Книга Шакури. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон
Подождите немного. Документ загружается.
МУЊАММАДЉОНИ
ШАКУРИИ БУХОРОЇ
ПАНТУРКИЗМ ВА
САРНАВИШТИ
ТАЪРИХИИ ТОЉИКОН
Душанбе
Адиб
2010
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
2
ББК 63.3 (2 тољик)+
Ш –
Муњаррири масъул
Пайванди Гулмурод
Муњаррир
Ш – Муњаммадљони Шакурии Бухорої. Пантуркизм ва
сарнавишти тољикон.-Душанбе: Адиб, 2010.-348 с.
Китоби нави олими маъруф, академик
Муњаммадљони Шакурии Бухорої «Пантуркизм ва сарнавишти
таърихии тољикон» рисолаи «Фитнаи инќилоб дар Бухоро» ва
силсиланигоштањои солњои гуногуни муаллифро дар бар
мегирад, ки посухест ба даъвоњои бузургманишии олимону
адибон, сиёсатмадорону фарњангиёни туркгаро ва
тањрифгарони забону адабиёт ва таърихи фарњанги тољик дар
даврањои гуногуни замони шуравї.
Очерки «Аббос Алиев» давоми мантиќии њамин
силсила буда, дар он зиндагиномаи нахустин вазири
маорифи Тољикистон ва профессори тољик Аббос Алиев ва
сањифањои норавшани рўзгори ў вараќгардон шудааст, ки
дар назари хонанда симои яке аз муќобилону
мухолифони шадиди пантуркизми Осиёи Миёна
мукаммал љилва мекунад.
ISBN 978 99947…. © М. Шакурї (М. Шукуров), 2010
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
3
САЪДИ АКБАРИ ИЛМУ ФАРЊАНГИ ТОЉИК
Њавлии Садри Зиёи шоир, насрнавис, муаррихи тољик ва
яке аз шахсони соњибмаќоми аморати Бухоро ба гуфти устод
Айнї «њар њафта се шаби таътил – сешанбе, чоршанбе ва
панљшанбе одатан ранги анљумани шоирон, шеършиносон,
латифагўён ва ширинкоронро мегирифт», ки ањли маљлис
шеър мехонданд, дар бораи навиштањои њамдигар изњори
аќида мекарданд. Ба ибораи устод Айнї мањфили адабии
Садри Зиё «мактаби адабиёти њамон давра» ва китобхонаи
машњури ў барои «талабаи маъниљўй як хазинаи маълумоти
беинтињо буд». Мањфили адабии Садри Зиё танњо бо
тањлили шеъру шоирї ќаноат намекард, балки доѓтарин
масъалањои иљтимоъии замонро мавриди муњокимаву
баррасї ќарор медод. Ањли мањфил «аз бадкирдорињои
роњбарони њукумат ва калонони њамон замон шикоят»
мекарданд, «њамеша як навъ њаракатњои оппозитсионї
нишон медоданд», ки дар бедории фикрии адибони љавони
оѓози садаи ХХ наќши муњиме бозида.
Бесабаб нест, ки устод Айнї Садри Зиёро «аввалин
тарбиятгари маънавии худ» ва «бешубња аз љумлаи
маорифпарварон ва тараќќихоњони замон» донистааст, ки
дар бедориву назари интиќодии онњо ѓояњои
маорифпарвариву ислоњотхоњии сардафтар ва пешвои
равшангарони тољик Ањмади Дониш-ситорае дар осмони
тирашаби аморати Бухоро наќши муњим бозидааст. Садри
мањфил Шарифљон-махдум, бино ба шањодати устод Айнї
«ошиќи асарњои Ањмад-махдум буд».
Дар њамин хонадон дар даврони пуртазоди солњои
20-уми садаи ХХ, дар айёме, ки Бухоро маркази Ислому дин
-марказияти илму фарњанги исломии худро аз даст дода, ба
як шањри одии шўравї табдил меёфт, фарзанде таваллуд шуд
ва падари шоду масрур аз таваллуди писараш бо умеду
орзуи зиёде ба ў номи пурифтихори ањли Ислом Муњаммад
(с)-ро дод. Дар таваллуди писараш Муњаммадљон ин
рубоиро бо моддаи таърих гуфта, ки як навъ дуову фотењаи
неки падар њам њаст:
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
4
Ин тоза нињол сабзу пурбар бодо,
Дар боѓи њаёт тозаву тар бодо!
Дар ваќти таваллудаш, ки буд ахтар саъд,
Кардем раќам, ки саъдахтар бодо.
Вале таќдир чунин буда, ки писари хурдї аз мењру
муњаббат ва навозиши модару дидору мењрубонии падар кам
бањравар гардид. Аз дороиву сарвату давлати аљдодї танњо
фазлу дониш ва чанд дастнависро ба мерос гирифт. Њавлии
Садри Зиё-он макони охирин мактаби адабиёту сухани ноби
тољикї дар Бухорои Шариф хароб ва Китобхонаи нодири
падар-хазинаи маълумоти беинтињо барои талабаи
маъниљўй торољ гардида, ќисме аз онњо ба Тошканд бурда
шуд, ки аз боќимондањои китобњои падар дар Тошканд дар
солњои 50-уми садаи гузашта ба воситаи як навиштаи адибу
донишманди тољик Расулхон Њодизода огоњї ёфт.
Мењрубонии Худованд буда, ки бо амри тасодуфе аз
маркази бостонии илму адабу фарњанги тољикон Бухорои
Шариф ба маркази тозабунёдаш Душанбе роњ пеш гирифт.
Ин ќиссаи пурдардро академик Муњаммадљон Шакурї дар
«Зиндагиномаи худнавишт» -аш чунин ба ќалам додааст:
«Чун давлати шўравї аз мардум тилло гирд овардан
оѓоз кард, падарам зиндонї шуд ва дар зиндон аз дунё
гузашт…
Модарам Мусаббиња Шукурова низ бо падарам
зиндонї ва дар зиндон гирифтори бемории сил шуда, баъди
расидан ба озодї, пас аз як соли даргузашти падарам, яъне
соли 1933 вафот кард. Он гоњ ман дар синфи якум мехондам.
Даргузашти модарам њангоми таътили зимистонии мактаби
ман, яъне дар моњи январ буд. Модарам њамагї 37 сол умр
дошт.
Ман чанде дар хонаи таѓоии худ Њабибуллоњ -
махдуми Авњадии шоир (1900-1937) зиндагї доштам…
Авњадї дар Бухоро, дар китобхонаи машњури Ибни
Сино кор мекард. Шеъраш гоњ-гоњ дар рўзномаи Бухоро чоп
мешуд. Азбаски Авњадї дар љавонї аз љадидони Бухоро буд
ва бисёр љадидон оќибат инќилобкор шуданд, аз шўравиён
чандон хавф надошт ва бо бародаронаш ба Афѓонистон
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
5
нагурехт. Бо вуљуди ин, соли 1937 Авњадї зиндонї ва ба
Сибир бадарѓа шуд ва он љо ба њалокат расид.
Таѓоиям васии банда буд ва пас аз зиндонї шудани ў
аз васоят њам бенасиб мондам. Чанде пеш аз зиндонї
шудани ў ман ба хонаи аммаам Иќболхон, ки танњо монда
буд, гузаштам. Лекин аммаам аз паси фарзандаш Асолатхон
ба Сталинобод – имрўза шањри Душанбе рафт. Ман дар
Бухоро бекасу танњо мондам. Дар як њавлии вайрона
мезистам, ки моли бародарам Зариф буд ва Зариф дар як
дењи Ѓиљдувон муаллимї мекард. Соли 1939 аммабачаам
Асолатхон ва њамсари Љалоли Икромї – Саодатхон, ки бо
коре аз Душанбе омада буданд, маро бо худ ба Душанбе
оварданд.
Асолатхон дар Душанбе муаллим буда, Саодатхон дар
китобхонаи Фирдавсї кор мекард. Љалоли Икромї чанде
пеш аз он аз зиндони шўравї баромада ва бемор буд ва ман
намедонистам, ки дар куљо кор мекунад. Ман ба хонаи
Асолатхон фуромадам ва ў имкон фароњам овард, ки бо
ягона фарзандаш, ки низ Муњаммадљон ном дорад
(Муњаммадљон Рањмонов), тањсилоти миёна ва олиро ба
поён расонам».
70 соли умри пурбаракати ў дар Душанбе мегузарад, ки
шоњиди табдили аз шањри хурд ба маркази бузурги илму
маориф, адабиёту фарњанги тољикон мебошад. Барояш њар
шоху буттаи хиёбону навиштаљоти деворњояш азиз аст, ки то
ба ин дараља расидани маркази нави тољикон чи ќадар
мењнату зањмат сарф шуда. Онњое, ки дар шањрњои зебову
обод хонаву њавлињои хушбоду њавояшонро гузошта, ба
хотири ободии миллату мењан ба маркази нави тољикон
рахти сафар мебастанд, дар воќеъ, фидої буданд. Наќши
дастони онњо дар њар бинои пурњашамату боѓњои гулафшон
боќист, ки ў шоњиди бевоситаи созандагиву бунёдкорї,
тањаввулу дигаргунињои Душанбе дар солњои гуногун аст ва
гоњо бо ифтихори беандоза, гоњо бо сўзу алами зиёд аз бурду
бохти шањри азизаш ќалам меронад. Мехоњад, ки њар
њавливу хона, осорхонаву китобхона, боѓу сайргоњ, кўчаву
хиёбони шањр мувофиќу мутобиќи анъанаву суннатњои
меъмории аљдодї љавобгўйи маќому манзалати пойтахти
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
6
тољикон бошад. Бо ин синну соли мўътабар њангоми
ќадамзанї дар кўчањои шањр бо чашмони камнураш њар
овезаву лавњаро њиља-њиља мехонад, ки аксари навиштаљот
серхато ё бо забони бегона. Ў мехоњад, ки њар чї зудтар онњо
ислоњ шаванд, ки дар пойтахти кишвар чунин навиштаљоту
овезаи пурхато њусни шањрро мекоњонад…
Душанберо дўст медорад, ки дар њамин љо бо
душвориву мушкилињо соњибилм гардида, ба пояњои
баландтарини илмї расид. Айёми донишљўиаш дар
нахустдонишкадаи Тољикистон-Донишкадаи омўзгорї ба
солњои вазнини љанги зидди Олмон рост омад, ки он
замонро чунин ёдовар мешавад: «Аз њеч дарсе китоби дарсї
ва ё кумакдарсї надоштем. Адабиёти бадеии тољикї ва
тарљумаи адабиёти русиро, ки дањаи сї ба хати лотинии
тољикї чоп шуда буд, ба даст оварда наметавонистем, зеро
бештари муаллифон ё тарљумонњо ва ё муњаррирон ва ё ин
ки нафарони дигар, ки номашон дар унвонсањифаи китоб
зикр шудааст, дар террори соли 1937 ба зиндон афтода ва ба
ин сабаб китобњо аз фурўш ва аз китобхонањо барчида ва
сўзонда шуда буданд.. Дар донишкада ба мо андак хати
форсї ёд доданд, лекин китобњои дастнависи кўњна ва чопи
сангии пеш аз инќилоботи соли 1917 ва 1920-ро низ
наметавонистем пайдо бикунем, чунки чунин китобњо
китоби динї ба шумор меомаданд ва онњоро низ њар љо
бинанд, мусодира ва нобуд мекарданд. Дар китобхонаи
донишкада китоби русї бисёр буд, вале азбаски њанўз
чандон русї намедонистам, бисёр мехондаму кам
мефањмидам. Хуллас, ки китобхонї кам буд». Толибилмони
он солњо фаќат аз дарси устодон дониш мељустанд ва саодате
даст дода, ки аз устодоне чун Лутфуллоњи Бузургзода,
Абдулѓанї Мирзоев, Аббос Алиев, Шарифљони Њусейнзода,
Носирљони Маъсумї, Икром Хољаев, Муњаммадї
Исматуллоњов тањсил дидаанд. «Аз инњо, -мегўяд ў,-
Лутфуллоњи Бузургзода ба љанг рафт ва дигар барнагашт.
Абдулѓанї Мирзоев ва Алоуддин Бањоуддинов аз роњи
хидмати њарбї ба Эрон фиристода шуданд ва мо аз дарси
онњо мањрум мондем. Дигарон дар шароити душвори замони
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
7
љанг, ки худ ба азобе мезистанд, фидокорона кор карда,
моро аќлу њуш меомўхтанд».
Соли 1945 дар арафаи хатми донишкада
Мухаммадљони Шакуриро рўзномаи «Тољикистони сурх» ба
кор, вазорати маориф ба навиштани китобњои дарсї даъват
ва вазорати корњои хориљї идомаи тањсилро дар мактаби
дипломатии Маскав пешнињод кард, ки пас аз хатми он
мактаб ба кори дипломатї машѓул шавад. Институти
таърих, забон ва адабиёт низ хостори идомаи фаъолияти
илмии вай дар ин даргоњ шуд. Устодаш Носирљон Маъсумї
ўро дар донишкадаи омўзгорї ба кор гирифт. Вале чун моњи
августи соли 1945 дар Кўлоб Донишкадаи муаллимии дусола
таъсис ёфт, вазорати маориф ўро ба он љо фиристод. Бо
сабаби беморї баъди як соли муаллимї бо тавсияи
пизишкону кумаки Абдулѓанї Мирзоев ва амри Бобољон
Ѓафуров, ки котиби Кумитаи Марказї буд, боз ба Душанбе
баргашт. Ба Донишкадаи омўзгории Душанбе ба кор
даромада, солњои 1945-1953 аз адабиёти ќадим, забони
тољикї, хониши ифоданок (хониши матн), равиш
(методика)-и омўзиши забону адабиёт дарс гуфт. Њамин
тариќ, кам не, дар 65 соли омўзиши забону адабиёт ва
таъриху фарњанги пурѓановати тољик комёбу муваффаќ
гардид. Истеъдоди фитриву ќобилияти беандоза, баракати
илму дониш соњибномаш гардонд. Аз муаллими одии
унвонљўй то ба дараљаи доктори улуми филология,
профессор, академики АУ Тољикистон расид. Њарчанд дар
оѓози роњ барои устоди роњнамояш Холиќ Мирзозода
пешпояш доданд, вале ноумед нагардид. Ба хотир меоварад,
ки «он солњо Тољикистон ба љуз устод Айнї се адабиётшинос
дошт: яке Абдулѓанї Мирзоев, дигаре Холиќи Мирзозода ва
севумї Шарифљони Њусейнзода. Хости замон ин буд, ки
онњо чун њама нависандагон, устодони донишгоњњо ва дигар
кормандони соњаи идеология аз якдигар айби сиёсї биљўянд
ва айби якдигар бигўянд. Замон њамаро бо њам ба талош
андохта буд. Њама аз зери нохуни якдигар чирк мекофтанд.
Аз раќобати илмиву эљодгарї асаре наменамуд, танњо
айбљўйии сиёсї дар миён буду бас. Муноќишае, ки дар сари
осори Аљзї бархост, низ дар асл як падидаи раќобати он се
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
8
адабиётшинос буд, вале чўб бар сари мани љавони навќадам
шикаст».
Рисолаи номзадиаш «Эљодиёти Сиддиќии Аљзї (1865-
1927)»-ро баъди љусторњои зиёди бойгонї ва китобхонањои
Душанбе, Самарќанд, Тошканд ва Маскав омода ва дар
кафедра баррасї ва фишурдаи он – авторефератро ба русї
тарљума кунонида, ба њимоя омодагї медид, ки Абдулѓанї
Мирзоев Аљзиро на равшангару маорифпарвар, балки аз
љадидон ва миллатгароёни буржуазї ќаламдод мекунад.
Бобољон Ѓафуров дар оѓоз ба дастгирии мавзўи рисолаи
номзадї бармехезад, вале баъди чанде ба назари Абдулѓанї
Мирзоев розї мешавад. Дар натиља Кумитаи Марказии
њизби коммунистии Тољикистон 29 декабри соли 1952 дар
бошишгоњи Раёсати Фарњангистони улуми Тољикистон
(њозира бинои Пажўњишгоњи забону адабиёти Рўдакї) ањли
илму адабро гирд оварда, масъалаи Аљзиро баррасї
мекунад, ки мубоњисаи тўлоние аз соати 7-и бегоњ то 3-и
сањар идома меёбад. Вале аз рўйи анъанаи тољикї ва
таќозои замон ба љуз соњиби рисола, Алоуддин
Бањоуддинови фалсафї ва Холиќи Мирзозодаи
адабиётшиноси рањбари илмї, касе љуръат намекунад, ки
хилофи фикри котиби Кумитаи Марказии њизб Алиќул
Имомов-раиси маљлис чизе бигўяд. Оќибат маљлис ба чунин
натиљагирї мекунад, ки Аљзї шоири иртиљоист ва осори вай
бояд омўхта нашавад. Бо њамин ба зањмати чандсолаи
унвонљўйи љавон хати бутлон кашида, рисолаи номзадиашро
лаѓв карданд. Илова бар ин, аз рўйи ќоидаву ќонуни он
замон хавфе пеш омада, ки ба устоди роњнамояш Холиќи
Мирзозода ва ў тамѓаи миллатгаро бизананд. «Агар дар
дигар љумњурии шўравї мебудем, Х. Мирзозода ва маро
њабс мекарданд. Бобољон Ѓафуров нагузошт, ки дар
Тољикистон бо чунин айбњо зиёиёнро ба њабс бигиранд», ба
хотир меоварад он лањзаву айёми барояш таќдирсозро.
Ин нокомї шасташро нагардонд ва ў соли 1953
мавзўи дигареро барои тањќиќу омўзиш интихоб кард, ки аз
эљодиёти устод Айнї буд ва он «Хусусиятњои ѓоявиву бадеии
«Ёддоштњо»-и Айнї (ќисми 1 ва 2)» унвон дошт. Бо
маслињати устодону дўстонаш роњи Маскавро пеш гирифта,
Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тољикон
9
як сол дар Пажўњишгоњи шарќшиносии Фарњангистони
улуми Иттињоди Шўравї бо иншои рисола машѓул гардид.
Бо рањнамоии профессор Иосиф Самуйлович Брагинский
дар шаш-њафт моњ таълифи рисолаи номзадиро анљом дода,
28 феврали соли 1958 дар пажўњишгоњ рисоларо дифоъ кард
ва ба Душанбе баргашта, фаъолияти илмиашро дар
Пажўњишгоњи забону адабиёти Рўдакї идома дод. Дар ин
даргоњи бузурги илм аз соли 1951 аввал чун корманди илмї,
аз соли 1959 ба њайси мудири шўъбаи адабиёти шўравии
тољикї ва њоло чун мушовир ифои вазифа мекунад.
Дар риштаи наќди адабї ва тањќиќи таърихи
адабиёти муосири тољикї машѓул шуда, дар таълифу
тањрири «Очерки (таърихчаи) адабиёти советии тољикї»,
иборат аз ду љилд ба тољикї (чопаш солњои 1956-1957) ва
мухтасари он дар як љилд ба русї (Маскав, соли 1961 ба табъ
расида) ширкат варзидааст.
Дар баргардону чопи «Синбоднома»-и Зањирї,
«Њотами Той», «Самаки айёр», «Шоњнома»-и мансури
ќиссахонњо, «Љомеъулњикоёт» барин осори насри классикиву
ривоятї сањм гузошта, наќши суннатњои назму насри
классикии форсї-тољикї дар насри нави реалистии тољикии
садаи бистро мавзўи асосии пажўњишњояш ќарор медињад,
ки натиљањои он дар чанд маќолаву китоб, аз љумла дар
китоби «Диди эстетикии халќ ва насри реалистї» (1973)
пешкаши хоандагон гардидааст.
Њамроњи профессор И. С. Брагинский-корманди
Пажўњишгоњи ховаршиносии АУ ИЉШС роњбари гурўњи
таълифи шашљилдаи «Таърихи адабиёти шўравии тољикї.
Инкишофи жанрњо» таъйин мешавад. Чањор љилди он ба
номи «Таърихи адабиёти советии тољик. Инкишофи жанрњо»
солњои 1978-1984 ба табъ расидааст, ки муаллифонаш
Холиќи Мирзозода, Раљаб Амонов, Муњаммадљон Шакурї,
Атахон Сайфуллоев, Абдурањмон Абдуманнонов, Лариса
Демидчик буданд. Ду љилди охири он ба муносибати оѓози
бозсозии горбачовї, ки аќидањоро бо суръату шиддат дигар
кард, аз чоп боздошта шудааст.
Гурўњ ду љилди «Таърихи адабиёти шуравии тољик»-ро
ба забони русї њам омода кард ва он поя бар тањаввули
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
10
жанру сабк дошт, ки таљрибаи аввалин дар адабиётшиносии
шуравї ба њисоб мерафт ва дар Пажўњишгоњи адабиёти
љањони Фарњангистони улуми шўравї чун намунаи тозаи
таърихнигорї хуш пазируфта шуд. Ба сабаби зуњури М.
Горбачов он њам рўйи чопро надид.
Ў яке аз пешгомони муборизаи пуршиддати касби
маќоми давлатии забони тољикист, ки нахустмаќолааш дар
Маскав, дар рўзномаи маъруфу машњури «Литературная
газета» 14 декабри 1988 «Њар к-ў ба забони хештан
дармонад» («Кто беспомощен в собственном языке») ном
дошт. Он барандаи љоизаи Маќолаи сол њам гардида, ки
хабари он 28 декабри 1988 (№52) дар «Литературная газета»
ба табъ расида. Нашриёти «Художественная литература»-и
Маскав ин маќоларо дар маљмўаи «Говоря откровенно…
Заметки писателей о межнациональных отношениях» («Агар
ошкоро бигўем… Ќайдњои адибон дар бораи муносибати
байни миллатњо») (Маскав, 1989) дар радифи навиштањои
машњуртарин шахсиятњои адабии кишвари шуравї академик
Д. С. Лихачов, Чингиз Айтматов, Васил Биков ба табъ
расондааст, ки як навъ дастгирии муборизаи фарњангиёни
Тољикистон ва дигар љумњурињои собиќи шуравї аз љониби
доирањои демократии Маскав ба њисоб меравад
Шакли муфасссали ин маќола ба забони тољикї ба
унвони «Забони миллї ѓамхории махсус хоњон аст» 25
ноябри 1988 дар рўзномаи «Тољикистони советї» ба табъ
расидааст, ки њамовозии гармеро ба миён овард. Бар асари
чунин маќолањо дар матбуот ва пешнињоди як конфаронси
љумњурии забоншиносон дар Пажўњишгоњи Рўдакї аз моњи
декабри соли 1988 моњи январи соли 1989 Шўрои Олии
Тољикистон комисиюни забон таъсис дод, ки комисиюн
пешнависи санадро ба академик М. Шакурї месупорад ва он
Ќонуни забон ном гирифтааст,. Лоињаи Ќонуни забон пас аз
вироиши гурўње аз донишмандон ва њуќуќшиносон дар
матбуот барои баррасии умум пешкаш гардид, ки он дар
сањифањои матбуоти он замони Тољикистон бањси гармеро
ба вуљуд овард. Аз дењќони хокпош то олимони риштањои
гуногун дар баррасиву такмили он фаъолона ширкат
варзиданд, ки баъди хомўшии чандинсола бори нахуст