
Ќарор шуд, ки тайёрии људо шудани Тољикистон аз
Ўзбекистон ба Абдулќодир Муњиддинов ва Абдурањим Њољибоев
супурда шавад. Ин ду нафар њама маводу мадорик ва далелу
бурњонеро, ки барои њалли масъала ба суди тољикон зарур аст,
омода карданд. Ривояте њаст, ки Абдурањим Њољибоев он њама
маводу мадорик ва њуљљатњоро ба Маскав бурд, ба ќабули Сталин
даромад ва бо сўњбате ба ў муяссар шуд, ки Сталинро розї
бикунад, то Тољикистон аз Ўзбекистон људо шуда, ба њайъати
Иттињоди Љамоњири Шўравии Сотсиалистї ба унвони як
љумњурии иттифоќї дохил бишавад. Ба ин матлаб моил кардани
Сталин комёбии бузурги сарварони Тољикистон буд ва агар он
ривоят дуруст бошад, ин љо хидмати Абдурањим Њољибоев бузург
аст.
1
Муф. ниг.: П. Гулмуродзода. Забон ва худшиносии миллї.-Душанбе:
Пайванд, 2007.-С.196-202.