Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у сярэдневяковы перыяд (V

Подождите немного. Документ загружается.

несінхроннасць у часе рускага і заходнееўрапейскага феадальнага працэсу,

прызнаваў асаблівасці Сярэдневяковай Русі.

Разам з тым у Расіі было не мала гісторыкаў (С. Салаўёў, В. Ключэўскі, П.

Мілюкоў), адмаўляўшых наяўнасць на Русі феадальных адносін, ва ўсякім разе ў

іх еўрапейскім сэнсе.

Спрэчкі па гэтай праблеме працягваліся і ў савецкі час. Тады быў

распрацаваны і стаў пануючым у гістарыяграфіі марксісцкі погляд на феадалізм як

на “всемирный средневековый феодальный тип”. Фундаментальныя асновы

савецкай тэорыі “русского феодализма” былі закладзены ў працах 30-х гадоў

мінулага стагоддзя і развіты Б. Грэкавым, Б. Рыбаковым і іх паслядоўнікамі. Пры

гэтым у савецкай гістарыяграфіі шырока была распаўсюджана думка аб тым, што

феадальныя адносіны ў Сярэдневяковай Русі склаліся да ІХ ст.

Але такі погляд нават у савецкі час падзялялі не ўсе навукоўцы і ён стаў

удакладняцца. Так, шэраг гісторыкаў (М. Свердлаў, І. Фраянаў, Г. Штыхаў і інш.)

яшчэ ў 70 - 80-я гады мінулага стагоддзя прыйшлі да высновы, што аб феадалізме

ў Сярэдневяковай Русі можна гаварыць не раней ХІІ – ХІІІ стст. і што

старажытнарускае грамадства – складаны арганізм, а яго эканоміка насіла

шматукладны характар [38].

Гэты пункт гледжання больш абгрунтаваны. Аналіз канкрэтна-гістарычнага

матэрыялу паказвае, што ў ІХ – ХІ стст., і нават у ХІІ – ХІІІ стст., у эканоміцы

ўсходнеславянскіх, у тым ліку і беларускіх зямель, суіснавалі тры гаспадарчыя

ўклады: першабытна-абшчынны, рабаўладальніцкі і феадальны [39]. Але значэння

кожнага з іх не было аднолькавым.

Так, першабытна-абшчынны ці абшчынна-сялянскі ўклад з’яўляўся

астаткам ранейшых родаплемянных адносін і базіраваўся ён на гаспадарцы

свабодных сялян тэрытарыяльных або суседскіх абшчын. Такіх гаспадарак ў

разглядаемы перыяд было яшчэ многа. Іх асновай была індывідуальная праца, а

атрыманая прадукцыя належала сям’і, якая вяла гаспадарку. Сем’і валодалі і

вораўнымі землямі, прычым землі перадаваліся па спадчыне. Абшчыне ж

належала права карыстання ўгоддзямі (лясамі, вадаёмамі і інш.) і права агульнага

ўласніка на ўсю зямлю. Даследчыкі лічаць, што галоўным для сялянскай

абшчыны з’яўляліся гаспадарчыя функцыі. Разам з тым абшчына выконвала

пэўныя адміністрацыйныя і сацыяльныя функцыі (самакіраванне, кругавая парука,

калектыўная адказнасць за злачынствы на сваёй тэрыторыі і г.д.). Роля сялянскай

гаспадаркі, як і самой абшчыны заставалася значнай на працягу ўсяго

сярэднявечча. Але сацыяльна-эканамічныя працэсы, якія развіваліся тады, не

маглі не закрануць першабытнаабшчынны ўклад, і ён паступова разрушаўся. Пры

гэтым абшчынныя землі і сяляне-абшчыннікі падпарадкоўваліся дзяржаўнай

уладзе, аказваліся ў залежнасці ад феадальных саслоўяў.

Даволі шырока выкарыстоўвалася ў той час і праца рабоў ці халопаў, як іх

называюць пісьмовыя крыніцы IX—XII стст. Рабаўладальніцкі ўклад

фарміраваўся ва ўмовах т. зв. «военной демократии», характэрнай для перыяду

разлажэння родаплемянных адносін. Ён існаваў і ў перыяд Старажытнай Русі, калі

рабства ці, дакладней сказаць, халопства мела немалаважнае значэнне ў

гаспадарчым жыцці княстваў, якія склаліся. Рабская праца выкарыстоўвалася

нават у родавай абшчыне, а таксама ў патрыярхальных сем’ях. Ёсць ўсе падставы

сцвярджаць, што першапачатковае ці партрыярхальнае рабства было ўсеагульна

распаўсюджанай з’яваю. Не з’яўляюцца выключэннем і ўсходнеславянскія землі,

Сярэдневяковая Русь. У рабоў ператвараліся перш за ўсё палонныя. Гэта была

традыцыйная крыніца рабства. Як паказваюць археалагічныя даследаванні, рабоў

магла мець племянная знаць тых гарадзішч, якія з’явіліся на тэрыторыі Беларусі

на апошняй стадыі развіцця першабытнага грамадства. Найбольшая колькасць

такіх гарадзішч на тэрыторыі Беларусі выяўлена археолагамі ў Віцебскай,

Гомельскай і Мінскай абласцях. Так пачынаўся рабаўладальніцкі ўклад. Па меры

феадалізацыі грамадства, праца рабоў атрымала распаўсюджанне і ў феадальных

гаспадарках. У крыніцах такіх рабоў (халопаў) называюць «челядью». У

далейшым тэрмін «челядь» стаў насіць больш шырокі сэнс. У «челядь» уваходзілі

ўсе, хто абслугоўваў гаспадарку ці двор феадала, ўвесь залежны ад яго люд.

Крыніцы ж халопства былі іншыя. Гэта – і самапрадажа, і жаніцьба на рабе «без

ряду», і «тиунство без ряду», і бегства закупаў, і г. д. Гісторыкі лічаць, што

халопам мог стаць раней свабодны чалавек, і такая магчымасць была

прадугледжана дзеючым законадаўствам і, у прыватнасці, «Русской правдой».

Яна, ёсць падстава сцвярджаць, рэалізоўвалася ў рэальным жыцці ўсіх земляў

Старажытнай Русі. Дарэчы, праца рабоў даволі шырока выкарыстоўвалася і ў

франкскім грамадстве перыяду Меравінгаў, што было зафіксавана ў “Салічскай

праўдзе”.

Улічваючы гэтыя і іншыя абставіны, некаторыя гісторыкі рабаўладальніцтву

надавалі вызначальную ролю ў сацыяльна-эканамічным развіцці Старажытнай

Русі і нават сцвярджалі, што тады існавала рабаўладальніцкая фармацыя, якая

нібы прыйшла на змену першабытнаму дакласаваму грамадству. Найбольш

дакладна гэту думку выказаў гісторык I. Смірноў у час дыскусіі аб сацыяльна-

эканамічным ладзе Кіеўскай Русі ў пачатку 30-х гадоў мінулага стагоддзя. На

шырокае ўжыванне рабскай працы ў Старажытнай Русі ўказвалі і некаторыя

дарэвалюцыйныя расійскія гісторыкі,напрыклад, В.Ключэўскі. “Эканамічны

дабрабыт Кіеўскай Русі ХІ – ХІІ стст. – пісаў ён – трымаўся на рабаўладанні. Да

паловы ХІІ ст. рабаўладанне дасягнула там агромных размераў” [40,с.278]. На

думку беларускага гісторыка В.Гарамыкінай, на ўсходнеславянскіх землях

спачатку існавала рабаўладальніцкая фармацыя, а потым у ХІІ — ХІІІ стст. яе

змяніў феадалізм [41,с.73-74].

Аднак погляды гэтых вучоных не знайшлі шырокай падтрымкі ў гісторыкаў.

Большасць з іх ацэньваюць рабаўладальніцтва на Русі не як фармацыю, а як

уклад, які ў далейшым не атрымаў развіцця. Чаму? На гэтае пытанне даюцца

розныя адказы, але шмат якія з гісторыкаў лічаць, што пераход славян ад

першабытнага грамадства да феадалізму быў абумоўлены больш высокім

узроўнем развіцця вытворчых сіл (ворнае земляробства, добра развітае рамяство) і

грамадскіх адносін (сельская абшчына), чым у час пераходу да антычнага рабства.

Некаторыя гісторыкі спрабуюць звязаць адсутнасць рабаўладальніцкай стадыі ў

гісторыі ўсходніх славян з прыроднымі ўмовамі, якія абумовілі крайнюю

працаёмкасць земляробства, што выключала магчымасць эфектыўнага

прымянення рабскай працы мелкімі сямейнымі абшчынамі, рабіла

рабаўладальніцкую латыфундыю немагчымай [42].

Ні першабытна-абшчынны, ні рабаўладальніцкі ўклады, на думку сучасных

гісторыкаў, не ігралі тады вызначальнай ролі ў сацыяльна-эканамічным развіцці

ўсходнеславянскіх зямель. Асноўнай тэндэнцыяй гэтага развіцця было

зацверджанне тут феадалізму, які станавіўся пануючым гаспадарчым укладам.

Трэба адзначыць што беларускія гісторыкі ў апошнія гады правялі значную

работу па вывучэнню пытанняў, якія тычацца генезіса феадальных адносін на

тэрыторыі нашай краіны. Гэтыя пытанні знайшлі адлюстраванне як у агульных

працах, так і ў спецыяльных публікацыях, у ліку якіх трэба, вылучыць публікацыі

Г. Штыхава і В. Ляўко. Зроблена выснова, што генэзіс і развіццё феадалізма на

беларускіх землях, як і ва ўсёй Усходняй Еуропе, адлюстроўваліся ў двух істотна

важных момантах: па-першае, у канцэнтрацыі зямлі (а тады гэта было асноўнае

багацце, асноўны сродак вытворчасці) у руках самой дзяржавы ў асобе князя ці ў

руках службовых людзей, якія выконвалі розныя дзяржаўныя справы. Паступова

яны ператвараліся ў землеўласнікаў. Пры гэтым спачатку (ІХ – ХІ стст.) на ўсіх

усходнеславянскіх землях пераважала дзяржаўная форма зямельных уладанняў,

пры якой вярхоўным уласнікам і распарадчыкам зямельнага фонда быў вялікі

князь.

У далейшым на аснове дзяржаўнай зямельнай уласнасці (яе называюць

княжацка-дзяржаўнай) склалася дзяржаўна-карпаратыўная ўласнасць,

саўдзельнікамі якой сталі баяры (тэрмін “балярын” ці “баярын” зафіксаваны ў

пісьмовых крыніцах ХІ ст.). Тады (Х – ХІ стст.) атрымаў распаўсюджанне т. зв.

“вассалитет без ленов”, калі вышэйшая знаць магла надзяляцца князем правам

збору на сваю карысць даніны з той ці іншай тэрыторыі. Аднак прадстаўнікі

службовай знаці, як лічыць Г. Штыхаў, не былі тады землеўладальнікамі. Зямля

заставалася дзяржаўнай маёмасцю. Выключэннем магло быць тое баярства, якое

выйшла з племянной знаці, яно магло мець уласныя землі, раней, чым іх атрымалі

князі, якія ўзначальвалі дзяржаўныя ўтварэнні. Такую думку ў свой час выказаў Г.

Лаўмяньскі. Адначасова фарміравалася і княжацкае даменіяльнае землеўладанне.

Расійскі гісторык С. Юшкоў пісаў, што “развіццё княжацкага дамена з’яляецца

адным з асноўных момантаў феадалізацыі ў Кіеўскай Русі” [43,с.275]. Даменамі

даследчыкі лічаць асабістыя ўладанні князя, незалежна ад таго, знаходзіўся ён на

прастоле ці не і з’яўляюцца спадчыннымі. В. Ляўко адзначае, што “у склад

княжацкага дамена ў раннім сярэднявеччы ўваходзілі двары, гарады, сёлы,

неўмацаваныя паселішчы – “места”, лясы, ралля, азёры і інш. Яны маглі быць

раскіданы па розных кутках дзяржавы, з’яўляліся асноўнай крыніцай даходаў на

ўтрыманне князя і яго двара, а таксама фондам зямельных надзелаў васалаў”

[44,с.241] На яе думку, дамен полацкіх князёў фарміраваўся з канца Х – пачатку

ХІ стст.

На другім этапе генезіса феадальных адносін (а яго гісторыкі звязваюць з

ХІІ – ХІІІ стст.), акрамя княжацкага дамена атрымлівае дальнейшае развіццё

баярскае землеўладанне ў форме вотчыны. Звесткі аб “баярскім цівуне”, “баярскім

радовічы”, “баярскіх халопах”, баярскіх “домах” і “сёлах” у ХІІ – ХІІІ стст. усё

часцей сталі сустракацца на старонках пісьмовых крыніц. Праўда, звестак, якія

тычацца беларускіх зямель, не шмат. Увогуле эканамічная моц баярства тут, на

думку гісторыкаў, была слабай у параўнанні з паўночна-усходняй і паўднева-

заходняй Русью. З канца Х ст. пачало фарміравацца і царкоўнае землеўладанне.

Яго вытокі ў тых ахвяраваннях, падараваннях, якія атрымлівалі храмы,

манастыры, іншыя царкоўныя ўстановы ад князёў і баяр. Яны зафіксаваны ў

некаторых пісьмовых крыніцах. Так, ёсць паведамлення, што ўдава мінскага князя

Глеба Усяславіча падаравала манастыру ў ХІІ ст. 5 сёл з чэляддзю. У “Жыціі”

Ефрасінні Полацкай гаворыцца аб “сяльцэ”, якое належыла полацкаму епіскапу

Іллі. Рост царкоўнага землеўладання можна аднесці да ХІІ – ХІІІ стст., да гэтага

яно было нязначным. Па ўсіх пытаннях, якія тычацца розных відаў феадальнай

зямельнай уласнасці на беларускіх землях, канкрэныя матэрыялы можна знайсці ў

навуковай і вучэбнай літаратуры.

Другі важны момант феадалізацыі – гэта фарміраванне слоя людзей, якія

залежалі ад землеўласнікаў. У яго ўваходзілі не толькі халопы, г.зн. асабіста

несвабоныя, але і сяляне-абшчыннікі. Аналіз пісьмовых крыніц паказвае, што

ператварэнне свабодных абшчыннікаў у залежных сялян адбывалася як шляхам

захопу або раздачы абшчынных зямель, ці праз іх закабаленне. У выніку

закабалення, на думку гісторыкаў, з’явіліся такія катэгорыі феадальна-залежных

людзей, як “изгои”, “рядовичи”, “закупы” і інш. Што ж тычыцца павіннасцей

залежных сялян, то яны таксама былі рознымі і прайшлі пэўную эвалюцыю. На

стадыі зараджэння дзяржаўнасці, калі вярхоўным уласнікам зямлі быў князь,

галоўнай павіннасцю сялян была даніна, якая збіралася ў час т. зв. “полюдья”. Г.

Штыхаў адзначае, што сяляне-даннікі былі падобныя на феадальна-залежных

людзей, у іх прыбавачны прадукт адбіраўся шляхам па-за эканамічнага

прымушэння. “Данніцтва, - піша ён, - паводле эканамічнай структуры і сваіх

тэндэнцый адносіцца да фадалізму ці выглядае блізка да яго” [45,с.47-48].

Па меры развіцця феадальных адносін усё больш распаўсюджанымі

станавіліся і аброчныя павіннасці, галоўным чынам натуральныя. Гэта была рэнта

прадуктамі, магчымя выкарыстоўвалася рэнта і ў выглядзе адпрацовак. Трэба

ўлічваць і той факт, што сяляне, у тым ліку і феадальна-залежныя, неслі

павіннасці і на карысць дзяржавы і царквы.

Безумоўна, феадалізацыя грамадства нават у ХІІІ ст. была яшчэ не глыбокай,

але менавіта яна вызначала асаблівасці як эканамічнага развіцця беларускіх

зямель, так і сацыяльную структуру. Гэта структура ўскладнілася, прычым яна ў

значнай ступені была абумоўлена феадальнымі адносінамі. На фарміраваннне

сацыяльнай структуры аказвалі ўздзеянне палітычныя працэссы, іншыя

гаспадарча-эканамічныя ўклады, якія захаваліся. Аналіз змен у сацыяльнай сферы

паказвае, што асноўнымі групамі грамадства на ўсіх усходнеславянскіх землях

сталі знаць, свабодныя жыхары сельскіх і гарадскіх паселішчаў і залежныя людзі.

Знаць па свайму сацыяльнаму статусу была катэгорыяй феадальнай і ў яе

ўваходзілі князі і розныя службовыя людзі з ліку дружыннікаў і былой рода-

племянной вярхушкі. Менавіта з іх фарміравалася баярства і будучая шляхта

(дваране). Трэба адзначыць, што высокі статус гэтай катэгорыі забяспечваўся не

толькі службовай дзейнасцю, але і зямельнымі ўладаннямі, хоць эканамічныя

магчымасці мясцовага баярства на беларускіх землях, як ужо адзначалася, былі

яшчэ не вялікімі.

Свабоднае насельніцтва было прадстаўлена як сельскімі, так і гарадскімі

жыхарамі. Сельскія жыхары – гэта сяляне-абшчыннікі, якія яшчэ не апынуліся ў

асабістай залежнасці ад феадалаў і выконвалі дзяржаўныя павіннасці. Аднак іх

колькасць змяншалася. У склад свабодных жыхароў уваходзілі і гараджане, у

асноўным гандлёва-рамесны люд. Трэцюю групу складалі залежныя людзі, яе

прадстаўлялі “невольники”, г. зн. халопы (рабы) і розныя катэгорыі сялян, многія з

якіх жылі ў феадальных сядзібах-дварах ці замках і выконвалі павіннасці на

карысць іх уладальнікаў.

У асобную групу вылучылася духавенства, але яно займала своеасаблівае

месца ў сацыяльнай структуры грамадства, прычым яго вярхушка прымыкала да

феадальнай знаці. Гэта група была нешматлікай [46,с.17-25].

Як бачым, у сацыяльна-эканамічнай сферы развіваліся працэсы, якія

адлюстроўвалі пераход ад першабытнага ладу да феадалізму. Гэты пераход

ажыццяўляўся на аснове роста вытворчых сіл, які даваў магчымасць насельніцтву

беларускіх зямель забяспечваць свае запатрабаванні. Такі рост праслежваецца як у

сельскай гаспадарцы, так і ў гарадскіх пасяленнях. Узнікненне гарадскіх

пасяленняў – важны паказчык агульных зрухаў, што адбыліся на беларускіх

землях да сярэдзіны ХІІІ ст.. Пераходныя рысы найбольш заметны былі ў ранім

сярэднявеччы, г. зн. у VI – IX стст., у далейшым і асабліва ў ХІІ – ХІІІ стст.,

сацыяльна-эканамічныя працэсы ва ўсё большай ступені сталі вызначацца

феадалізмам, які меў на ўсходнеславянскіх землях свае спецыфічныя рысы. Пры

гэтым асноўнымі цэнтрамі гаспадарча-эанамічнага жыцця становяцца феадальныя

вотчыны. Яны ўключалі ў сябе замак і сельскую акругу з залежнымі ад

землеўладальніка сялянамі. Першыя ўмацаваныя сядзібы, адасобленыя ад

акружаючых іх простых пасяленняў, адносяцца яшчэ да VIІІ – Х стс., у далейшым

іх колькасць і значэнне ўзраслі, і яны паступова набылі рысы феадальных замкаў.

Парыкладам можа служыць Вішчынскі замак, што знаходзіцца ў Рагачоўскім

раёне Гомельскай вобласці. На думку беларускага гісторыка Э.Загарульскага, гэты

замак узнік у сярэдзіне ХІІ ст. [47]. У ХІІ – ХІІІ стст. замкі як цэнтры феадальных

вотчын распаўсюдзіліся практычна на ўсіх землях усходніх славян. “Усю

феадальную Русь, - адзначаў расійскі гісторык Б. Рыбакоў, - мы павінны ўяўляць

сабе як сукупнасць некалькі тысяч мелкіх і буйных феадальных вотчын

княжацкіх, баярскіх, манастырскіх, вотчын “молодшей дружины”. Усе яны жылі

самастойным, эканамічна незалежным адзін ад аднаго жыццём, уяўляючы сабою

мікраскапічныя дзяржавы, якія былі мала звязаны паміж сабою і ў вядомай

ступені свабодныя ад кантролю дзяржавы” [48,с.42].

Такі характар эканомікі быў тыповым менавіта для сталага феадалізму, і ў

такую стадыю сацыяльна-эканамічнага і палітычнага развіцця ўступілі беларускія

землі ў ХІІ – ХІІІ стст. Не выпадкова ўжо ў той перыяд адбывалася драбленне

княстваў, яно вызначалася асаблівасцямі феадальнага грамадства.

Пытанні для самакантролю:

 Якую роль у эканоміцы беларускіх зямель адыгрывала сельская

гаспадарка? Што новага з’явілася ў земляробстве? Чым вызначалася

значэнне жывёлагадоўлі, прамысловай дзейнасці сялян?

 Растлумачце тэрміны “град”, “горад”. Калі яны з’явіліся на

ўсходнеславянскіх землях? Якія крытэрыі прапануюцца навукоўцамі для

вызначэння горада? Назавіце найбольш старажытныя гарады Беларусі.

Якімі былі шляхі ўзнікнення гарадоў? Колькі мелась гарадскіх

пасяленняў на тэрыторыі Беларусі ў сярэдзіне XIII ст.

 Дайце характарыстыку гарадскіх рамёстваў. У чым выражалася

спецыялізацыя гарадскога рамяства? Вызначце фактары, якія спрыялі

развіццю гандлёвых сувязей гарадоў. Па якіх накірунках яны

ажыццяўляліся? У чым была асаблівасць грашовай сістэмы таго часу?

 Якія змены праходзілі ў сацыяльнай сферы па меры разлажэння

родаплемяннога ладу? Як гэта адбілася на абшчыне, яе тыпы? Якія

гаспадарчыя ўклады вызначалі развіццё вытворчых і сацыяльных адносін

на беларускіх землях? Якую роль у сацыяльна-эканамічных працэсах

таго часу адыгрываў феадальны ўклад? У чым выражалась развіццё

феадалізма?

 Што было характэрна для сацыяльнай структуры грамадства? Якія

группы насельніцтва вылучыліся ў той час? Чым вызнчаўся іх статус?

Раздзел 3.

МІЖНАРОДНЫЯ УМОВЫ І ЗНЕШНЕПАЛІТЫЧНЫЯ ФАКТАРЫ

РАЗВІЦЦЯ БЕЛАРУСКІХ ЗЯМЕЛЬ

3.1. Сувязі беларускіх зямель з прыбалтыйска-скандынаўскім рэгіёнам

Пры вывучэнні гісторыі беларускіх зямель сярэдневяковага перыяду мы

павінны ўлічваць і міжнародныя ўмовы іх развіцця. Княствам, якія фарміраваліся

ў той час, даводзілася вырашаць не толькі праблемы, што тычыліся ўзеамаадносін

усходнеславянскіх зямель, але і ўстанаўліваць сувязі з сумежнымі і больш

аддаленымі дзяржавамі, весці барацьбу са знешняй небяспекай, удзельнічаць ва

ўзнікаўшых канфліктах. А такіх канфліктаў было шмат. Падлічана, што сярод 265

летапісных эпізодаў сярэдневяковай ваеннай гісторыі Усходняй Еўропы за перыяд

1060 – 1237 гг. толькі на долю Полацкага княства прыпадала чвэрць – 59 [1,с.5].

А між тым гэты аспект, г. зн. знешнепалітычныя фактары развіцця асобных

княстваў Русі, у вучэбнай і нават навуковай літаратуры раскрываецца

недастаткова. Шмат якія з гісторыкаў наогул лічаць, што праблем

знешнепалітычнай дзейнасці такіх княстваў не існуе, бо, на іх думку, у гэтай

сферы княствы не былі самастойныя, сувярэнныя.

Аднак гэта не зусім так. Пры разглядзе знешняй палітыкі Старажытнай Русі

трэба ўлічваць асаблівасці яе дзяржаўна-палітычнага ладу і, у прыватнасці, той

факт, што Старажытнаруская дзяржава ніколі не вызначалася цэнтралізацыяй, па

сутнасці, была федэрацыяй, ці канфедэрацыяй, і кіеўскім князям нават тады, калі

іх улада распаўсюджвалася на ўсе ўсходнеславянскія землі, прыходзілася лічыцца

з інтарэсамі мясцовых князёў пры вырашэнні міжнародных спраў. Як адзначае

гісторык У. Пашута, Русь была “аблытана рознага роду палітычнымі і

эканамічнымі абавязацельствамі тых зямель усходнеславянскай канфедэрацыі,

якія ёю аб’ядноўваюцца” [2,с.5].

Самастойнасць княстваў у вобласці знешняй палітыкі яшчэ больш узрасла з

сярэдзіны ХІІ ст., калі настаў перыяд феадальнай раздробленасці. З гэтага часу

Кіеў практычна цалкам страціў кантроль як над унутрыпалітычнымі, так і

знешнепалітычнымі дзеяннямі мясцовых князёў і аб адзінай знешняй палітыцы

Русі гаварыць не прыходзіцца.

Галоўнымі крыніцамі, на аснове якіх распрацоўваецца гісторыя знешняй

палітыкі Старажытнай Русі, з’яўляюцца замежныя хронікі, айчынныя летапісы,

паведамленні царкоўных і іншых аўтараў. Усе яны ўжо даўно ўведзены ў навуковы

ўжытак і даюць магчымасць раскрыць розныя аспекты міжнароднага жыцця

княстваў, якія ўзніклі на тэрыторыі Беларусі. Пры гэтым мы павінны ўлічваць

само геаграфічнае, дакладней, геапалітычнае становішча беларускіх зямель. Яно

мела свае своеасаблівасці, якія не маглі не адбівацца на міжнародных умовах

развіцця беларускіх зямель, знешнепалітынай дзейнасці княстваў. Перш за ўсё

трэба мець на ўвазе той факт, што беларускія землі знаходзіліся практычна ў

цэнтры еўрапейскага кантыненту і праз іх праходзілі важныя шляхі зносін

буквальна па ўсіх напрамках, у тым ліку шырока вядомы ў той час шлях “из варяг

в греки”, чаму спрыяла і густая рачная сістэма. Беларускія землі, акрамя таго,

былі адкрыты з усіх бакоў, не мелі якіх-небудзь натуральна-прыродных перашкод,

ды і дзяржаўных межаў у сучасным іх разуменні тады не было.

Гэтыя асаблівасці, безумоўна, улічваліся княствамі беларускіх зямель. Так,

для Полацкага княства важнае значэнне набыў прыбалтыйска-скандынаўскі

рэгіён, населены рознымі плямёнамі індаеўрапейскага і фіна-угорскага

паходжання. Яго звязвала з гэтым рэгіёнам Заходняя Дзвіна, яна быля галоўнай

воднай артэрыяй і таму Полацк імкнуўся авалодаць ёю. Менавіта ў гэтым

напрамку ішла крывіцка-полацкая каланізацыя, апорнымі пунктамі якой былі

невялікія ўмацаваныя паселішчы. Прыкладам такіх паселішчаў могуць служыць

гарадзішчы Гарадзец, Маскавічы, Пруднікі, Дрысвяты, Браслаў і некаторыя

іншыя, размешчаныя ў паўночна-заходніх раёнах Полацкай зямлі. Усе яны ўзніклі

ў ХІ – ХІІІ стст. [3,с.71]. Паступова пашырылася ўлада полацкіх князёў і на

Ніжняе Падзвінне, Балтыйскае узбярэжжа. Пісьмовыя крыніцы сведчаць, што

плямёны, якія жылі тут (лівы, земгалы, куршы) былі падначалены Полацкаму

княству і выплачвалі яму даніну. Яны выступалі ў адносінах да яго і як вайсковыя

саюзнікі. Уплыў Полацкага княства распаўсюдзіўся і на землі латгалаў і селаў –

бліжайшых суседзяў палачан. Магчыма, што гэтыя землі ў другой палове ХІ ст.

непасрэдна ўваходзілі ў склад Полацкага княства. Прыкладна ў гэты час тут

з’явіліся гарады Герцыке і Кукенойс, стаўшыя цэнтрамі невялікіх княстваў, якія

знаходзіліся ў васальнай залежнасці ад Полацка. На думку Г. Штыхава, вельмі

магчыма, што ў Кукенойсе і Герцыке княжылі прадстаўнікі полацкай дынастыі са

сваімі дружыннікамі [4,с.61-64]. Пры Усяславе Брачыславічы ўлада Полацка

распаўсюдзілася на захад і паўночны-захад, у раёны рассялення літоўскіх

плямёнаў. Пры гэтым жа князі пад палітычным і эканамічным уплывам Полацка

знаходзіліся землі басейна ракі Нярыс (Віліі) ва Ўсходняй Літве. Некаторыя

даследчыкі лічаць, што адным з магчымых цэнтраў збору даніны ў гэтым рэгіёне

нейкі час з’яўлялася паселішча на месцы сучаснай Вільні [5,с.285].

Даволі рана завязаліся сувязі беларусіх зямель і са Скандынавіяй, населенай

вікінгамі ці варагамі, як называлі іх славяне (для жыхароў Заходняй Еўропы яны

былі нарманамі, г. зн. паўночнымі людзьмі). Гэта быў ваяўнічы народ, добра

ведаўшы вайсковую і марскую справу, які стварыў пагрозу для многіх краін

Еўропы і Усходу. Перыяд ІХ – ХІ стст., калі яны праявілі асаблівую актыўнасць,

называюць пад час “эпохой викингов”. Вікінгі з’явіліся тады ў Францыі і Англіі,

Германіі, Іспаніі, Італіі, у паўночнай Афрыцы, Візантыі. Яны каланізавалі таксама

Ісландыю, дасягнулі Грэнландыі і за многія стагоддзі да Калумба праніклі нават

на амерыканскі кантынент. У сярэдзіне ІХ ст. вікінгі з’явіліся ва Ўсходняй Еўропе

і працягвалі сваю дзейнасць тут да пачтку ХІІІ ст. [6]. Пры гэтым яны імкнулісь

падначаліць усходнеславянскія і некаторыя іншыя плямёны, якія знаходзіліся ў

паўночных раёнах Усходняй Еўропы. Ва ўсялякім разе некаторыя з гэтых

плямёнаў вымушаны былі плаціць даніну, аб чым ёсць запіс у Ніканаўскім

летапісе пад 859 г.: “Имаху дань варязи из заморья на чюди, и на словенех, на

мери и на всех кривичех...” [7,с.8]. Большасць гісторыкаў разглядаюць гэты факт,

як сведчанне залежнасці названых у летапісах плямёнаў ад швецкіх вікінгаў. Але

ёсць і іншыя ацэнкі. Так, шэраг вучоных бачаць у даніне не форму падначалення,

а плату за захоўванне мірных адносін і саюзную дапамогу. Не выключаецца, што і

выплата славянамі даніны варагам з’явілася сродкам падтрымкі добрасуседскіх

адносін. Вядома, напрыклад, што Візантыя (а тады гэта была адна з буйнейшых

дзяржаў) на працягу доўгага часу выплачвала даніну многім суседнім дзяржавам,

у тым ліку і славянскім плямёнам, але гэта не гаворыць аб яе падначаленым

становішчы ў адносіных да гэтых дзяржаў. “У другой палове першага

тысячагоддзя, - піша гісторык А. Сахараў, - гэта практыка была настолькі шырока

распаўсюджана і агульнапрынята пры заключэнні мірных пагадненняў, якія ішлі

за ваеннымі канфліктамі, што не прыходзілася сумнявацца ў дасканалым

знаёмстве з ёю на Русі” [8,с.110].

Такім чынам, можна меркаваць, што даніна, якая выплачвалася

ўсходнславянскімі плямёнамі, у тым ліку і крывічамі, варагам, з’яўлялася адным

са сродкаў падтрымкі мірных адносін са Скандынавіяй, прадухілення нападзенняў

з поўначы. Аднак выплата гэта працягвалася нядоўга. Ніканаўскі летапіс, у якім

ідзе гаворка аб даніне варагам, паведамляе пад 867 г.: “Въсташа Словене, рекше

новгородцы и Меря и Кривичи на варяги и изгнаша их за море и не даша им дани”

[9,с.306].

Крыніцы захавалі для нас сведчанне і аб удзеле выхадцаў са Сандынавіі ў

палітычным жыцці ўсходнеславянскіх княстваў. Так, калі верыць летапісным

звестка аб т. зв. “призвании варягов”, то менавіта выхадцы са Скандынавіі

(Рурыкавічы) сталі на чале гэтых княстваў, паклаўшы пачатак новай княскай

дынастыі, хоць скандынаўскае паходжанне Рурыка прызнаюць не ўсе гісторыкі.

Магчыма са скандынаваў былі і полацкія князі. У “Аповесці мінулых гадоў” пад

862 годам запісана, што Рурык аддаў полацкія землі аднаму з сваіх конунгаў

(“овому Полотеск, овому Ростов, другому Белоозеро”). А першым насельніцтвам

тут, г.зн. на Полаччыне, былі крывічы, адзначыў летапісец [10,c.8].

Скандынаўскага паходжання, відаць, быў і полацкі князь Рагвалод. “Бе бо

Рогволод пришел і заморья, имяше свою власть в Полотьске”, - запісана ў

“Аповесці мінулых часоў” [11,с.10]. Нарманскага або варажскага паходжання

некаторые гісторыкі лічаць і князя Тура, які з’явіўся ў дрыгавічоў, у адным з

летапісаў ён названы братам Рагвалода. Есць падставы меркаваць, што выхадцы

са Скандынавіі выступалі ў якасці наймітаў, былі ў дружынах мясцовых князёў,

выконвалі дыпламатычныя, гандлёвыя і іншыя даручэнні гэтых князёў. У

скандынаўскай саге аб Эймундзе, напрыклад, расказваецца, як ён з дружынаю

наймаўся да полацкга князя Брачыслава. У гэтай саге ідзе размова аб падзеях, калі

полацкі князь Брачыслаў Ізяславіч здейсніў паход на Ноўгарад [12,с.5-10]. Увогуле

знаходжанне варагаў (ці нарманаў) у Полацку знайшло адлюстраванне і ў іншых

пісьмовых крыніцах. Яно падцвярджаецца таксама некаторымі знаходкамі,

выяўленнымі ў выніку археалагічных даследаванняў. Некаторыя гісторыкі

(М.Пагодзін, С.Бялецкі, Ю.Лесман) лічылі нават, што Полацк, як і некаторыя

іншыя старажытнарускія гарады, быў заснаваны варагамі.

Але якой бы ні была роля скандынаўскіх варагаў-вікінгаў у жыцці ўсходніх

славян, яе нельга перабольшваць, як гэта робяць некаторыя гісторыкі,

спасылаючыся на асобныя факты. Самі па сабе факты (хоць і праўдзівыя) не

могуць быць падставаю да агульнах заключэнняў. Усходнія славяне, безумоўна,

іспыталі ўдзеянне скандынаваў. Разам з тым яны сумелі забяспечыць самастойнае

развіццё сваіх зямель, а выхадцы са Скандынавіі растварыліся ў

агульнаславянскай масе, былі асіміляваны імі, аставіўшы, магчыма, назву “Русь”,

яе многія лічаць шведскага паходжання [13].

Гэта тычыцца і беларускіх зямель. Княствы, якія склаліся тут, і, у

прыватнасці, Полацкае, актыўна адстойвалі свае інтарэсы і праводзілі

самастойную палітыку. Пры гэтым ім удалося на працягу доўгага часу

ўтрымліваць пад сваім кантролем Ніжняе Паддзвінне і некаторыя раёны

Балтыйскага ўзбярэжжа. Праўда, сітуацыя ў Прыбалтыцы ўжо ў пачатку ХІІІ ст.

ускладнілася, сюды, як мы ўбачым, сталі пранікаць крыжаносцы, стварыўшы для

Полацка і іншых княстваў Русі шмат праблем.

3.2. Удзел княстваў беларускіх зямель ва ўмацаванні бяспекі Русі

на поўдні, развіцці сувязей з Візантыяй, іншымі краінамі

Не былі ізаляваны беларускія землі і ад падзей, што адбываліся на поўдні і,

у прыватнасці, у адносінах з Візантыяй. Гэтыя адносіны таксама завязаліся даўно.

Гісторыкі, якія вывучалі гэтае пытанне, адзначаюць, што сутыкненне шматлікіх

старажытнаславянскіх плямёнаў з Візантыйскай імперыяй адбылося ў V – VI стст.

н. э. Ужо тады гэтым плямёнам добра знаемы быў шлях на Канстанцінопаль, і яны

неаднаразова рабілі набегі на ўладанні імперыі. У час Старажытнай Русі сувязі

усходніх славян з Візантыяй не толькі пашырыліся, але і набылі новую якасць –

сталі насіць міждзяржаўны характар, што замацавана было спецыяльным

дагаворам, які быў падпісаны з Візантыяй у выніку паходу русаў на сталіцу

імперыі ў 860 г.

Трэба адзначыць, што гісторыкі вельмі высока ацэньваюць паход 860 г.,

разглядаюць яго як паварот у руска-візантыйскіх адносінах. Менавіта з гэтага

часу, на думку Б. Рыбакова, гісторыя Русі цесна сплялася з гісторыяй Візантыі,

Балгарыі [14,с.165].

Далейшае развіццё адносін Русі з Візантыяй адбылося ў X ст., калі на яе

былі зроблены новыя паходы – ў 907, 911 і 944 гг. Вынікам гэтых паходаў сталі

пагадненні, якія пашырылі і ўглубілі міждзяржаўны характар руска-візантыйскіх

адносін.

Для нас у дадзенай праблеме важна пытанне: ці ўдзельнічалі ва ўсіх гэтых

паходах і перагаворах, звязаных з падпісаннем дагавораў, прадстаўнікі княстваў,

якія знаходзіліся на тэрыторыі Беларусі?

Калі разглядаць першы паход, паход 860 г., дык пастаўленае намі пытанне

застаецца адкрытым, т а му што крыніцы, якія захаваліся, не раскрываюць склад

удзельнічаўшых у паходзе войск, а некаторыя гісторыкі, галоўным ч ын ам

гісторыкі-нарманісты, увогуле адмаўлялі ўсходнеславянскі, рускі характар гэтага

паходу.

Станоўча можна адказаць на пастаўленае пытанне ў адносінах пахода 907

г., арганізаванага кіеўскім князем Алегам. Аналіз зве стак, якія тычацца гэтага

паходу, паказвае, што рыхтуючыся да яго, Алег сабраў пад сваю руку ўсе наяўныя

сілы ўсходнеславянскіх плямёнаў, залежных на той момант ад Кіева або ўжо

ўваходзіўшых у склад Кіеўскай Русі. У ліку гэтых плямёнаў былі і крывічы,

Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у сярэдневяковы перыяд (V - першая палова ХІІІ стст.)

Подождите немного. Документ загружается.