Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у сярэдневяковы перыяд (V

Подождите немного. Документ загружается.

П.Ф.Дзмітрачкоў

Беларусь

у сярэдневяковы перыяд

(V – першая палова ХІІІ стст.)

Магілёў, 2007 г.

ЗМЕСТ

УВОДЗІНЫ

Раздзел 1. СТАНАЎЛЕННЕ СЯРЭДНЕВЯКОВАЙ ЦЫВІЛІЗАЦЫІ. УЗНІКНЕННЕ

І РАЗВІЦЦЁ ДЗЯРЖАЎНАСЦІ НА БЕЛАРУСКІХ ЗЕМЛЯХ

1.1. Сярэднявечча, яго храналагічныя рамкі, асаблівасці

1.2. Рассяленне ўсходніх славян на беларускіх землях

1.3. Дзяржаўныя ўтварэнні на тэрыторыі Беларусі,

іх эвалюцыя, месца ў палітычнай сістэме Старажытнай Русі

Раздзел 2. САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМІЧНАЕ РАЗВІЦЦЁ БЕЛАРУСКІХ ЗЯМЕЛЬ.

ФАРМІРАВАННЕ ФЕАДАЛЬНЫХ АДНОСІН

2.1. Сельская гаспадарка, яе роля ў развіцці эканомікі беларускіх зямель

2.2. Узнікненне гарадоў. Развіццё раместваў, гандлю

2.3. Сацыяльныя працэсы. Фарміраванне феадальнага укладу, яго роля ў

сацыяльна-эканамічным развіцці беларускіх зямель

Раздзел 3. МІЖНАРОДНЫЯ УМОВЫ І ЗНЕШНЕПАЛІТЫЧНЫЯ ФАКТАРЫ

РАЗВІЦЦЯ БЕЛАРУСКІХ ЗЯМЕЛЬ

3.1. Сувязі беларускіх зямель з прыбалтыйска-скандынаўскім рэгіёнам

3.2. Удзел княстваў беларускіх зямель ва ўмацаванні бяспекі Русі на поўдні,

развіцці сувязей з Візантыей, іншымі краінамі.

3.3. Барацьба з крыжаносцамі. Пагроза беларускім землям з боку мангола-татар.

Раздзел 4. РАЗВІЦЦЁ ЭТНІЧНЫХ ПРАЦЭСАЎ. КУЛЬТУРА БЕЛАРУСКІХ

ЗЯМЕЛЬ

4.1. Асаблівасці развіцця этнічных працэсаў на беларускіх землях у сярэдневяковы

перыяд

4.2. Умовы і фактары развіцця культуры, яе важнейшыя дасягненні.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

ЗАЎВАГІ

АСНОЎНАЯ ЛІТАРАТУРА

УВОДЗІНЫ

У сучасных умовах, калі абнаўляюцца праграмы па гісторыі Беларусі і

павялічана колькасць вучэбных гадзін на гэты курс як у агульнаадукацыйнай

школе, так і ў сярэднеспецыяльных і вышэйшых навучальных установах, узнікае

неабходнасць у больш паглыбленым вывучэнні мінулага нашай краіны, усіх яе

гістарычных перыядаў.

Гэта тычыцца і сярэдневяковага перыяду, які храналагічна ахопліваў значны

адрэзак гісторыі нашага краю. Цывілізыцыйныя асновы таго перыяду былі

закладзены ў антычную эпоху, прычым гісторыя беларускіх зямель была звязана з

візантыйскай хрысціянскай традыцыяй і істотна не адрознівалася ў гэтым плане

ад іншых усходнеславянскіх зямель. Але знаходжанне Беларусі ў цэнтры

еўрапейскага кантыненту абумовіла ўплыў на яе гісторыю розных народаў і

дзяржаў, а гэта значыць, што мы павінны ўлічваць як унутраныя, так і знешнія

фактары.

Гісторыя сярэдневяковага грамадства – шматгранны і складаны працэс і пры

яе асвятленні неабходна вылучыць некалькі асноўных і важных праблем. Першая з

іх носіць этнічны характар і дазваляе прасачыць тыя змены, якія адбываліся ў той

час у складзе насельніцтва беларускіх зямель, вызначыць вытокі беларускай

народнасці. Другая праблема закранае пытанні зараджэння і развіцця

дзяржаўнасці на беларускіх землях, яе эвалюцыі як у межах Старажытнай Русі,

так і на рэгіянальным узроўні. Заслугоўваюць увагі і праблемы эканамічнага

развіцця беларускіх зямель, сацыяльных адносін. У асобную групу вылучаны

пытанні знешнепалітычнага характару, міжнародных умоў развіцця беларускіх

зямель, а таксама іх культуры.

Усе гэтыя праблемы асвятляюцца не толькі на аснове матэрыялаў

агульнаархеалагічных і гістарычных выданняў, але і даследванняў расійскіх і

беларускіх гісторыкаў Л. Аляксеева, В. Сядова, Г. Штыхава, Э. Загарульскага, В.

Ляўко, П. Лысенкі, Р. Рыера, І. Марзалюка, іншых навукоўцаў. Пры гэтым у

дапаможніку знайшлі адлюстраванне тыя пункты гледжання, што склаліся ў

навуковай літаратуры па розных пытаннях сярэдневяковай гісторыі Беларусі. Сама

ж гэтая літаратура прыводзіцца як у заўвагах, так і ў бібліяграфіі і яе можна

выкарыстоўваць пры самастойнай рабоце для больш паглыбленага вывучэння

гэтых пытанняў.

Вывучаючы айчынную гісторыю сярэдневяковага перыяду, мы павінны мець

на ўвазе той факт, што Беларусь, як краіна, у той час не існавала, але ўсё тое, што

адбывалася тады на беларускіх землях, - гэта наша спадчына і яе трэба ведаць.

Што ж тычыцца храналагічных рамак сярэднявечча, то аўтар дапаможніка

прытрымліваецца сучаснай навуковай перыядызацыі. Разам з тым ён лічыў

мэтазгодным абмежавацца V – першай паловай ХІІІ стст., бо з сярэдзіны гэтага

стагоддзя ў гісторыі Беларусі па сутнасці пачаўся новы этап, які трэба разглядаць

ужо пры вывучэнні Вялікага княства Літоўскага, у складзе якога апынуліся

беларускія землі.

Раздзел 1.

СТАНАЎЛЕННЕ СЯРЭДНЕВЯКОВАЙ ЦЫВІЛІЗАЦЫІ. УЗНІКНЕННЕ І

РАЗВІЦЦЁ ДЗЯРЖАЎНАСЦІ НА БЕЛАРУСКІХ ЗЕМЛЯХ

1.1. Сярэднявечча, яго храналагічныя рамкі, асаблівасці

У гісторыі Беларусі, як і ў іншых краінах, важнае месца займае

сярэдневяковы перыяд. Сам тэрмін “сярэднія вякі” упершыню быў выкарыстаны

італьянскімі гуманістамі яшчэ ў XV ст. у адносінах да таго часу, які аддзяляў

еўрапейскую гісторыю ад антычнасці. У XVII ст. нямецкімі вучонымі гэты тэрмін

быў уведзены і ў агульную перыядызацыю сусветнай гісторыі. Цяпер тэрмін

“сярэднія вякі”шырока выкарыстоўваецца як у нашай, так і ў замежнай

гістарыяграфіі. Праўда, у гісторыкаў няма адзінай думкі адносна храналагічных

рамак сярэднявечча. Адны з іх звязваюць сярэднія вякі з ІІ – ХІІІ стст., другія з V –

сярэдзінай XVII стст., а трэція разглядаюць сярэднія вякі ў межах V – XV стст.,

вылучаючы ў гэтым перыядзе Ранняе сярэднявечча (V – IX стст.), Высокае (Х –

ХІІІ стст.) і Позняе (XIV – XV стст.). Акрамя тэрміна “сярэднія вякі”, у апошнія

гады выкарыстоўваецца і паняцце “еўрапейская сярэдневяковая цывілізацыя”

(іншы раз “еўрапейская хрысціянская цывілізацыя”), якую падзяляюць на

заходнюю і ўсходнюю.

Такі падыход да вызначэння пачатку сярэдневяковай еўрапейскай

цывілізацыі не выпадковы. Ён абгрунтаваны падзеямі, звязанымі з заняпадам

Рымскай імперыі і яе падзелам на дзве часткі: Заходнюю (уласна Рымскую) і

Усходнюю (Візантыйскую). Гэта адбылося ў 476 г., г.зн. у V ст., і многія

навукоўцы ўлічваюць падзеі, якія адбыліся тады, пры распрацоўцы перыядызацыі

еўрапейскай гісторыі, пачынаючы сярэднія вякі з V ст.

Еўрапейская сярэдневяковая цывілізацыя склалася на базе Рымскай імперыі

і падзел яе на Заходнюю і Усходнюю вызначыла не толькі сама спадчына гэтай

імперыі, але і вядучыя хрысціянскія канфесіі – каталіцызм, які замацаваўся ў

заходняй частцы і праваслаўе – ва усходняй. Хрысціянства адыграла вялізную

ролю ў станаўленні і развіцці еўрапейскай сярэдневяковай цывілізацыі. Яно стала

яе духоўнай асновай, сфарміравала светапогляд людзей, нормы іх маралі і

паводзін, вызначала культурнае жыццё сярэдневяковага грамадства. Разам з тым

хрысціянская царква была таксама ўплывовай палітычнай і грамадскай сілай

(практычна ва ўсіх краінах гэта рэлігія была дзяржаўнай), валодала значнымі

матэрыяльнымі рэсурсамі і, у прыватнасці, зямельным фондам.

Сярэднявечча мела і іншыя тыпалагічныя рысы, якія адрознівалі яго ад

другіх гістарычных эпох. Так, сярэдневяковае грамадства пераважна было

аграрным, прычым у гэтай сферы склаліся і панавалі феадальныя вытворчыя і

сацыяльныя адносіны, якія вызначалі і дзяржаўны лад еўрапейскіх краін.

Але сярэднявечча, як гэта рабілі некаторыя гісторыкі, нельга разглядаць у

якасці змрочнай цёмнай эпохі з застойнымі з’явамі. Ад такой характарыстыкі яго

цяпер адмовіліся. Сярэдневяковае грамадства не пазбаўлена было дынамізму, г.зн.

развіцця і менавіта ў той перыяд змянілася палітычнае і культурнае аблічча

Еўропы і, у прыватнасці, узнікла большасць сучасных дзяржаў і народаў.

Сфарміраваўся і новы гарадской лад жыцця, у той час не толькі працягвалі

развівацца раней узнікшыя гарады, але з’явілася шмат іншых, актывізавалася

развіццё рамёстваў і гандлю, а ў некаторых краінах з’явіліся нават і мануфактуры.

Нягледзячы на ўплыў рэлігіі, у сярэдневяковы перыяд адбываліся змены і ў

духоўным жыцці, культуры, навуцы, сферы адукацыі [1].

Як ужо адзначалася, пачатак сярэднявечча ў Еўропе звязваецца з заняпадам

Рымскай імперыі і хоць гэты заняпад не меў непасрэднага дачынення да

беларускіх зямель, ёсць падставы і ў нашай гісторыі сярэдневяковы перыяд

таксама пачынаць з V ст., маючы на ўвазе тыя важныя змены, што адбыліся ў гэты

час. Такі падыход да вызначэння пачатковай храналогіі сярэдневяковай гісторыі

Беларусі, быў пакладзены ў аснову перыядызацыіі айчыннай гісторыі ў 90-я гады

мінулага стагоддзя. Да гэтага часу беларуская гістарыяграфія выкарыстоўвала

фармацыйную перыядызацыю, якой прытрымліваліся ўсе савецкія гісторыкі.

Тады, як вядома, перыядызацыя як сусветнай, так і айчыннай гісторыі будавалася

на марксісцкім вучэнні аб грамадска-эканамічных фармацыях, і сярэднія вякі

звязваліся з феадалізмам, які ў савецкай гістарычнай навуцы ў адносінах да

гісторыі ўсходнеславянскіх народаў пачыналі з ІХ ст.

Але марксісцкі падыход да гістарычнай перыядызацыі падзялялі не ўсе

гісторыкі (нават у Савецкім Саюзе наконт яго ўніверсальнасці выказваліся

сумненні), і змены, што адбыліся ў гістарычнай навуцы ў 90-я гады мінулага

стагоддзя, спрыялі перагляду ранейшых схем і прадстаўленняў аб гістарычным

працэсе. Менавіта тады ў нашай краіне была ўведзена новая перыядызацыя

гісторыі Беларусі, узгодненая з перыядызацыей сусветнай гісторыі і з падзелам яе

на Старажытны час, Сярэднявечча, Новы і Навейшы час [2]. Выкарыстанню такой

перыядызацыі спрыяла распрацоўка нацыянальнай канцэпцыі гісторыі Беларусі,

на аснове якой былі створаны і выдадзены базавыя праграмы і вучэбныя

дапаможнікі па айчыннай гісторыі для агульнаадукацыйнай школы, з’явіўся тады і

новы дапаможнік для студэнтаў [3]. У іх гісторыя Беларусі выкладалася на аснове

спалучэння фармацыйнага падыхода з цывілізацыйным, і сярэднія вякі ў

айчыннай гісторыі ўкладваліся ў храналагічныя рамкі заходнееўрапейскага

сярэднявечча паміж V (VI) і XV стст.

Наколькі абгрунтаваны такі падыход, гэта асобнае пытанне, на якім мы не

будзем спыняцца, тым больш, што яно ўжо падымалася ў друку, у прыватнасці,

беларускім гісторыкам Г. Сагановічам [4,с.9-17]. З многімі крытычнымі заўвагамі і

ўвогуле з разважаннямі гэтага гісторыка па пытаннях перыядызацыі можна

пагадзіцца. Але яго катэгарычнае заключэнне: “перанос храналагічных рамак

старой заходнееўрапейскай перыядызацыі на гісторыю Беларусі ні чым не

апраўданы” наўрад ці знойдзе прыхільнікаў, хоць бы таму, што, як прызнае і сам

гэты гісторык, “уселякі падзел гістарычнага часу адносны і ўмоўны”, і што

“гісторыя кожнага народу мае свой сэнс, сваю дынаміку і масштабы часу”

[5,с.3,15,17], г.зн. свае асаблівасці. Так вось адной з важнейшых задач навукоўцаў і

з’яўляецца раскрыццё як зместу, так і асаблівасцей гістарычнага развіцця

беларускіх зямель на аснове класічнай еўрапейскай мадэлі перыядызацыі гісторыі,

у тым ліку і ў сярэднія вякі, пачынаючы іх з V ст. Тым больш, што з гэтага часу і ў

нашай гісторыі адбыліся істотныя змены, яна ўжо далёка адышла ад

старажытнасці, асабліва ў ХІІ – ХІІІ стст. і стала развівацца ў рэчышчы

ўсходнеславянскай еўрапейскай цывілізацыі, іспытываючы ўплыў дасягненняў і

заходнееўрапейскіх краін.

Так, з V – VІ стст. стала змяняцца этнічная сітуацыя на беларускіх землях,

таму што тут пачалі рассяляцца і замацаваліся ўсходнеславянскія плямёны. З

прыходам гэтых плямёнаў паскорыўся і агульны рост вытворчых сіл у занятых імі

раёнах, адбыўся пераход да новых форм грамадскай і сацыяльнай арганізацыі,

зарадзілася і стала развівацца дзяржаўнасць, феадальныя адносіны. Праўда,

феадалізм на ўсходнеславянскіх землях меў сваю спецыфіку, якая, на думку

многіх гісторыкаў, тлумачылася прыродна-геаграфічнымі фактарамі і адсутнасцю

ва ўсходніх славян “античного наследия”, што прадвызначыла т. зв.

“бессинтезный” шлях развіцця феадалізму і ўвогуле сярэдневяковага грамадства.

Але своеасаблівасць феадалізацыі грамадства была характэрна і для другіх

рэгіёнаў. Таму невыпадкова, як адзначае Г. Штыхаў, гісторыкі “вылучаюць у

Еўропе лакальныя мадэлі цывілізацыі (заходнееўрапейскую,

центральнаеўрапейскую, усходнееўрапейскую) і рэгіёны з рознымі формамі і

тэмпамі грамадскага развіцця” [6,с.17]. Ды і звязваць сярэднія вякі толькі з

феадалізмам таксама нельга і, у прыватнасці, з адной з яго характэрнай рысаю –

вассалітэтам, як гэта робіць Г. Сагановіч. Дарэчы, адмаўляць вассалітэт на Русі

таксама няма падстаў, ён меў асноўныя рысы, характэрныя для вассалітэту

ўвогуле і трымаўся на княжацка-дружынных адносінах (у далейшым ён не

атрымаў развіцця) [7,с.137]. Паняцце “феадалізм” вельмі ўмоўнае. У сучаснай

навуцы (асабліва заходнееўрапейскай) паняцце “феадалізм” не з’яўляецца чым-та

бясспрэчным нават для сярэднявяковых краін Заходняй Еўропы. Таму не ўсе

даследчыкі выкарыстоўвалі гэтае паняцце пры асвятленні іх гісторыі. Напрыклад,

нямецкія вучоныя пішуць не аб феадалізме, а аб “ленной системе”, адзначаючы яе

фундаментальнасць. Амерыканская медыявістыка канцэнтруе ўвагу на роднасці

палітычных сістэм у розных краінах сярэднявяковага Захаду. Нават у Францыі, дзе

больш за ўсё адстойвалася ўніверсальнасць феадалізма, некаторыя навукоўцы

ўжывалі тэрмін “феадалізм” толькі для апісання грамадскага ўладкавання сваёй

краіны ХІ – ХІІІ стст. [8,с.97].

Істотныя змены адбыліся ў сярэдневяковы перыяд і ў культуры беларускіх

зямель, духоўным жыцці, прычым тут ужо з канца Х ст. стала распаўсюджвацца

новая рэлігія – хрысціянства (праваслаўнага абраду), якая звязала беларускую

гісторыю з усходнееўрапейскай цывілізацыяй, што базіравалася на візантыйскіх

традыцыях.

Змяніліся таксама знешнія ўмовы развіцця беларускіх зямель, яны не толькі

былі часткай усходнеславянскага міру, звязаны са Старажытнай Руссю, але і ўсё

актыўней сталі ўцягвацца ў сістэму міжнародных адносін.

Усе гэтыя змены асабліва прыкметны былі з ІХ –Х стст., таму некаторыя

навукоўцы пры распрацоўцы перыядызацыі гісторыі Беларусі вылучалі менавіта

гэтыя стагоддзі ў якасці своеасаблівага рубяжа.

Такім чынам, прыкладна з сярэдзіны І тыс. н.э. гістарычнае развіццё

беларускіх зямель стала вызначацца працэсамі, якія, хоць і мелі асаблівасці, у

цэлым былі характэрны для сярэднявечча.

1.2. Рассяленне ўсходніх славян на беларускіх землях

Вывучаючы мінулае Беларусі, гісторыкі заўсёды вялікую ўвагу ўдзелялі

пытанням, якія тычыліся засялення і асваення чалавекам беларускіх зямель,

фарміравання тут этнічных супольнасцяў. Абгрунтавана выснова, што беларускія

землі ўжо ў старажытнасці былі арэнай сутыкнення і ўзаемадзеяння самых розных

этнічных груп насельніцтва, сляды жыцця якіх зафіксаваны як у археалагічных

матэрыялах, так і ў пісьмовых крыніцах. Прычым у этнічнай гісторыі Беларусі

вылучаны перыяд храналагічна звязаны з пачаткам сярэднявечча. Гэты перыяд як

раз прыпадае на рассяленне на беларускіх землях славянскіх плямёнаў, дакладней

усходняй іх галіны [9].

Славяне, як вядома, па свайму паходжанню з’яўляюцца індаеўрапейскім

народам, і як новая этнічная супольнасць, меўшая спецыфічныя рысы сваёй мовы,

культуры і нават асаблівасці фізічнага тыпу, сталі вылучацца ў ходзе рассялення

індаеўрапейцаў недзе з сярэдзіны ІІІ тыс. да н.э. Так лічыць, напрыклад, вядомы

беларускі археолаг і гісторык Э. Загарульскі. На яго думку, да канчатковага

афармлення іх як асобнай этнічнай адзінкі спатрэбілася, відаць, столькі ж часу,

колькі і балтам, г.зн. каля 500 гадоў. “Да мяжы ІІІ – ІІ тысячагоддзяў да н.э., -

адзначае Э. Загарульскі, - гэты працэс павінен быў быць завершаны” [10,с.50].

Канчаткова славяне вылучыліся з індаеўрапейцаў да сярэдзіны І тысячагоддзя да

н.э. Спрэчным застаецца пытанне аб прарадзіме славян, аб тэрыторыі гэтай

прарадзімы . І тым не менш большасць сучасных даследчыкаў бачаць яе ў Еўропе

і памяшчаюць на поўнач ад Карпат у басейне рэк Эльбы (Лабы), Одэра, Віслы і

прылеглых да іх раёнаў. Менавіта тут вылучана археалагічная культура

(шаравідных амфар), якая і храналагічна, і генетычна звязана з вытокамі славян.

Трэба зазначыць, што асобныя помнікі гэтай культуры знойдзены і на Беларускім

Панямонні, а таксама ў вярхоўях Прыпяці. Вось чаму некаторыя даследчыкі

заходнія і асабліва паўднёва-заходнія раёны Беларусі ўключаюць у арэал

прарадзімы славян (гл. карту).

На рассяленне славян, як і іншых індаеўрапейскіх плямёнаў, вялікі ўплыў

аказалі міграцыйныя працэсы, вызваныя зменамі ў грамадскім развіцці, ростам

насельніцтва, яго шчыльнасці ў межах прарадзімы, ціскам з боку іншых народаў.

Асабліва актывізаваліся гэтыя працэсы ў час другога “великого переселення народов”,

якое распачалося ў ІІ – ІІІ стст. н.э. з паходу германскага племяннога аб’яднання

готаў. У выніку славяне даволі хутка прасунуліся на новыя землі, дасягнуўшы

Балканскага паўвострава, а таксама многіх раёнаў Сярэдняй і Паўднёва-Усходняй

Еўропы. Аб гэтым сведчаць помнікі археалагічнай культуры пражскага тыпу, іх лічаць

славянскімі. Першапачаткова яна займала тэрыторыю Усходняй Германіі, Чэхіі,

Славакіі і Польшчы, дзе раней былі лужыцкая і пшэворская культуры. У V – VІІ стст.

культура пражскага тыпу распаўсюдзілася ў паўднёвым і ўсходнім накірунку і, у

прыватнасці, на Балканскі паўвостраў, Украінскую Валынь і Паўднёвую Беларусь. Пры

гэтым даследчыкі не выключаюць той факт, што тады ж пачаўся і распад славянскай

этнічнай супольнасці на некалькі груп, іх пазней назавуць заходнімі, паўднёвымі і

ўсходнімі славянамі.

Многія факты сведчаць, што ўсходнія славяне першапачаткова знаходзіліся ў

Паўднёвай Беларусі і ў шэрагу раёнаў Паўночнай Украіны, дзе склалася своеасаблівая

археалагічная культура, вядомая ў літаратуры пад назвай Прага-Корчак. Яе помнікі

вылучаны археолагамі на правабярэжжы Прыпяці і яе прытокаў, у прыгранічных

раёнах Украіны. Яны размяшчаліся па берагах рэк, іх прытокаў, старарэчышчаў,

азёр, месцах прыдатных для земляробства і жывёлагадоўлі. Усяго на Беларускім

Палессі апісана звыш 50 селішчаў, могільнікаў і асобных месцазнаходжанняў,

звязаных з пражскай культурай [11,с.48]. Аналіз помнікаў гэтай культуры дазволіў

даследчыкам зрабіць выснову, што ў дадзеным рэгіёне пачалося вылучэнне

ўсходняй групы славян. Не выключаецца, аднак, што ўжо V–VІІ стст. усходнія

славяне сталі пранікаць і ў іншыя раёны Беларусі на поўнач ад Прыпяці. Так,

славянскі ўплыў праслежваецца ў помніках калочынскай археалагічнай культуры,

якая ахоплівала Беларускае Падняпроўе, Пасожжа і некаторыя суседнія

тэрыторыі. Уплыў усходніх славян іспытала і банцараўска-тушамлінская культура

сярэдняй і паўночнай Беларусі, хоць у цэлым гэтыя культуры былі балцкія [12].

Далейшае развіццё этнічныя працэсы на Беларусі атрымалі ў VІІІ ст. З гэтай

датай многія вучоныя звязваюць масавае рассяленне славян, іх усходняй галіны па

ўсёй тэрыторыі Беларусі. У ходзе гэтага рассялення нейкая частка балтаў была

адсунута на поўнач, паўночны захад, але многія засталіся на ранейшых месцах і

былі асіміляваны славянамі або захаваліся ў выглядзе астраўкоў сярод славянскага

насельніцтва. На думку беларускіх даследчыкаў, славяна-балцкая мяжа ў канца І

тысячагоддзя праходзіла прыблізна па лініі Дзісна-Пліса-Будслаў, Заслаўе –

Рубяжэвічы – Дзераўная – Беліца - Слонім-Ваўкавыск, у далейшым яна

перамясцілася на захад і паўночны захад [13,с.101].

Увогуле працэс засялення і асваення славянамі беларускіх зямель быў даволі

працяглым, ён меў некалькі хваляў. Г. Штыхаў, напрыклад, гаворыць аб трох такіх

хвалях, першую ён адносіць да VІ - VІІ, другую да VІІІ-ІХ і трэцюю да Х-ХІ стст.

Э.Загарульскі сцвярджае, што масавае рассяленне ўсходніх славян на Беларусі

прыпадае на ІХ-Х стст. Па-рознаму вызначаюцца і накірункі ці шляхі, па якіх

прыйшлі славяне на Беларусь. Але пераважае думка, што ішлі яны сюды як з

поўдня, так і з захаду, г.зн. з тых раёнаў, дзе яшчэ раней замацаваліся славянскія

плямёны. Праўда, некаторыя даследчыкі звязваюць гэтыя накірункі ў асноўным з

поўднем. Але ўжо акадэмік Я.Карскі паставіў пад сумненне такі пункт гледжання і

адзначыў, што нельга выключаць і заходні шлях пранікнення славян на Беларусь.

Гэта пацвярджаюць і апошнія даследванні, якія праводзіліся ў раёне Ноўгарада,

дзе рассялілася частка крывічоў. Акадэмік В. Янін (а ён ужо даўно вывучае

гісторыю гэтага раёна) адзначае, што “дадзеныя археалогіі, рэзультаты вывучэння

антрапалагічных тыпаў, абраднасці, керамікі паказваюць, што галоўны шлях

пранікнення славян на поўночна-заходнія землі Старажытнай Русі бярэ пачатак на

паўднёвых берагах Балтыкі” [14,с.4]. Найбольш істотнымі помнікамі ўсходніх

славян, размешчанымі на поўначы ад Прыпяці, археолагі лічаць невялікія

сферычныя курганы з трупаспаленнем і некаторыя іншыя; гэтыя помнікі прынята

датаваць ІХ-Х стст.

Такім чынам, няма падстаў сцвярджаць аб раннім засяленні славянамі

тэрыторыі нашай краіны, іх аўтахтоннасці. Славяне былі прышлым

насельніцтвам, якое спачатку знаходзілася на поўдні Беларусі, а потым

прасунулася і ў яе іншыя раёны, дзе пражывалі балцкія плямёны.

Неабходна адзначыць, што аб славянскіх плямёнах, якія прыйшлі на

Беларусь, мы ведаем не толькі з археалагічных матэрыялаў, але і з пісьмовых

крыніц і, у прыватнасці, з старажытнарускага летапісу “Аповесць мінулых гадоў”

[15]. Аўтар гэтага летапісу лічыць славян адзіным народам, які паступова

рассяліўся з сваёй прарадзімы (яе ён бачыць у Падняпроўі) на вялізных абшарах

Усходняй Еўропы, атрымаўшы тут назвы па асаблівасцях мясцовасці ці ад імя

сваіх прадвадзіцеляў. Тэрыторыю нашай краіны, як бачна з летапісу, займалі тады ў

асноўным тры групы ўсходніх славян - дрыгавічы, радзімічы і крывічы, дакладней,

частка крывічоў.

Дрыгавічы жылі ў Паўднёвай, Цэнтральнай і Заходняй Беларусі. У

“Аповесці мінулых гадоў” адзначаецца, што яны знаходзіліся паміж Прыпяццю і

Заходняй Дзвіной (“Седоша межю Припятью н Двиною и нарекошася дреговичи”).

Археалагічныя раскопкі ўвогуле пацвердзілі згаданы ў летапісе раён рассялення

дрыгавічоў і разам і з тым дазволілі ўдакладніць межы іх тэрыторыі (гл. карту). У

цэлым яны адпавядаюць той мясцовасці, якую, да прыходу дрыгавічоў, займалі

плямёны пражскай культуры (на сярэдняй Прыпяці), банцараўскага тыпу (на поўнач

ад Прыпяці). Назву “дрыгавічы” старажытны летапісец выводзіў ад “дрыгвы”,

забалочанай мясцовасці, дзе яны аселі. Але ёсць і іншыя тлумачэнні. Так,

некаторыя гісторыкі звязваюць гэту назву са славянскім іменем Дрыгавіт і лічаць

яе патранамічнай па характару [16].

Радзімічы на тэрыторыю Беларусі прыйшлі крыху пазней і, відаць, з захаду,

“ад ляхаў”, як адзначае летапісец. У гістарычнай літаратуры былі выказаны

меркаванні аб тым, што раней радзімічы знаходзіліся ці ў Верхнім Паднястроўі, ці

ў Павіслінні, адкуль прасунуліся на ўсход і аселі на землях паміж Дняпром і

Дзясной. Пры гэтым асноўным арэалам іх рассялення стаў басейн рэк Сож і Іпуць.

Падрабязная карта тэрыторыі радзімічаў была складзена ў свой час Б. Рыбаковым,

у далейшым яна па выніках даследванняў удакладнялася і тым не менш

знаходзілася ў вышэй названым арэале [17,с.32]. Можна лічыць; што назва

радзімічаў паходзшь ад імя іх прадвадзіцеля Радзіма (“... и пришедьша седоста

Радимъ на Сожю, и прозвашася радимичи” - адзначаецца ў летапісе), г.зн., як і назва

дрыгавічоў, носіць патранамічны характар (гл. карту).

На поўначы ад дрыгавічоў і радзімічаў знаходзіліся крывічы. Яны займалі ў

асноўным раён Падзвіння, верхняга Дняпра і Волгі, а таксама басейн ракі Вялікай,

некаторыя іншыя прылеглыя тэрыторыі, дзе маюцца доўгія і падоўжаныя курганы.

У “Аповесці мінулых гадоў” указваецца, што “кривичы иже седять на верх Волги, и

на верх Двины, и на верх Днепра”. Многія даследчыкі лічаць, што крывічы, як і іх

суседзі славені, прыйшлі з паўночнага захаду, а раёнам іх найбольш ранняй

лакалізацыі была Пскоўска-Ільменская тэрыторыя, дзе сляды знаходжання

крывічоў датуюцца канцом ІV – V стст. [18,с.11]. Беларускі гісторык Г.Штыхаў у

зону першапачатковага фарміравання крывічоў уключае і тэрыторыю Паўночнай

Беларусі, ім выяўлены тут крывіцкія курганы V – VІ стст. н.э. Па меры свайго

рассялення крывічы занялі вялізныя прасторы і іх падзяляюць на тры групы: полацкую,

смаленскую і пскоўскую. Полацкія і смаленскія крывічы настолькі блізкія па культуры,

што шэраг даследчыкаў вылучаюць іх у адну этнічную групу (гл. карту). Трэба

заўважыць, што некаторыя вучоныя бралі пад сумненне славянскае паходжанне

крывічоў, але іх погляды не замацаваліся ў сучаснай навуцы. Дыскусійным

застаецца і пытанне аб тым, якія славяне (усходнія ці заходнія) склалі этнічную

аснову фарміравання крывічоў. Розныя думкі выказваюцца ў літаратуры таксама

аб паходжанні назвы крывічоў. Адны даследчыкі яе звязваюць з словам “крэўныя”

(блізкія па крыві), другія лічаць, што яна паходзіць ад імя легендарнага родапачынальніка

Крыва ці ад язычніцкага першасвяшчэнніка Крыва – Крывейта. Есць і іншыя тлумачэнні

[19].

Не трэба думаць, што арэал пражывання дрыгавічоў, радзімічаў і крывічоў меў тады

нязменныя межы. У працэсе рассялення, асабліва на прыгранічных тэрыторыях, яны

змешваліся з суседнімі плямёнамі як славянскімі (драўляне, валыняне), так і балцкага і

фіна-угорскага паходжання (яцвягі, літва, інш). Увогуле славянская каланізацыя беларускіх

зямель больш працяглая і адбывалася яна даволі мірна, што, безумоўна, не выключала

ваенныя сутыкненні прышэльцаў-славян з мясцовым насельніцтвам.

Славянскія плямёны, як вядома, рассяліліся і на іншых землях Усходняй

Еўропы, і іх прыход сюды паскорыў развіццё ўсяго гэтага рэгіёну, таму што яны

мелі даволі высокі ўзровень развіцця як матэрыяльнай, так і духоўнай культуры.

Пры гэтым тут сталі складвацца не толькі новыя сацыяльныя адносіны, але

ўзнікла і развівалася дзяржаўнасць, змяніўшая ранейшыя формы і механізмы

рэгулявання грамадскага жыцця.

1.3. Дзяржаўныя ўтварэнні на тэрыторыі Беларусі, іх эвалюцыя, месца ў

палітычнай сістэме Старажытнай Русі

Пытанне аб узнікненні дзяржавы заўсёды прыцягвала ўвагу вучоных самых

розных накірункаў і распрацоўваецца яно як у агульнатэарэтычным, так і

канкрэтна-гістарычным аспектах. Аналіз навуковай літаратуры паказвае, што ў

адносінах да дзяржавы склаліся два асноўныя падыходы. Першы: дзяржава – гэта

геаграфічная адзінка, якае мае свае каардынаты, тэрыторыю, межы і пражываючае

тут насельніцтва. У гэтым сэнсе яе можна назваць краінай. Цяпер, напрыклад, на

зямлі існуе больш за 200 дзяржаў-краін, у іх ліку і наша краіна ці дзяржава пад

назваю Рэспубліка Беларусь або проста Беларусь. Разам з тым дзяржава – гэта

асобны інстытут палітычнай сістэмы, які кіруе краінай і прызваны абараняць

інтарэсы і правы пражываючых на яе тэрыторыі грамадзян, вырашаць усе пытанні

як унутранага, так і знешняга жыцця.

Усе гэтыя значэнні ўзаемазвязаны і знаходзяць адлюстраванне ў прыкметах,

якія ўласцівы дзяржаве. Звычайна вылучаюць тры такія прыкметы: 1) наяўнасць

тэрыторыі з пастаянна пражываючым насельніцтвам, якое з’яўляецца падданным

дзяржавы; 2) наяўнасць публічнай улады і асобнага механізма яе рэалізацыі,

ажыццяўлення функцый дзяржавы. Пры гэтым падданыя дзяржавы

абкладываюцца падаткамі і іншымі фінансавымі паборамі, якія неабходны для

ўтрымання апарата кіравання і другіх органаў; 3) суверэнітэт дзяржавы. У гэтым

паняцці адлюстроўваецца не толькі незалежнасць дзяржавы ад іншых дзяржаў і

міжнародных арганізацый, але і верхавенства ўлады, законаў дзяржавы на сваёй

Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у сярэдневяковы перыяд (V - першая палова ХІІІ стст.)

Подождите немного. Документ загружается.