Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у сярэдневяковы перыяд (V

Подождите немного. Документ загружается.

 У чым была пагроза беларускім землям з боку мангола-татар?

Прывядзіце факты, якія сведчаць аб знаходжанні мангола-татар на

беларускіх землях? Чаму на беларускія землі не распаўсюдзілася іга

Залатой Арды?

Раздзел 4.

РАЗВІЦЦЁ ЭТНІЧНЫХ ПРАЦЭСАЎ.

КУЛЬТУРА БЕЛАРУСКІХ ЗЯМЕЛЬ

4.1. Асаблівасці развіцця этнічных працэсаў на беларускіх землях

у старажытнарускі перыяд

Этнічныя працэсы, якія развіваліся ў сярэднявеччы, вызначылі

фарміраванне многіх народаў Еўропы. Іх асновай сталі тыя змены, што адбываліся

на гэтым кантыненце ў сувязі з т.зв. “великим переселением народов”. Гэтыя

працэсы закранулі і беларускія землі, дзе рассяліліся і замацаваліся

ўсходнеславянскія плямёны. Менавіта яны сталі тым этнічным масівам, на якім

складваліся новыя супольнасці і з якімі былі звязаны вытокі беларускага этнасу.

Аналіз этнічных працэсаў паказвае, што іх развіццё ў той час ішло шляхам

акультурацыі і насіла эвалюцыйны характар, а г. зн., што якіх-небудзь рэзкіх

перамен у складзе насельніцтва Беларусі тады не адбывалася. Пры гэтым

вызначаліся яны, на наш погляд, двумя фактарамі. Па-першае, узаемадзеяннем

славян з балтамі і, па-другое, узмацненнем сувязей паміж самімі

ўсходнеславянскімі плямёнамі як у рамках княстваў, якія тады фарміраваліся, так і

ў межах старажытнарускай дзяржавы.

Балты, як вядома, займалі амаль усю тэрыторыю Беларусі і не маглі не

аказваць уплыву на рассяліўшыхся тут славян. Аб гэтым уплыве адзначалася ў

працах ужо многіх дарэвалюцыйных расійскіх вучоных. Фактычна тады была

выказана ідэя аб тым, што балты сталі субстратам (падасновай) этнагенэзу

беларусаў і тым самым вызначылі асаблівасці, якія ім ўласцівы.

Балтска-славянскі сінтэз пры вывучэнні этнічнай гісторыі Беларусі

ўлічваўся навукоўцамі і ў савецкі час, аб чым, сведчылі працы М.Любаўскага,

Дз.Анучына, У.Пічэты, ішых, выдадзеныя ў 20 - 30-я гады мінулага стагоддзя.

Праўда, з канца 30-х гадоў пытанне паходжання беларусаў у савецкай навуцы

амаль не разглядалася, але яно актыўна ўзнімалася ў эміграцыйных колах, якія

балтам надавалі важнае значэнне [1,с.503].

Значна ўзрос інтарэс да пытанняў, звязаных з паходжаннем беларусаў, у 60 –

70-я гады мінулага стагоддзя, чаму спрыялі працы археолагаў і, у прыватнасці,

публікацыі вядомага расійскага даследчыка В.Сядова на старонках часопіса

“Советская этнография” [2]. Гэтыя публікацыі якраз і былі прысвечаны балцкаму

субстрату ў этнагенэзе беларусаў і вакол гэтага пытання разгарнулася навуковая

дыскусія.

Аднак “балцкая” тэорыя паходжання беларусаў знайшла не толькі

прыхільнікаў. Супраць яе выступіў шэраг навукоўцаў, таму што многія факты

этнічнай гісторыі беларусаў не ўкладваліся ў гэтую тэорыю. Найбольш глыбокі і

грунтоўны аналіз іх і ўвогуле балцкага субстрату быў зроблены беларускім

этнографам М.Піліпенкам у кнізе “Возникновение Белоруссии. Новая концепция”

(Мн., 1991). “Аналізуючы “балцкую” канцэпцыю ўзнікнення Беларусі, беларусаў, -

піша М.Піліпенка, - можна зрабіць выснову, што яе галоўнае палажэнне аб тым,

што вызначэнне беларускага этнасу сярод іншых груп славянскага насельніцтва

абумоўлена ўздзеяннем балтаў, пражываўшых раней на тэрыторыі сучаснай

Беларусі, не пацвярджаецца фактычна. Яно памылкова і тэарэтычна” [3,с.122].

М.Піліпенка лічыць, што балцка-славянскі сінтэз не стаў фактарам

этнагенэзу беларусаў, таму што яны як этнас, народнасць сфарміравалася не ў

раннім сярэднявеччы, а значна пазней, дзесці ў ХІІІ – XVI стст. Уздеянне ж балтаў

адбілася на тых усходнеславянскіх пляменах, якія рассяліліся на тэрыторыі

Беларусі, а менавіта на дрыгавічах, радзімічах і крывічах. Трэба адзначыць, што

такі падыход М.Піліпенкі да балцка-славянскага сінтэзу падзяляюць і іншыя

навукоўцы.

Такім чынам, праблема балцка-славянскага сінтэзу носіць спрэчны,

дыскусійны характар. І тым не менш, не ўлічваючы гэты сінтэз, мы не можам

зразумець асаблівасці развіцця этнічных працэсаў на беларускіх землях у

сярэдневяковы перыяд. Аналіз фактычных матэрыялаў (гэта ў асноўным

дадзеныя археалогіі, тапанімікі, антрапалогіі і іншых навук) паказвае, што ў

працэсе рассялення і ўзаемадзеяння ўсходнія славяне не толькі асімілявалі

балцкае насельніцтва, якое засталася на беларускіх землях, але і самі набылі

новыя этнічныя рысы. Таму іх нельга разглядаць як проста “плямёны” ці “саюзы

плямёнаў”, гэта былі ўжо новыя этнічныя супольнсці, сваеасаблівыя

“протанароднасці”. “Яны - не плямёны і не саюзы плямен, - піша М.Піліпенка, - а

сфарміраваўшыяся протанароднасці пачатковага этапу раннекласавага

грамадства” [4,с.45]. Такую ацэнку дрыгавічам, крывічам і радзімічам дае і

вядомы беларускі гісторык Г.Штыхаў. Больш таго, ён разглядае іх у якасці

прабеларускіх энічных утварэнняў. “Гэта былі якасна новыя прабеларускія

ўтварэнні, - адзначае ён, - у якіх пераважалі славянскія рысы і якія займалі

своеасаблівае месца сярод іншых усходнеславянскіх этнасаў. Увабраўшы ў сваю

культуру шэраг балцкіх элементаў, яны адрозніваліся спецыфічнымі рысамі

славянскай культуры, што ўзніклі пад уздзеяннем балтаў” [5,с.34].

Уплыў балтаў на ўсходніх славян прызнаюць многія сучасныя навукоўцы,

аднак не ўсе яны вызначаюць іх групоўкі як этнічныя ўтварэнні. У сувязі з гэтым

трэба звярнуць увагу на пункт гледжання яшчэ аднаго беларускага даследчыка –

Э.Загарульскага, які ён абгрунтаваў у шэрагу сваіх прац, і, ў прыватнасці, у

вучэбным дапаможніку “Заходняя Русь: ІХ – ХІІІ стст.” (Мн, 1998). На яго думку,

летапісныя “плямёны” – гэта прадстаўнікі адной славянскай супольнсці, меўшыя

толькі этнаграфічныя асаблівасці, якія склаліся ў выніку асіміляцыйных і

міксацыйных працэсаў. “Паяўленне этнаграфічных асаблівасцей на асобных

тэрыторыях усходнеславянскага свету, - адзначае Э.Загарульскі, - цалкам

верагодна і можа разглядацца як заканамерны вынік паступовай дыференцыяцыі

ўсходніх славян, з аднаго боку, пад уздзеяннем тэрытарыяльнага фактару, які

зрабіў больш складанымі ўнутрыэтнічныя кантакты, з другога – у выніку

насычэння іх рознымі мясцовымі субстратамі” [6,c.30].

Э.Загарульскі, як і іншыя навукоўцы, не выключаюць і той факт, што ўплыў

субстрату (г.зн. балтаў) мог адбіцца і на назвах усходнеславянскіх груповак, якія

рассяліліся на беларускіх землях. Праўда, летапісец тлумачыць іх паходжанне па-

свойму – асаблівасцямі мясцовасці ці выводзіць гэтыя назвы ад асобных імёнаў

(Радзім – радзімічы, Вятка – вяцічы і г. д.).

Ёсць падставы сцвярджаць, што і ў антрапалагічных адносінах дрыгавічы,

радзімічы і полацкія крывічы маюць падабенства з балцкім насельніцтвам,аб чым

сведчаць даследванні Т.Аляксеевай, І.Салівона, Л.Цягакі, А.Мікуліча [7].

Як бачым, балта-славянскі сінтэз стаў важнейшым фактарам развіцця

этнічных працэсаў на беларускіх землях. Разам з тым неабходна ўлічваць і тое,

што асіміляцыя славянамі балтаў у розных частках Беларусі адбывалася

неадначасова і з неаднолькавай інтэнсіўнасцю. Калі ў адных месцах славянізацыя

мясцовага балцкага насельніцтва завяршылася да канца І тыс. н. э., то ў іншых яна

праходзіла ў ХІІ – ХІІІ стст., а дзе-нідзе нават і пазней. У некаторых раёнах

Беларусі балты не былі цалкам асіміляваны і надалей утваралі астраўкі сярод

славянскага насельніцтва [8,с.61-72].

Нельга таксама зводзіць этнічныя своеасаблівасці насельніцтва беларускіх

зямель ранняга сярэднявечча толькі да ўплыву балтаў. Пэўнае уздзеянне на

этнічныя працэсы на тэрыторыі нашай краіны аказалі фіна-угры, скандынавы,

готы, кельты, іранскія этнічныя групы. Таму, на думку сучасных даследчыкаў,

вывучэнне этнагенезу беларусаў неабходна выводзіць за традыцыйныя межы,

накіроўваючы ўвагу на выяўленне пераймальнасці этнічных працэсаў, інша-

этнічных уплываў [9,с.28-33].

З другога боку, пры вывучэнні этнічнай сітуацыі, якая складвалася на

беларускіх землях у сярэднявеччы, мы не можам абыйсці сувязі паміж самімі

ўсходнеславянскімі супольнасцямі. Гэтыя сувязі развіваліся як на рэгіянальным

узроўні, так і на прасторах усёй Старажытнай Русі. На значэнне рэгіянальных

сувязей у развіцці этнічных працэсаў у той час указвалі многія расійскія і

беларускія вучоныя. Так, некаторыя з іх вылучалі раён Падзвіння і Верхняга

Падняпроў’я, населены крывічамі і сцвярджалі, што менавіта тут гэтыя працэсы

атрымалі найбольш інтэнсіўнае развіццё, ў выніку чаго і склаўся, узнік беларускі

этнас. На такой выснове будавалася т. зв. крывіцкая тэорыя паходжання беларусаў

[10,с.298].

Вядомы беларускі даследчык У. Пічэта на тэрыторыі Беларусі і прылеглых

да яе зямель вылучаў пяць этнаўтваральных цэнтраў ці ядраў. Першы ён бачыў у

басейне Прыпяці, дзе адбылося, на яго думку, змешванне дрыгавіцкіх элементаў з

элементамі паўднева-рускіх дрэўлян і валынян і неславянскіх літоўска-яцвяжскіх

элементаў. Другі цэнтр У.Пічэта размяшчаў у басейне сярэдняга, верхняга і

часткова ніжняга цячэння Заходняй Дзвіны і Бярэзіны. У склад гэтага цэнтра

ўваходзілі землі заходнедзвінскіх крывічоў, у тым ліку палачан, паўночных

дрыгавічоў, якія іспыталі ўздзеянне ліоўска-латышскіх і фінскіх племянных

элементаў. Трэці цэнтр, на думку У.Пічэты, ахопліваў Верхняе Падняпроўе з

племяннымі крывіцкімі элементамі ў аснове, часткова ў яго склад ўваходзілі і

верхнесожскія радзімічы. Чацвёрты этнічны цэнтр У.Пічэта звязваў з Чорнай

Руссю, ён ахопліваў басейн Верхняга Нёмана. На гэтай тэрыторыі сустрэліся

полацкія крывічы, прыпяцкія дрыгавічы і літоўскія плямёны. Пяты этнічны цэнтр

У.Пічэта змясціў у Берасцейскай зямлі, дзе адбылося ўзаемадзеянне дрыгавічоў і

валынян [11,с.615-616].

Рэгіянальныя сувязі ў якасці важнага фактара развіцця этнічных працэсаў на

беларускіх землях улічвалі і іншыя беларускія навукоўцы. Так, М.Ермаловіч

звязваў этнаўтваральныя працэсы на тэрыторыі Беларусі перш за ўсё з полацкім

рэгіёнам, а дакладней, з Полацкім княствам. Менавіта тут, на яго думку,

адбывалася ўзаемапранікненне і мяшанне дрыгавіцкага, крывіцкага і радзіміцкага

насельніцтва, асіміляваўшага балтаў, у выніку чаго сфарміравалася асобная

этнічная супольнасць – палачане. “Яны, - адзначае М.Ермаловіч, - з’явіліся

першай па часе мадэллю беларусаў” [12,с.50]. Гэтыя ж працэсы, лічыў

М.Ермаловіч, развіваліся ў той час і ў Папрыпяцці і ў Панямонні, дзе таксама

адбывалася ўзаемапранікненне і мяшанне ўсходнеславянскіх плямёнаў і

асіміляцыя імі балтаў. М.Ермаловіч вылучыў на тэрыторыі Беларусі фактычна тры

этнаўтваральныя цэнтры.

Аднак М.Ермаловіч, як і некаторыя іншыя беларускія навукоўцы,

аналізуючы этнічныя працэсы часоў Старажытнай Русі, недаацэньвалі сувязі, якія

развіваліся ў межах гэтай дзяржавы, на прасторах усіх зямель, занятых усходнімі

славянамі. Гэта быў ужо другі ўзровень этнічных працэсаў, які мы не можам

ігнараваць.

Развіццю такіх сувязяў спрыяла перш за ўсё тое, што ўсходнія славяне мелі

агульнае паходжанне, адзіную мову (пры наяўнасці дыялектаў), шмат агульных

рыс у культуре, побыце. Развіваліся і гандлёвыя сувязі, іншыя кантакты. Важную

ролю ў збіранні, згуртаванні ўсходнеславянскіх зямель адыграла і сама дзяржава –

Кіеўская Русь. Дзяржаўны фактар увогуле з’яўляецца адным з асноўных ва

этнаўтваральных працэсах. У дзяржаве, як вядома, прадстаўлены і цесна

пераплятаюцца самыя розныя інтарэсы людзей, і яна ўжо з моманту свайго

ўзнікнення выступала як адна з важнейшых форм самаарганізацыі грамадства.

Пры гэтым дзяржава імкнулася не толькі ўцягнуць у сваю арбіту як мага больш

родаплемянных і этнічных груп, але і аб’яднаць іх у адзінае палітыка-юрыдычнае

супольніцтва, падпарадкаваць нейкаму універсальнаму пачатку ў межах пэўных

тэрыторый [13,с.100-101].

У такой якасці дзяржава выступала і на ўсходнеславянскіх землях. Ужо

племянныя княжанні як першасныя формы дзяржаўнасці з’ядноўвалі насельніцтва

і адыгралі сваю ролю ў фарміраванні этнічных супольнасцей. Не меншай была

роля і дзяржавы Русь. Няхай гэта дзяржава была нетрывалая, праіснавала кароткі

час, але ж яна спрыяла ўзмацненню сувязяў уваходзіўшых у яе зямель. Такую ж

ролю адыгрывала ў той час і хрысціянская царква, яе таксама можна разглядаць у

якасці этнаўтваральнага, кансалідуючага фактара [14,с.58-61].

Улічваючы ўсё гэта, шмат якія з навукоўцаў прыйшлі да высновы аб тым,

што ў межах дзяржавы Русь на аснове рэгіянальных этнічных аб’яднанняў

складвалася новая супольнасць – агульнаславянская стражытнаруская народнасць.

Такой думкі прытрымліваліся некаторыя навукоўцы ўжо ў ХІХ ст. Актыўна

распрацоўвалася пытанне аб старажытнарускай народнасці і ў савецкі час.

Канцэпцыя старажытнарускай народнасці, як устаноўлена даследаваннямі

апошніх гадоў, стала фарміравацца ў гістарычнай навуцы СССР у другой палове

30-х – пачатку 40-х гадоў ХХ ст. Сам жа тэрмін “народность” у адносінах да

ўсходніх славян у якасці этнічнай катэгорыі ўвёў у навуковы ўжытак дырэктар

Інстытута матэрыяльнай культуры СССР М. Артамонаў, выступаючы на адной з

нарад у АН СССР у 1940 г. [15,с.177]. Вялікі ўклад у распрацоўку гэтай канцэпцыі

ўнеслі Н. Дзяржавін, С. Юшкоў, В. Маўродзін, Б. Грэкаў, П. Траццякоў, С. Токараў.

Яе падтрымліваюць і многія сучасныя навукоўцы, аб чым сведчыць дыскусія, якая

адбылася ў 2002 г. на старонках расійскага часопіса “Родина”. Выступаючы ў час

гэтай дыскусіі, гісторык В. Сядоў адзначыў: “Этноязыковое, политическое и

культурное единство славян Восточной Европы Х – ХІІ веков дает все основания

говорить о сложении в Древней Руси отдельного славянского этноса –

древнерусской народности”. В. Сядоў (як і іншыя ўдзельнікі дыскусіі)

падкрэслівалі, што “Древняя Русь представляла собой общность, сплоченную в

гораздо большей степени”, чым некаторыя еўрапейскія палітычныя ўтварэнні,

напрыклад, дзяржава Каралінгаў і што “встречаемые в современной литературе

утверждения о становлении украинцев, белорусов и русских непосредственно из

праславянской общности покоятся не на всей сумме данных, которыми

располагает современная наука, а на отдельных моментах, специально

подобранных “под канцепцию” и поэтому не являются научными” [16,с.7,13].

Аб існаванні такой народнасці сведчыць той факт, што насельніцтва

Старажытнай Русі ўсведамляла сябе адзіным народам – “русинами”, “русичами”,

“руськими”. Такія этнонімы выкарыстоўваліся ў летапісах, іншых пісьмовых

крыніцах таго часу. Ранейшыя ж племянныя назвы пачалі знікаць (сярэдзіна –

другая палова ХІІ ст.). Спачатку этнонімы с коранем “рус”, як і самі тэрміны

“Русь”, “Руская земля”, адносіліся да Сярэдняга Падняпроўя, а ўжо ў ХІ - ХІІ стст.

– сталі распаўсюджвацца і на іншыя ўсходнеславянскія, у тым ліку і беларускія

землі. Так, аўтар “Слова о полку Игореве” рускімі назваў усіх, хто загінулі ў бітве

на раце Нямізе ў 1067 г., уключаючы і дружыну Усяслава Полацкага. Агульнасць

усходніх славян усведамляў і аўтар “Аповесці мінулых гадоў”, тут словы “Русь”,

“руськие”, “руская земля” упомінаецца больш за 270 разоў, пры гэтым у

большасці выпадкаў яны адносіліся да ўсіх усходнеславянскіх плямен і іх земляў

[17,с.24]. Усведамленне агульнасці Русі адлюстравалася і ў іншых творах: “Слове

о полку Игореве”, “Слове о Законе и Благодати”, “Слове о погибели русской

земли”, “Повести о разорении Рязани Батыем”. У тэксте “Слова о полку Игореве”

тэрмін “русская земля” сустракаецца 21 раз. У “Слове о Законе и Благодати” (а яго

аўтарам быў кіеўскі мітрапаліт Іларыён) упершыню выкарыстана і паняцце

“народ русский”. Як і іншыя, гэты твор быў пранізаны глыбокім патрыятызмам,

гонарам за землі рускія, русічаў, якія “мужеством и храбростью прославились в

странах многих, и победами и крепостью поминаются ныне и прославляются. Ибо

не в худой и неведомой земле владычествовали, но в Русской, что ведома и

слышима всеми четырьмя концами земли” [18,с.21]. Варта адзначыць, што тэрмін

“Русь” захаваўся і пасля распаду Старажытнарускай дзяржавы і выкарыстоўваўся

ў дачыненні да ўсіх яе зямель не толькі ў ХІІІ ст., але і пазней. “Руская народная

маса, - пісаў Б. Грэкаў, - дзе б, яна ні знаходзілася, якой бы ўладзе ні

падпарадкоўвалася, не забывала ніколі сваёй этнічнай агульнасці” [19,с.9].

Усе гэтыя факты нельга ігнараваць вывучаючы развіццё этнічных працэсаў

у старажытнарускі перыяд. Разам з тым было б неправільна і пераацэньваць

ступень этнічнага адзінства насельніцтва Русі. Гэта адзінства было даволі

адносным, бо ў развіцці этнічных працэсаў тады перапляталіся супярэчлівыя

тэндэнцыі. Адна з іх адлюстроўвала працэс кансалідацыі насельніцтва

ўсходнеславянскіх зямель, чаму спрыялі дзяржава, царква, іншыя фактары, а

другая была звязана з дыферэнцыяцыяй, узмацненнем мясцовых асаблівасцяў,

якія станавіліся ўсё больш выразнымі пасля распаду Кіеўскай Русі. Таму можна

пагадзіцца з думкаю беларускага гісторыка Л. Лыча, які адзначаў, што

этнакультурная спецыфіка плямёнаў, якія апынуліся ў складзе Кіеўскай Русі, не

магла быць пераадолена за час яе існавання. “У старажытнарускай народнасці, -

піша ён, - працэсы этнічнай кансалідацыі не дайшлі да той мяжы, каб зусім

скасаваць значэнне былых племянных адрозненняў і сваеасаблівасцяў” [20,с.14].

На аснове такіх асаблівасцей у далейшым сфарміраваліся тры ўсходнеславянскіх

народы: рускі, украінскі і беларускі. Для станаўлення беларускага народа важнае

значэнне мелі працэсы, якія развіваліся ў дзвюх дыялектна-этнагарафічных зонах

Русі – падзвінска-падняпроўскай і прыпяцкай або палескай. Існаванне такіх зон

было абгрунтавана М.Піліпенкам [21,с.128].

Такім чынам, у разглядаемы перыяд на беларускіх землях развіваліся

складаныя этнічныя працэсы рознага ўзроўню, меўшыя да таго ж субстратны

характар. Усе гэта не магло не сказвацца на культуры. Яна абагачалася тымі

супольніцтвамі, тым насельіцтвам, якое пражывала тут і ў культуры беларускіх

зямель да сярэзіны ХІІІ ст. адбудуцца істотныя змены.

4.2. Умовы і фактары развіцця культуры, яе важнейшыя дасягненні

Калі мы гаворым аб культуры, мы маем на ўвазе перш за ўсё духоўную

сферу. Але паняцце “культура” мае больш шырокае значэнне, у ім

адлюстроўваюцца дасягненні ва ўсіх сферах чалавечай дзейнасці. Таму ў паняцце

“культура” уваходзіць усе тое, што зроблена рукамі і розумам чалавека. Культура –

гэта агульны вынік намаганняў людзей, якія пражываюць у межах той ці іншай

краіны ў пэўны гістарычны перыяд. У ёй выяўляецца творчы патэнцыял народа,

асаблівасці самой эпохі, змены ў грамадскім жыцці.

Усё гэта мы павінны ўлічваць, вывучаючы і культуру сярэдневяковай

Беларусі. Яна, як мы ўбачым, не толькі паднялася на новую ступень у сваім

развіцці, але набыла і новыя якасці, новыя рысы, ўласцівыя таму перыяду. Праўда,

гісторыкі па-рознаму ацэнваюць этнічны характар той культуры. Адны лічаць яе

часткай старажытнарускай культуры, другія разглядаюць яе як культуру

беларускую. Адпаведна выкарыстоўваюцца і розныя паняцці: “культура заходніх

зямель Русі”, “беларуская культура”, “старабеларуская культура”.

На наш погляд, больш дакладна адлюстроўвае асаблівасці таго гістарычнага

перыяду паняцце “культура беларукіх зямель”, таму што ўласна беларуская

культура, г.зн культура беларускага этнасу, склалася пазней. Разам з тым у

тэрытарыяльна-геаграфічным сэнсе могуць выкарыстоўвацца і такія паняцці, як

“беларуская культура”, “старабеларуская ці старажытнабеларуская культура”, тым

больш, што ўжо ў раннім сярэднявеччы ў развіцці культуры беларускіх зямель

сталі намячацца асаблівасці. На гэта яшчэ ў 20-я гады мінулага стагоддзя звярнуў

увагу вядомы беларускі мастацтвазнаўца М.Шчакаціхін, які адзначаў, што хоць

старажытнабеларуская култура і не мела самастойнасці, яна была цесна прывязана

да пэўнай тэрыторыі, якая ў сваіх асноўных граніцах супадала з этнагарафічнай

тэрыторыяй сучаснай Беларусі. “Такім чынам, - пісаў ён, - у чыста

тэрытарыяльным сэнсе яна можа быць выдзелена як старабеларуская...” [22,с.14].

Культура, як ужо адзначалася, развіваецца не сама па сабе, яна

адлюстроўвае агульныя зрухі, якія адбываюцца ў грамадстве, у матэрыяльным і

духоўным жыцці людзей. Гэта адносіцца і да культуры беларускіх зямель

сярэдневяковага перыяду. Поспехі ў развіцці вытворчых сіл, зараджэнне і

станаўленне дзяржаўнасці, фарміраванне новых, феадальных адносін –усе гэта

з’явілася аб’ектыўнай асновай для паскарэння культурнага прагрэсу на землях

Беларусі. Прычым стала змяняцца светаразуменне людзей, іх светапогляд і

мараль, што звязана было з распаўсюджваннем хрысціянства, якое паступова

выцесніла язычніцтва (паганства).

Язычніцтва, як вядома, зарадзілася ў глыбокай старажытнасці і на працягу

доўгага часу было пануючай рэлігіяй на ўсіх усходнеславянскіх землях. Славяне,

як адзначаў летапісец, “неведующие закона Божиа, но творяху сами себе закон”.

Яно было даволі складанай сістэмай рэлігійных прадстаўленняў і міфалагічных

сістэм, меўшых да таго ж пэўныя племянныя адрозненні, што зафіксавана ў

пахавальным інвентары [23,с.78]. Для язычніцтва было характэрна “многобожие”,

хоць сваім вярхоўным богам славяне лічылі Пяруна – бога грома і маланкі. Вельмі

распаўсюджаны быў ва ўходніх славян і сямейна-родавы культ шанавання

продкаў, абагаўленне прыроды, тады ж склаліся і розныя святы і абрады, народны

каляндар і іншыя прадстаўленні [24,с.80-84].

Але змены, якія адбыліся на ўсходнеславянскіх землях ужо ў раннім

сярэднявеччы патрабавалі новага асэнсавання прыродных і грамадскіх з’яў, новай

маралі, абрадавай сістэмы і ім якраз адпавядала хрысціянская рэлігія,

распаўсюджаная ў многіх краінах. Такім чынам, змена язычніцкіх рэлігійных

прадстаўленняў хрысціянскімі была гістарычна абумоўлена і станавілася

непазбежнай.

Аб тым, як праходзіла хрысціянізацыя Старажытнай Русі, у тым ліку і

беларускіх зямель, створана шматлікая літаратура, таму няма неабходнасці

падрабязна спыняцца на гэтым пытанні. Трэба, аднак, адзначыць, што

даследаванні апошніх гадоў дазволілі па-новаму паглядзець як на гісторыю

распаўсюджвання хрысціянства на землях Беларусі, так і на ролю гэтай рэлігіі ў

жыцці людзей. Стала зусім відавочна, што хрысціянізацыя Беларусі не была

адначасовым і спецыяльна арганізаваным актам, а прадстаўляла складаны,

супярэчлівы і працяглы працэс, які зацягнуўся, нягледзячы на падтрымку

дзяржаўнай улады, да ХІІІ і нават, на думку некаторых гісторыкаў, да XIV стст.

[25]. Ёсць падставы таксама сцвярджаць, што распаўсюджваннем хрысціянскай

рэлігіі на землях Беларусі займаліся не толькі святары, якіх накіроўваў Кіеў, але і

місіянеры з Візантыі непасрэдна ад імя канстанцінопальскага патрыярха, іншых

еўрапейскіх краін. Пры гэтым ўжо тады, як адзначалася вышэй, была зроблена

спроба распаўсюдзіць на беларускіх землях хрысціянства і па рымскаму ўзору,

г.зн. каталіцызм. Яна была звязана з дзейнасцю епіскапа Калабржэскага Рэйнберна

– духоўніка дачкі польскага караля Баляслава (яна была жонкаю тураўскага князя

Святаполка), які “ревностно вел свою проповедь в подвластной Святополку

Туровской земле” [26,с.35]. Гісторыкі не выключаюць таго, што ў Тураве удалось

заснаваць першую на тэрыторыі Беларусі каталіцкую кафедру [27]. Важнай

падзеяй, якая паскорыла распаўсюджанне хрысціянства на Беларусі, стала

адкрыццё ў 992 г. Полацкай епіскапіі. Менавіта з гэтай даты бярэ свой пачатак

праваслаўе на Беларусі, 1000-годдзе якога адзначалася не так даўно ў нашай

краіне. Нажаль, аб дзейнасці полацкіх іерархаў (епіскапаў) нам вядома вельмі

мала. Магчыма першым з іх быў Нікіфар, у крыніцах названы яшчэ 7 іерархаў

(маецца на ўвазе дамангольскі час) [28,с.47]. Некалькі пазней была адкрыта і

другая праваслаўна-хрысціянская епіскапія – у Тураве. Першым тураўскім

епіскапам быў Іоакім [29,с.47]. Адначасова будаваліся і хрысціянскія цэрквы,

храмы, яны сталі асноўнымі культавымі цэнтрамі, з’явіліся на тэрыторыі Беларусі

і манастыры.

Распаўсюджванне хрысціянства на землях Старажытнай Русі, безумоўна,

стала важнай гістарычнай падзеяй. Яно спрыяла ўмацаванню дзяржаўнасці,

станоўча адбілася на сацыяльна-эканамічных працэсах, развіцці культуры, праз

яго ўсе ўсходнеславянскія землі сталі ўцягвацца ў агульнаеўрапейскую

цывілізацыю, і, ў прыватнасці, далучацца да візантыйскай культуры. Асабліва

вялікую ролю адыграла хрысціянства ў распаўсюджанні пісьменнасці, у развіцці

кніжнай справы, мастацтва, архітэктуры, жывапісу, грамадскай думкі.

Разам з тым хрысціянская рэлігія, выціснуўшы язычніцтва ці змяніўшы яго,

стала ідэалагічнай асноваю ўсяго духоўнага жыцця людзей. Мы не можам

зразумець культуру беларускіх зямель таго часу, як і наступных перыядаў, не

улічваючы рэлігіі, ролі царквы. І светапогляд, і нораў, і побыт людзей, усё іх

штодзенннае жыццё, духоўнасць так ці інакш былі звязаны з рэлігіяй. Тады, на

думку гісторыкаў, адбыўся “гигантский нравственно-психологический переворот

в сознании восточных славян…”[30,с.41], што паскорыла і развіццё культуры.

З другога боку, нельга перабольшваць факт прыняцця хрысціянства ў

гістарычным развіцці ўсходнеславянскіх зямель, разглядаць яго ў якасці адзінай і

вызначальнай крыніцы грамадскага і культурнага прагрэсу. Такой думкі ў

дадзеным пытанні прытрымліваюцца многія багасловы і гісторыкі хрысціянскай

царквы, якія спрабуюць прадставіць культуру ўсходніх славян да прыняцця

хрысціянства амаль што не ў нулявым стане. Вось як пісаў протаіерэй

Г.Флароўскі: “История русской культуры начинаетсяа с крещения Руси. Языческое

время остается за порогом истории” [31,c.34]. А што такое “языческое время”?

Гэта – тысячагодняя гісторыя развіцця славянства, і хіба можна выкінуць яе,

вывучаючы культуру ?

Да Х ст., г.зн. яшчэ да часу распаўсюджвання хрысціянства ва ўсходніх

славя і іншых пляменаў, якія знаходзіліся ва Усходняй Еўропе, адбыліся істотныя

змены. Яны, як паказана было вышэй, назіраліся і ў гаспадарча-эканамічнай

сферы, і ў сацыяльных адносінах, і ў духоўным жыцці. Без гэтых змен не змагло б

распаўсюдзіцца і само хрысціянства, таму што для яго зацверджання неабходны

былі пэўныя перадумовы.

З утварэннем жа княстваў, пераходам да феадалізму грамадскі прагрэс ва

ўсходніх славян яшчэ больш паскорыўся, што знайшло адлюстраванне і ў развіцці

культуры, у тым ліку і ў рэлігійным светапоглядзе людзей. Язычніцтва, звязаныя з

ім вераванні, ужо пераставалі задавальняць запатрабаванні чалавека, грамадства,

дзяржавы. Такім запатрабаванням лепей адпавядала хрысціянства, і яно

распаўсюдзілася па ўсёй Старажытнай Русі, у тым ліку і па тэрыторыі Беларусі.

Такім чынам, вывучэнне культуры Беларусі мы не можам адрываць ад

хрысціянскай рэлігіі, яна стала асноўнай формай грамадскай свядомасці таго часу

і аказала вялізны ўплыў на духоўнае жыццё мясцовага насельніцтва.

Што ж новага з’явілася ў развіцці культуры беларускіх зямель ? Перш чым

адказваць на гэта пытанне, трэба заўважыць, што культура беларускіх зямель

сярэдневяковага перыяду сваімі вытокамі, гістарычнымі караням была звязана з

першабытным ладам і мела ўсходнеславянскую этнічную аснову. Колькі б мы не

гаварылі аб уплыве балтаў ці іншых этнічных груп на этнагенез беларусаў, а

значыць, і на іх культуру, усё ж славянскія рысы з’яўляюцца вызначальнымі.

Асабліва добра яны назіраюцца ў вуснай народнай творчасці, фальклоры

Вусная народная творчасць – старажытнейшая сфера духоўнага жыцця

людзей. У ёй адлюстроўваюцца працоўны вопыт народа, яго ідэалы і ўяўленні,

мары, адносіны да рэчаіснасці. Ёсць падставы сцвярджаць, што ва

ўсходнеслвянскіх пляменах, яшчэ да зараджэння дзяржаўнасці, з’яўлення

княстваў склаліся ўсе асноўныя формы і віды вуснай народнай творчасці, якія

захаваліся і працягвалі развівацца ў перыяд Старажытнай Русі. Так, у пісьмовых

крыніцах таго часу маюцца звесткі аб народных святах і абрадах, звязаных з

працоўным календаром і такімі прыроднымі з’явамі, як зімовае і летняе

сонцастаянне, прыход вясны. Гэта былі Каляды, Купалле, Вялікдзень, іншыя

святы. Разнастайнымі былі і сямейныя абрады. Яны адлюстроўвалі важнейшыя

моманты ў жыцці чалавека: яго нараджэнне, шлюб, смерць.

Значнае месца ў сістэме фальклорных жанраў усходнеславянскіх плямен і

княстваў, якія знаходзіліся на тэрыторыі Беларусі, займалі замовы. Узніклі яны ў

глыбокай старажытнасці, калі першабытны чалавек адушаўляў прыроду, надаваў

магічнае значэнне слову, імкнуўся засцерагчы сябе і дамашнюю жывёлу ад

звышнатуральных і незразумелых яму сіл і ўздзеянняў. Змест замоў ахопліваў усю

дзейнасць людзей, адсюль і іх разнастайнасць: замовы пры паляванні,

земляробстве, жывёлагадоўлі, замовы супраць захворванняў, стыхійных бедстваў і

г.д. Шмат замоў было звязана з любоўнымі і сямейнымі адносінамі.

Шырока распасюджаны тады былі і творы гераічнага і казачнага эпасу,

розныя паданні, легенды, міфы [32].

Як неад’емная частка культуры, вусная народная творчасць пастаянна

ўзбагачалася, папаўнялася новым зместам, адлюстроўваючы змены, што

адбываліся ў жыцці грамадства, народа, яго светапоглядзе. Асабліва вялікі ўклад у

захаванне і развіцце вуснай народнай творчасц ўносілі жыхары сельскіх

пасяленняў, сялянства. І гэта тлумачыцца не толькі тым, што яны колькасна

пераважалі, састаўлялі аснову народа, але і ў першую чаргу тым, што значная, калі

не большая частка фальклору, прама ці ўскосна звязана была з сельскагаспадарчай

працай, з працай земляробаў і жывёлаводаў. Аднак гэта не азначае, што фальклор

не меў дачынення да горада. Яго роля ў духоўным жыцці горада, як адзначаюць

даследчыкі, была таксама вялікай. Аб гэтым сведчыць шырокае выкарыстанне

фальклорных сюжэтаў у летапісах, прававых дакументах, літаратурных творах.

Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у сярэдневяковы перыяд (V - першая палова ХІІІ стст.)

Подождите немного. Документ загружается.