Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у сярэдневяковы перыяд (V

Подождите немного. Документ загружается.

густы. Найбольш прыкметны яны ў ювелірных вырабах, што выкарыстоўваліся як

жаночыя ўпрыгожванні. Дарэчы, такія вырабы выконвалі не толькі чыста

дэкаратыўную, але і магічную ролю, павінны былі аберагаць ад дурнога вока,

злых духаў і г.д. Увогуле, прыкладное мастацтва знаходзілася пад моцным

уплывам язычніцкіх вераванняў. Гэты ўплыў адлюстроўвалі многія

арнаментальныя матывы, звязаныя са старажытнай сімволікай. Напрыклад,

пашыраным элементам арнаменту таго часу з’яўляўся крыж, які вядзе, аднак, сваё

паходжанне не ад хрысціянскай сімволікі. Крыж быў магічным сімвалам прылады

для здабывання агню. Пазней ён стаў эмблемай «агню нябеснага», г. зн. сонца,

уваскрасення і бессмяротнасці. «Нябеснымі» сіламі ў славян былі круг, кола,

разетка і іх камбінацыі, яны дайшлі і да нашых дзён у народнай драўлянай разьбе,

вышыўках і г. д.

Аналіз археалагічных матэрыялаў, некаторых звестак з пісьмовых крыніц Х

– ХІІІ стст.. дазваляе вылучыць у дэкаратыўна-прыкладном мастацтве некалькі

асноўных яго галін. Перш за ўсе трэба назваць мастацкую апроцоўку розных

металаў (галоўным чынам золата, срэбра, медзі, бронзы), якой займаліся ювеліры.

Есць падставы сцвярджаць, што ювелірная справа існавала на усіх землях

Старажытнай Русі, у тым ліку і на беларускіх. На гэта ўказваюць не толькі

знаходкі ювелірных вырабаў, але прылады і сродкі працы мастакоў-ювеліраў. У

Полацку, напрыклад, знойдзена 21 сланцавая ліцейная форма (цалкам ці ў

фрагментах), у такіх формах адлівалі трохбусіныя падвескі, крыжыкі, фібулы,

пярсценкі, іншыя вырабы. Як адзачае Г. Штыхаў “некаторые формы выполнены с

такой тщательностью, что сами по себе являются замечательными образцами

прикладного искусства” [71,с.10]. Аб дзейнасці мясцовых ювеліраў сведчаць

розныя прадметы, вырабы, рэшткі майстэрняў, знойдзеныя ў Мінску, Друцку,

Віцебску, Наваргудке, Гродна, Клецку, іншых гарадах. Пры гэтым мясцовыя

майстры добра ведалі такія прыемы апрацоўкі метала, як штампоўка, цісненне,

валачэнне, пляценне, зернь, скань, перагародчатая эмаль, гравіроўка і г.д.

Развіццё дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва было звязана таксама і з

дзейнасцю старажытных кастарэзаў, вытворчасцю дэкаратыўнай керамікі,

мастацкай апрацоўкай каменю. Так, вельмі цікавым відам каменнай пластыкі ХІІ –

ХІІІ стст.. з’яўляюцца абразкі. Іх выраблялі на ўсей тэрыторыі Старажытнай Русі

(знойдзена каля 380-ці прадметаў). Прычым даследчыкі (Т. Мікалаева, А.

Лявонава) несумняваюцца ў факце існавання ўласнай вытворчасці каменных

абразкоў на беларускіх землях у ХІ – ХІІІ стст.. наяўнасці тут мясцовых цэнтраў

[72,с.33-35]. Каменныя абразкі знойдзены ў Полацку, Мінску, Навагрудке,

Ваўкавыску, Пінску, Віцебску. Так, шырока вядомы абразок з выявай святых

Канстанціна і Алены з Полацка. Выраблены ён з тонкадысперснай гліны (дарэчы,

невядомай на Беларусі), але вельмі спрасаванай, візуальна яна неадрозніваецца ад

камяню [73,с.111-114]. На думку даследчыкаў “менаваіта у гэтым абразку

ўвасобілася тое сутнаснае, што характарызуе мастацтва не толькі Полаччыны, але

і Беларусі ўвогуле” [74,с.303].

Трэба заўважыць, што асноўная колькасць прадметаў дэкаратыўна-

прыкладнога мастацтва знойдзена на гарадскіх паселішчах. Гарады ўжо ў той час

вылучаліся як своеасаблівыя ачагі культуры і ў іх жыхароў попытам карысталіся

самыя розныя мастацкія вырабы і, ў прыватнасці, шахматныя фігуры. Такія

фігуры знойдзены ў многіх гарадах Беларусі: Гродна, Брэсце, Полацку, Віцебску,

Друцку, Копысі, Мсціслаўле, Тураве, Мінску, інш. Падлічана, што з 20

усходнеславянскіх гарадоў перыяда Кіеўскай Русі, у якіх выяўлена хоць адна

шахматная фігура, 15 знаходзяцца ў межах Беларусі. Усяго ж знойдзена больш за

30 асобных фігур. Факт наяўнасці шахматных фігур сведчыць аб высокім ўзроўні

духоўнай культуры, гараджане ўжо ў той час ведалі шахматную гульню. Лічыцца,

што на ўсходнеславянскія землі гэта гульня прыйшла ў VІІІ – ІХ стст.. з Персіі, ад

арабаў праз Хазарскі каганат, дзякуючы гандлёва-культурным кантактам [75].

Асаблівай папулярнасцю у насельніцтва беларускіх зямель карысталіся

прадметы хрысціянскага культу. Гэта не толькі абразкі, але і т.зв. крыжы –

энкалпіёны. Яны вядомы па матэрыялах з Полацка, Друцка, Мінска, Маскавічаў,

Турава, Брэста, Мсціслаўля, Навагрудка, Гродна, інш. Сярод прадметаў

хрысціянскага культу асобна трэба вылучыць знакаміты крыж Ефрасінні

Полацкай, зроблены майстрам Лазарам Богшай у 1161 г. Крыжы падобнай формы,

на думку гісторыкаў, тады нідзе не сустракаліся на землях усходніх славян, хоць

шырока былі распаўсюджаны ў Візантыі і суседніх краінах. Крыж Ефрасінні

Полацкай дайшоў да нашага часу, яго многія лічаць нацыянальнай рэліквіяй

Беларусі. Але ў гады Вялікай Айчыннай вайны крыж знік, спробы адшукаць яго

пакуль не прывялі да поспеху. У 1955 г. гісторыку Л. Аляксееву ўдалося знайсці

фатаграфію гэтага унікальнага твора народна-прыкладнога мастацтва, дзякуючы

чаму мы маем прадстаўленне аб ім [76]. У беларускай гістарычнай навуцы ўжо

даўно склалася думка, што крыж Ефрасінні быў зроблены менавіта ў Полацку,

прычым па заказе (так лічыць пісьменнік Ул. Арлоў) самой асветніцы. Але ёсць і

іншыя меркаванні, якія мы не можам замоўчваць. На гэта звярнуў увагу гісторык

Л. Аляксееў. Ен адзначае, што ў даследаванні буйнога расійскага спецыяліста Т.

Макаравай прыводзяцца доказы знаходжання майстэрні Лазара Богшы не ў

Полацку, а ў Кіеве. З гэта майстэрні “выходили самые лучшие ювелирные изделия

с перегородчатыми эмалями и самым выдающимся изделием Киевской Руси, не

знавший себе равных, был крест, заказанный Богше Ефросиньей” [77,с.125]. Разам

з тым мы павінны заўважыць і тое, што верагоднасць вырабу крыжа на беларускіх

землях вельмі высокая: мастацкіх вырабаў з перагародчатай эмаллю тут мелася

шмат. Усяго (па дадзенных на 2006 г.) на тэрыторыі нашай краіны знойдзена 6

прадметаў зробленных у гэтай тэхніцы [78,с.125].

Важную ролю ў духоўным жыцці чалавска таго часу іграла музыкальнае

мастацтва. Яно таксама нарадзілася ў далёкай старажытнасці, пастаянна

абагачалася, задавалыняючы эстэтычныя густы і запатрабаванні людзей. Пры

гэтым музыкальнае мастацтва вельмі цесна было звязана з каляндярна-абрадавай і

сямейна-абрадавай паэзіяй, іншымі відамі і жанрамі вуснай народнай творчасці.

Вядучае месца, на думку даследчыкаў, у беларускім музыкальным мастацтве

таго часу займала песенная творчасць, якая была прадстаўлена перш за ўсё

творамі каляндарна-земляробчага цыклу. Ужо тады на тэрыторыі Беларусі

шырокае распаўсюджанне атрымалі песні-вяснянкі, купальскія і жнівеньскія

песні, калядныя, валачобныя песні, многія з іх суправаждалі карагоды, народныя

гульні. Разнастайнымі былі і песні сямейна-абрадавыя, народныя лірычныя песні.

На народнай аснове нарадзілася і развівалася інструментальная музыка. У

разглядаемы перыяд на тэрыторыі Беларусі вядомы былі тры тыпы музыкальных

інструментаў: духавыя (трубы, дудкі, жалейкі), струнныя (гуслі, гудок) і ўдарныя

(бубны).

Крыніцы ўпамінаюць і аб самадзейных музыкантах-артыстах - т. зв.

скамарохах. Яны хадзілі па гарадах і вёсках, забаўлялі людзей выкананнем

камічных сцэнак, цыркавых нумароў, жартоўных песень, ігрой на гуслях,

жалейках, іншых музыкальных інструментах. Скамарошаства было вельмі

папулярным у народзе, шырока распаўсюджанай з’явай на ўсіх усходнеславянскіх

землях. Сучасныя даследчыкі бачаць у ім пачатак многіх відаў сцэнічнага

мастацтва, якое ў далейшым адарвалася ад народа і стала насіць прафесійны

характар.

З распаўсюджаннем хрысціянства на Беларусі, як і ў іншых

усходнеславянскіх землях, узнікла і царкоўна-пеўчае мастацтва. Яно дасягнула

таксама высокага ўзроўню. Ужо тады ў Старажытнай Русі была створана свая,

арыгінальная сістэма нотнага пісьма, якая адрозніваляся ад грэчаска-

візантыйскай, гэта сістэма вядома была і на Беларусі. Зусім нядаўна расійскай

даследчыцай Н.Сярогінай быў знойдзены спеўны цыкл пра Ефрасінню

Полацкую, які ўтрымлівае тагачасныя тэксты і ноты. Ен быў створаны ў яе гонар і

з’яўляецца найбольш раннім на Беларусі музычным помнікам [79,с.52-53].

Аналізуючы прыведзеныя тут матэрыялы, даследчыкі прыйшлі да думкі, што у ім

сцвярджаюцца тыя ж ідэі, што і ў “Слове о полку Игореве”: палымяны пратэст

супраць братазабойскіх усобіц, неабходнасць аб’яднання ўсходнеславянскіх

княстваў перад знешняй пагрозай.

Вось такімі найбольш важнымі, на наш погляд, фактамі можна

ахарактарызаваць развіцце культуры беларускіх зямель у сярэдневяковы перыяд.

Аднак, культуру нельга звесці толькі да асобных, няхай нават і яркіх фактаў. Ужо ў

той час яна развівалася як шырокая і складаная сфера, якая ахоплівала і

матэрыяльнае і духоўнае жыцце тых этнічных супольнасцей, што пражывалі на

тэрыторыі нашай краіны. І ва ўсіх гэтых сферах адбыліся істотныя змены. Пры

гэтым назапашваліся як практычныя веды, так і агульныя прадстаўленні чалавека

аб прыродзе, навакольным свеце. Развівалася і грамадская думка, светапогляд

людзей. Безумоўна, культура ў раннім сярэднявеччы не была сацыяльна

аднароднай. Існавала масавая народная культура, вылучаліся і яе элітарныя

формы. Але не трэба перабольшваць, як гэта рабілася ў савецкі час, сацыяльныя

ці класавыя адрозненні культуры Старажытнай Русі, прытрымлівацца канцэпцыі

“двух культур русского феодализма”, г.зн. культуры эксплуатуемых сялян і

эксплуататараў – феадалаў. У сапраўдным жыцці такіх культур не было. У

культуры Старажытнай Русі як у этнічных, так і сацыяльных адносінах мелася

шмат агульнага, таго, што было характэрна для самой эпохі. Фактарам які

аб’ядноўваў старажытнарускую культуру, кансалідаваў розныя славянскія

плямены, сціраў іх адрозненні, звязваў іх духоўна стала хрысціянства. Многія

даследчыкі адзначаюць, што хрысціянская царква не толькі была крыніцай

культурнай творчасці, яна “содействовала так же объединению русичей, формируя

их культурно-историческую общность и соборность” [80,с.39]. Невыпадкова і ў

далейшым культура ўсходнеславянскіх зямель ў сваіх асноўных рысах аказалася

глыбока пранізанай праваслаўем. Камунікатыўную ролю тады адыгрывалі і

гарады, асабліва тыя, што былі цэнтрамі княстваў. Усім ім была ўласціва

адкрытасць, здольнасць пераадольваць замкненасць, уключаць у сваю сферу

новых людзей, распаўсюджваць уплыў на новыя тэрыторыі. Старажытнарускія

гарады, на думку даследчыкаў, увасаблялі этнічны і соцыякультурны сінтэз.

Ацэньваючы стан культуры беларускіх зямель не трэба упускаць з віду і той

факт, што яна абагачалася дасягненнямі не толькі ўсходніх славян, якія тут

рассяліліся, але і іншых краін і народаў, чаму спрыяла само геапалітычнае

становішча гэтых зямель, міжнародныя сувязі княстваў і ў цэлым

Старажытнарускай дзяржавы. У культуры беларускіх зямель адлюстроўваліся

агульныя змены, характэрныя для сярэдневяковай эпохі. Таму культурная

спадчына Беларусі займае дастойнае месца ў сусветнай культуры, а імёны нашых

асветнікаў, дзяржаўных і царкоўных дзеячаў вядомы далёка за межамі краіны.

Пытанні для самакантролю:

 Назавіце фактары, якія вызначалі развіццё этнічных працэсаў на

беларускіх землях у раннім сярэднявеччы. Як ацэньваюць вучоныя роль

балтаў ў гэтых працэсах? Які пункт гледжання, на вашу думку, больш

абгрунтаваны?

 Якую роль у этнічных працэсах таго часу адыгрывалі сувязі паміж

усходнеславянскімі супольнасцямі? Які быў узровень гэтых сувязей? Ці

ёсць падставы сцвярджаць, што ў межах Старажытнай Русі

фарміравалася супольнасць ў форме народнасці? Як гэта пытанне

разглядаецца навукоўцамі?

 Растлумачце перадумовы культурнага ўздыму ў старажытнарускі

перыяд. Якую роль тады адыграла хрысціанская царква?

 Якое месца ў культурным жыцці беларускіх зямель ў той час займала

народная творчасць, фальклор? Ахарактарызуйце асноўныя віды і

формы народнай творчасці.

 Ці ёсць падставы сцвярджаць аб даволі шырокім распаўсюджванні на

беларускіх землях пісьменнасці? Якія факты аб гэтым сведчаць?

 Што было характэрна для развіцця літаратуры? У чым была яе

асаблівасць? Назавіце літаратурныя помнікі таго часу.

 Якую роль у развіцці культуры адыгрывала дзейнасць рэлігійных

дзеячаў і асветнікаў – Ефрасінні Полацкай, Кірыла Тураўскага, іншых

знакамітых асоб?

 Якія віды мастацтва былі найбольш развіты ў той час? Чаму? У чым

праявіліся мясцовыя асаблівасці архітэктуры? Назавіце архітэктурныя

помнікі беларускіх зямель. Якімі відамі творчай дзейнасці было

прадстаўлена мастацтва?

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Матэрыялы, якія прыведзены ў дапаможніку, дазваляюць сцвярджаць, што

сярэдневяковы перыяд быў важнейшым у гісторыі Беларусі. Тады пасутнасці

закладваліся асновы тых гістарычных працэсаў, якія шмат у чым вызначылі шляхі

далейшага развіцця беларускіх зямель. Менавіта ў сярэднявеччы знаходзіліся

вытокі беларускага этнасу, зарадзілася дзяржаўнасць, паскорыўся агульны рост

вытворых сіл, што знайшло адлюстраванне перш за ўсе ў развіцці сельскай

гаспадаркі. Разам з тым паглыбляўся і грамадскі падзел працы і, у прыватнасці,

паскорылася развіцце рамяства, а гэта спрыяла ўзнікненню гарадоў, урбанізацыі.

Многія гарады ўжо ў той час сталі цэнтрамі рамяства і гандлю. Тады ж на

Беларусі з’явілася і грашовая сістэма.

Сацыяльнай асновай змен, якія адбываліся ў грамадстве, сталі феадальныя

адносіны. Яны складваліся паступова і суіснавалі з іншымі гаспадарчымі

ўкладамі. Гэтыя адносіны паскорылі развіцце эканомікі беларускіх зямель, яны ж

вызначылі і асаблівасці вытворчасці, характар зямельнай уласнасці, саслоўны лад

грамадства.

Высокі ўзровень палітычнага і эканамічнага развіцця дазволіў княствам

беларускіх зямель весці актыўную знешнюю палітыку. Ім, як мы бачылі,

прыходзілася вырашаць не толькі праблемы, якія тычыліся адносін з іншымі

ўсходнеславянскімі княствамі, але і самыя розныя пытанні міжнароднай

дзейнасці, весці барацьбу з іншаземнымі захопнікамі і, у прыватнасці, з

крыжаносцамі. Можна сказаць, што княствы беларускіх зямель, асабліва

Полацкае, сталі фарпостам Старажытнай Русі на паўночна-заходніх і заходніх

межах і адыгралі вялікую ролю ў зрыве агрэсіўных планаў па захопу

ўсходнеславянскіх зямель.

У сярэдневяковы перыяд склаліся новыя ўмовы і для развіцця культуры і

духоўнага жыцця грамадства. Пры гэтым на беларускіх землях паступова

распаўсюдзілася хрысціянства, якое змяняла светапогляд чалавека, паскорыла

культурны прагрэс, стала важным фактарам этнічнай і грамадскай кансалідацыі.

Такім чынам, у розных сферах гістарычнага развіцця беларускіх зямель да

сярэдзіны ХІІІ ст. адбыліся істотныя змены. Яны былі абумоўлены

заканамернасцямі, уласцівымі ўсходнеўрапейскай славянскай цывілізацыі. Гэтыя

заканамернасці і ў далейшым будуць вызначаць асаблівасці айчыннай гісторыі.

Разам з тым у ёй усё больш прыкметным стане ўплыў заходнеўрапейскіх краін,

што ў значнай ступені было звязана з уключэннем беларускіх зямель у склад

Вялікага княства Літоўскага, а потым і Рэчы Паспалітай.

ЗАЎВАГІ

Раздзел І.

1. Падраб. гл.: История средних веков. Том І. Под ред. С.П. Карпова. 2-е изд. – М.,

2000. – С.8; Риер Я.Г. История средневековых цивилизаций. В 5 ч. Ч. І. –

Могилев, 2001. – с.8.

2. Гл.: Кошалеў У.С. Гістарычная перыядызацыя // Энцыклапедыя гісторыі

Беларусі. У 6 т. Т. 3. – Мн., 1996. – С.9-10; Штыхаў Г.В. Перыядызацыя гісторыі

Беларусі ў свеце і часе//Беларуская мінуўшчына. – 1997. - №3. – с.48-49.

3. Нарысы гісторыі Беларусі. У 2 ч. – Мн., 1994 - 1995.

4. Сагановіч Г. У пошуках Сярэднявечча // Беларускі гістарычны агляд. – 1997. –

Т.4. Сш. 1-2.

5. Там жа.

6. Штыхаў Г. Гістарыяграфія перыядызацыі гісторыі Беларусі // Гістарыяграфія

гісторыі Беларусі: стан і перспектывы развіцця. Матэрыялы навуковай

канферэнцыі, прысвечанай 70-годдзю Інстытута гісторыі НАН Беларусі

(Мінск, 6-7 кастрычніка 1999 г.). – Мн., 2000. Гл. таксама: Риер Я.Г. Очерки

истории средневековых цивилизаций. – Могилев, 1997. – с.7-53; Ён жа

Сярэдневяковыя цывілізацыі і Беларусь // Гісторыя, культуралогія,

мастацтвазнаўства. Матэрыялы ІІІ Міжнароднага кангрэса беларусістаў

“Беларуская культура ў дыялогу цывілізацый” (Мінск, 21-25 мая, 4-7 снежня

2000 г.). – Мн., 2001. – с. 24-27. Неабходна зазначыць, што разуменне

цывілізацый як пэўных перыядаў у сусветнай гісторыі, развіццё якіх звязана з

прагрэсам вытворчых сіл, грамадства падтрымліваюць і расійскія навукоўцы.

Так, расійскі вучоны Ю. Якавец вылучае 7 такіх цывілізацый ў тым ліку і

сярэдневяковую. Гл.: Ковалева Н.Н. О месте цивилизационного подхода в

изучении истории Беларуси // Актуальныя праблемы гісторыі Беларусі: стан,

здабыткі і супярэчнасці, перспектывы развіцця. Матэрыялы Рэспубліканскай

навуковай канферэнцыі. 3-4 мая 2002 г. Гродна. У 4 ч. Ч. І. – Гродна, 2003. – с.

87.

7. Кобрин В.Б., Юрганов А.Л. Становление деспотического самодержавия в

средневековой Руси (К постановке проблемы) // История СССР. - №4.

8. Падраб. гл.: Черникова Т.В. Средневековое земледелие и проблемы феодализма

в русской истории. Статья І // Общественные науки и современность. – 2005 -

№5.

9. Гл.: Пазднякоў В.С. Да этнічнай гісторыі Беларусі (спроба перыядызацыі) //

Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў (Мінск. 3-5 лютага 1993 г.). Тэзісы

дакладаў і паведамленняў. Ч.І. Гісторыя Беларусі. – Мн., 1993. – с. 6-8; Віцязь

С. Поліэтнічная (індаеўрапейская) канцэпцыя этнагенезу беларусаў і яго

перыядызацыя // Гісторыя, культуралогія, мастацтвазнаўства. Матэрыялы ІІІ

Міжнароднага кангрэса беларусістаў “Беларуская культура ў дыялогу

цывілізацый” (Мінск, 21-25 мая, 4-7 снежня 2000 г.). - с. 28-33.

10.Загорульский Э.М. Древняя история Белоруссии. Очерки этнической и

материальной культуры (до ІХ в.). – Мн., 1997.

11.Вяргей В.С. Гісторыя даследавання старажытнасцей пражскай культуры ў

Беларусі // Гістарыяграфія і гісторыі Беларусі: стан і перспектывы развіцця.

Матэрыялы навуковай канферэнцыі, прысвечанай 70-годдзю Інстытута

гісторыі НАН Беларусі (Мінск, 6-7 кастрычніка 1999 г.). – с.48.

12.Падраб. гл.: Штыхаў. Балты і славяне ў VІ – VІІІ стст. // Гісторыя Беларусі. У 6

т. Т. І. Старажытная Беларусь: Ад першапачатковага засялення да сярэдзіны

ХІІІ ст. – Мн., 2000.

13.Зверуго Я.Г. Славяно-балтские связи в раннем средневековье (по материалам

Белоруссии) // Проблемы этногенеза и этнической истории балтов. – Вильнюс,

1985. Гл. таксама: Дучыц Л. Балты і славяне на тэрыторыі Беларусі ў пачатку ІІ

тысячагоддзя // Беларускі гістарычны агляд. Т.2. Сш.1. Жнівень 1995.

14.Губарев В. «Пращуры, где вы?» // Наука и жизнь. – 2001. – №2. Беларускі

археолаг В. Шадыра лічыць, што прасоўванне крывічоў (ці пракрывічоў)

адбывалася з Павіслення праз Панямонне і Падзвінне ў фінаўгорскія абшары

Пскоўскага Паазер’я і прылягаючых тэрыторый. Падраб. гл.: Шадыра В.

Беларускае Падзвінне ў сярэднявеччы // Гісторыя і археалогія Полацка і

Полацкай зямлі (матэрыялы ІІІ Міжнароднай навуковай канферэнцыі, 21-23

красавіка 1997 г.). – Полацк, 1998. – с. 316-322.

15.Трэба адзначыць, што акрамя летапісаў, пэўныя звесткі аб старажытным

насельніцтве Беларусі маюцца і ў працах антычных гісторыкаў. Гл.: Рассадзін

С.Я. Землі амаль невядомыя. Будучая Беларусь паводле антычных

манускрыптаў. – Мн., 1996.

16.Гэту думку падзяляе і беларускі гісторык М. Ермаловіч. Гл.: Ермаловіч М.

Старажытная Беларусь. Полацкі і Новагародскі перыяды. – Мн., 1990. – с. 22-

25. Гл. таксама: Лысенко М.Ф. Дреговичи. – Мн., 1991.

17.Богомольников В.В. Территория радимичей в свете новых данных //

Древнерусское государство и славяне. Материалы симпозиума, посвященного

1500-летию Киева. – Мн., 1983.

18.Левко О.Н. Средневековые административно-территориальные центры

Северо–восточной Беларуси. Формирование и развитие. – Мн., 2004.

19.Падраб. гл. Штыхаў Г. Крывічы – Мн., 1992.

20.Гаджиев К.С. Политическая наука. 2-е издание. – М., 1995.

21.Гл.: Юхо Я.А. Паходжанне дзяржавы на Беларусі // Спадчына. – 1990. – № 4;

Ён жа. Узнікненне дзяржавы і яе сутнасць // Беларускі гістарычны часопіс. –

1997. – № 3.

22.Горский А.А. О переходном периоде от классового общества к феодальному у

восточных славян // Советская археология. – 1998. – № 2.

23.Пьянков А.П. Происходжение общественного и государственного строя

Древней Руси. – Мн., 1980.

24.Повесть временных лет. Ч. І. – М., 1950.

25.Падраб. гл.: Горский А.А. Русь в конце Х – начале ХІІ веков: территориально-

политическая структура (“земли”, “волости”)//Отечественная история. – 1992. -

№4.

26.Повесть временных лет. Ч. ІІ.

27.Ермаловіч М. Старажытная Беларусь. Полацкі і Новагародскі перыяды. М.

Ермаловіч, як і некаторыя іншыя гісторыкі, лічыць, што князі ў Полацку былі і

да Рагвалода. Аб гэтым сведчыць і летапіс пад 907 г., дзе сказана, што ў гарадах

(сярод якіх быў і Полацк), “седяху велиции князи под Ольгом сущи”.

28.Повесть временных лет. Ч. ІІ. – М., 1950.

29.Повесть временных лет. Ч. І.

30.Гл.: Турчинович И.В. Обозрение истории Белоруссии с древнейших времен. –

Мн., 2000.

31.Уладзімр, як вядома, нарадзіўся ад ключніцы, г.зн. не зусім княжацкай крыві, як

Яраполк. Па старажытнаму звычаю жонка ў першую ноч разувала мужа. Такі

звычай існаваў на Беларусі доўгі час. Яго зафіксаваў і летапісец.

32.Падраб. гл.: Семянчук Г. Полацк і Ноўгарад у ІХ – ХІІІ стст.//Гісторыя,

культуралогія, мастацтвазнаўства. Матэрыялы ІІІ Міжнароднага кангрэса

беларусістаў “Беларуская культура ў дыялогу цывілізацый” (Мінск, 21-25 мая,

4-7 снежня 2000 г.). – с.16-23.

33.Ігнатоўскі У.М. Кароткі нарыс гісторыі Беларусі. – Мн., 1991.

34.Повесть временых лет. Часть 1. Падраб. гл.: Макушнікаў А.А. Бітва 984 г. на

рацэ Пяшчане і летапісны шлях “у радзімічы” // Гістарычна-археалагічны

зборнік. 1995. - № 7. – с. 202 – 213.

35.Цыт. па: Тихомиров М.Н. Древняя Русь. – Мн., 1975.

36. Грушевский М. Иллюстрированная история Украины. – Киев, 1997.

37.Леонтьев К. Византия и славянство. // Записки отшельника. – М., 1992.

38.Круглый стол: Древнерусское единство: парадоксы восприятия // Родина 2002,

№ 11 – 12.

39.Фроянов И. Князь как общинный чиновник // Родина. - № 9. – 2002. Аб

поглядах гісторыкаў на дзяржаўна-палітычны лад Кіеўскай Русі,

гістарыяграфію гэтага пытання падраб. гл.: Поляков А.Н. Древнерусская

цивилизация: основы политического строя // Вопросы истории. – 2007. - №3. –

с.50-69.

40.Падраб.гл.: Семянчук Г.Н. Пачатковы этап фарміравання Полацкай зямлі (ІХ –

Х стст.). // Весці АН БССР. Серыя грамадскіх навук. – 1991. - № 3. – с. 66 – 74;

Ён жа. Формирование границ Полоцкой земли в ХІ веке. // Археология и

история Пскова и Псковской земли. – 1989. – Тезисы докладов научно-

практической конференции. Псков, 1990. – с.53-55; Ён жа. Полацкая зямля ў

ХІІ – першай палове ХІІІ ст. (змены ў адміністратыўна-палітычнай і

тэрытарыяльнай структуры) // Весці АН БССР. Серыя грамадскін навук. –

1992. - № 3-4. – с.41 – 44. Неабходна адзначыць, што ў працэсе фарміравання

дзяржаўнай тэрыторыі княстваў вызначылася і само разуменне граніц такіх

тэрыторый. Гэта знайшло адлюстраванне ў такіх тэрмінах, як “межа”, “рубеж”.

Гл.: Л. Алексеев А.В. О топонимах “межа” и “рубеж” в Восточной Европе //

Славяне и Русь. – М., 1986.

41.Алексеев Л.В. Полоцкая земля (Очерки истории Северной Беларуси) в ІХ –

ХІІІ вв. – М., 1996.

42.Греков Б.Д. Киевская Русь. – М., 1953.

43.Стависский В. Полоцкие князья в системе организации власти над Русской

земей в ХІ в. // 1125-летие Полацка. – Полоцк, 1987.

44.Левко О.Н. Два уровня полоцко – киевских военно-политических конфликтов в

ІХ – ХІІ веках // Беларусь – Украіна: гістарычны вопыт узаемаадносін.

Матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі. Мінск, 18 – 19 сакавіка 2003

г. – Мн., 2004.

45.Падраб.гл.: Назаренко А.В. Родовой сюзеренитет Рюриковичей над Русью (Х –

ХІ вв.) // Древнейшие государства на территории СССР. – М., 1958. – с.156;

Трэба вылучыць і працы украінскіх і беларускіх гісторыкаў: Толочко А.П.

Князь в Древней Руси: власть и собственность, идеология – Киев, 1992; Заяц

Ю.А. Полоцкий князь Всеволод и Ярославичи в 1065 – 1066 гг.: от Пскова до

Белогорода // Гістарычна-археалагічны зборнік. – Мн., 1994. - № 4. – с.91 – 93;

Ён жа. Правовой аспект взаимоотношений князей полоцкого и киевского домов

(985 – 1129 гг.) // Беларусь – Украіна: гістарычны вопыт узаемаадносін.

Матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі. Мінск, 18 – 19 сакавіка 2003

г. –с.59-63; Марзалюк І.А. Вытокі гістарыяграфічных версій сярэдневяковай

Беларусі // Гісторыя, культуралогія, мастацтвазнаўства. Матэрыялы ІІІ

Міжнароднага кангрэса беларусістаў “Беларуская культура ў дыялогу

цывілізацый” (Мінск, 21-25 мая, 4-7 снежня 2000 г.). – с.76-82.

46.Рукавишников А.В. Почему полоцкие князья были сосланы в Византию:

свидетельства источников. // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. – М., 2003.

- № 2 (12).

47.Больш падрабязней аб узаемаадносінах Полацка і Кіева ў гэты перыяд глядзі:

Ермаловіч М. Старажытная Беларусь: Полацкі і Навагародскі перыяды. с.180 –

195; Загарульскі Э.М. Заходняя Русь: ІХ – ХІІ стст. Вучэбны дапаможнік. –

Мн., 1998. – с.72-93.

48.Богданов В.П., Рукавишников А.В. Взаимоотношения полоцких и смоленских

князей в ХІІ – первой трети ХІІІ века. // Вопросы истории. – 2002. - № 10.

49.Алексеев Л.В. Полоцкая земля (Очерки истории Северной Беларуси) в ІХ –

ХІІІ стст.

50.Штыхов Г.В. Киев и города Полоцкой земли. // Киев и западные земли Руси в

ІХ – ХІІІ вв. – Мн., 1982.

51.Загарульскі Э.М. Заходняя Русь: ІХ – ХІІІ стст. Вучэбны дапаможнік.

52.Ткачоў М. Напісанае застаецца. // Ермаловіч М. Старажытная Беларусь.

Полацкі і Навагародскі перыяды.

53.Королюк В.Д. Западные славяне и Киевская Русь. – М., 1964. – с.76; Пашуто

В.Т. Внешняя политика Древней Руси. – М., 1986. – с.34.

54.Лысенко П.Ф. Города Туровской земли. – Мн., 1974. – с.22; Іоў А. Турава –

Пінскае княства // Беларуская думка. – 1992. - № 5.

55.Лысенко П.Ф. Киев и Туровская земля. // Киев и западные земли Руси в ІХ –

ХІІІ вв.

56.Там жа.

57.Падраб. гл.: Алексеев Л.В. Смоленская земля в ІХ – ХІІІ вв. Очерки истории

Смоленщины и Восточной Белоруссии. – М., 1980; Ткачоў М.А., Трусаў А.А.

Старажытны Мсціслаў. – Мн., 1992.

58.Макушников О.В. В поисках древнего Гомеля. – Гомель, 1994. Ён жа.

Памятники эпиграфики и сфрагистики из летописного Гомеля // Гістарычна –

археалагічны зборнік № 15. – Мн., 2000. – с.73-75.

59.Больш падрабязныя матэрыялы аб Беларускім Панямонні, Навагародскай зямлі

можна знайсці ў кн.: Зверуго Я.Г. Верхнее Понёманье в ІХ – ХІІІ вв. – Мн.,

1989; Ермаловіч М. Старажытная Беларусь. Полацкі і Навагародскі перыяды. –

с.307-310. Ён жа. Збіраў землі беларускі Новагародак. // Беларуская

мінуўшчына. – 1993. – № 2. – с.9-12. і інш.

60.Цыт. па: Кучкин В.А. Формирование и развитие государственной территории

восточных славян в ІХ – ХІІІ вв. // Отечественная история. – 2000. - № 3.

61.Там жа.

62.Там жа.

63.Левко О.Н. Средневековые территориально–административные центры Северо

– восточной Беларуси. Формирование и развитие; Яна ж. Раздрабленне

тэрыторыі Полацкай зямлі на княствы–удзелы. // Гістарычна-археалагічны

зборнік. – 2000. - № 15. – с. 116-122. Гл. таксама: Заяц Ю.А. Менская зямля:

этапы фарміравання. // Беларускі гістарычны часопіс. – 1993. - № 4. – с.8.

64.Рыбаков Б.А. Киевская Русь и русские княжества. – М., 1982.

65.Ермаловіч М. Беларуская дзяржава Вялікае княства Літоўскае. – Мн., 2000. Для

больш шырокага азнаямлення з пытаннямі раздробленасці беларускіх зямель

рэкамендуюцца наступныя публікацыі: Заяц Ю.А. Земли-княжения и уделы

периода фодальной раздробленности на территории Беларуси в иссследованиях

историков и археологов. // Сучасныя праблемы гістарыяграфіі гісторыі.

Матэрыялы Рэспубліканскай навукова-практычнай канферэнцыі 28 лістапада

2003 г. Частка 1. – Мн., 2003. – с.15; Віданава І.А. Актуальныя праблемы

перыяду феадальнай раздробленасці беларускіх зямель. // Веснік БДУ. Серыя 3.

– 2002. - № 1. – с.10; Быкаў В. Эканамічныя прычыны феадальнай

раздробленасці Старажытнай Русі // Беларускі гістарычны часопіс. – 1997. - №

66.Доўнар-Запольски М.В. Гісторыя Беларусі. – Мн., 1994.

67.Падраб. гл. Штыхаў Г.В. Старажытныя дзяржавы на тэрыторыі Беларусі. – Мн.,

2002.

68.Штыхаў Г. Дзяржаўны лад у Полацкім княстве (ІХ – ХІІІ стст.). // Гісторыя і

археалогія Полацка і Полацкай зямлі (матэрыялы ІІІ Міжнароднай навуковай

канферэнцыі. 21-23 красавіка 1997 г.). – Полацк, 1998.

69.Ганцова С.К., Чамярыцкі В.А., Штыхаў Г.В. Сведкі беларускай міншўшчыны

(Зборнік дакументаў і матэрыялаў па гісторыі Беларусі VI – XV стст.). – Мн.,

1996.

70.Барвенава Г. Парадна-цырыманіяльны княжацкі строй на Бларусі ў Х – ХІІІ

стст. // Гісторыя Беларусі: новае ў даследаванні і выкладанні. Матэрыялы

Рэспубліканскай навукова-практычнай канферэнцыі 27 сакавіка 1999. Частка 2.

– Мн., 1999.

71.Ляўко В. Раннесярэднявечнае грамадства на тэрыторыі Беларусі (структура,

служылыя арганізацыі, павіннасці). // Штогоднік Інстытута гісторыі

Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, 1999. – Мн., 1999.

Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у сярэдневяковы перыяд (V - першая палова ХІІІ стст.)

Подождите немного. Документ загружается.