Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у сярэдневяковы перыяд (V

Подождите немного. Документ загружается.

Другімі словамі, фальклор быў ўсенародным тварэннем, развіваўся ўсімі слаямі

насельнітва, сельскага і гарадскога.

Неабходна адзначыць, што вусная народная творчасць Беларусі, як і іншых

старажытнарускіх зямель, мела агульную ўсходнеславянскуб аснову, але і ў гэтай

сферы ўжо тады намеціліся пэўныя племянныя адрозненні. Яны зафіксаваны і ў

летапісах. Усходнеславянскія плямены, як піша летапісец, “имяху обычаи свои, и

законъ отецъ своих и преданья, кождо свой нравъ” [33,с.14]. Гэтыя адрозненні ў

далейшым сталі яшчэ больш выразнымі, вызначылі асаблівасці беларускага,

украінскага і рускага фальклору.

Не магла не закрануць вусную народную творчасць і новая, хрысціянская

рэлігія, якая з’явілася на ўсходнеславянскіх землях з канца Х ст. Яна, можна

сказаць, не прыняла яго ў тым выглядзе, у якім гэтая творчасць склалася да таго

часу. Больш таго, і гэта пацвярджаюць шматлікія дакументы і даследаванні,

хрысціянская царква павяла рашучую барацьбу са звычаямі і абрадамі,

маральнымі нормамі, якія скаліся ў перыяд язычніцтва, яны былі аб’яўлены

“варварскими”. Аднак цалкам змяніць іх царква не змагла, адбылося зліцце

дахрысціянскіх і хрысціянскіх традыцый, што знайшло адлюстраванне як у

народных, так і рэлігійных святах і абрадах. Хрысціянства было вымушана ісці на

ўступкі, прызнаючы і асвячаючы старыя язычніцкія святы, абрады, святыя месцы і

саміх старых язычніцкіх багоў. Так, з прыняццем хрысціянства Пярун

пераўтварыўся ў святога Іллю, а яго “гремящая неделя” у “святую неделю”. Волос

ці Велес стаў святым Власіем, апекуном жывелы, бог сонца Хорс з яго сонечным

канем стаў Ягорам, Іван Хрысціцель зліўся з купальскім язычніцкімі абрадамі,

Мокаш стала Параскевай Пятніцай, функцыі апекуна кавалеў Сварога адышлі да

святых Кузьмы і Дзям’яна, свята Ярылы стала “всех святским заговеньем”.

Асвечаны былі Купала, Троіца, Вялікдзень і іншыя святы і абрады. Пад

уздзеяннем язычніцкіх уяўленняў, і ў прыватнасці, жаночых багінь плоднасці і

ўрадлівасці у Старажытнай Русі, ў тым ліку і на беларускіх землях, склалася

асаблівае шанаванне Багародзіцы. Першыя царкоўныя храмы былі пабудаваны

менавіта ў яе гонар. Яны ‘явіліся ў Полацку, Друцку, Мінску. Даследчыкі

адзначаюць, што шанаванне Багародзіцы аслабіла нават культ Іесуса Хрыста.

Іесус Хрыстос разглядаўся ў старажытнасці “не как божество, а более как

мученик, к которому всегда лежала душа русского христианина” [34,с.46]. Усе гэта

не змагло не адбіцца на хрысціянскай рэлігіі, вызначыла яе асаблівасці.

“Длительный процесс проникновения христианства в древнерусскую среду, - піша

Г.Філіст. – сопровождалось взаимопроникновением христианской религиозной

культуры и культуры цельной общественной системы, каковой являлось

древнерусское общество. На основе взаимопроникновения этих культур

формировалось, по сути дела, новая религия – русское православие” [35,с.204].

Хрысціянства як бы славянізавалася, народ прыстасаваў яго да асаблівасцей сваёй

матэрыяльнай культуры і нацыянальных традыцый. Але гэты працэс быў доўгі.

Што ж тычыцца эпохі Старажытнай Русі, то ўзаемадзеянне двух рэлігійных сістэм

– язычніцкай і хрысціянскай – тады было ў многім павярхоўным і нарадзіла яно

такую з’яву, як двухвер’е.

Істотна важнай з’явай у гісторыі культуры беларускіх зямель стала

распаўсюджанне пісьменнасці. Ёсць пэўныя звесткі аб тым, што ва ўсходніх

славян яшчэ да зараджэння дзяржаўнасці і з’яўлення хрысціянства мелася свая

сістэма пісьма, аднак у далейшым яна не атрымала развіцця [36,с.13-17]. У аснову

славянскай пісьменнасці лягла т.зв. “кірыліца”, азбука, стварэнне якой звязваюць з

іменамі хрысціянскіх вучоных-місіянераў братоў Кірыла і Мяфодзія. Пры

дапамозе “кірыліцы” пісалі ў Балгарыі, Сербіі, на Русі і ў іншых славянскіх

краінах (пранікненне кірыліцкай пісьменнасці гісторыкі звязваюць з эпохай

княгіні Вольгі).

Самым старажытным помнікам кірылічнай пісьменнасці, які быў знойдзены

на тэрыторыі племяннога саюза крывічоў, лічыцца надпіс “гороухша” (даследчык

П.Чарных прапанаваў чытаць гэта слова як “гороухшна”) на гліняным посудзе

(амфары) сярэдзіны Х ст. з курганаў пад Смаленскам (магчыма гэта было

абазначэнне гарчыцы ці гарчычнага зерня). Другім такім помнікам з’яўляецца

свінцовая пячатка з імем полацкага князя Ізяслава, якая датуецца канцом Х ст.

Дарэчы, на Рурыкавым гарадзішчы ў Ноўгарадзе знойдзена пячатка і Ефрасінні

Полацкай (захоўваецца ў фондах Ноўгародскага гістарычна-археалагічнага

запаведніка).

З зараджэннем дзяржаўнасці і распаўсюджаннем хрысціянства магчымасці

для развіцця пісьменнасці на тэрыторыі Беларусі яшчэ больш пашырыліся.

Прычым пісьменнасць ужо ў ХІ – ХІІІ стст. была распаўсюджана не толькі ў

асяроддзі духавенства і феадальных саслоўяў, але і сярод гараджан, тарговых

людзей. Аб гэтым сведчаць розныя надпісы (“граффити”), якія выяўлены

археолагамі ў розных гарадах Беларусі. Напрыклад, захаваўся надпіс на камні

фундамента Полацкага Сафійскага сабора, на цагліне, якая прызначалася для

гэтага сабора. Яны датуюцца ХІ ст.

Шмат надпісаў на прасліцах, якія выкарыстоўваліся пры прадзенні. Толькі ў

полацкіх гарадах знойдзена 6 такіх прасліц, на якіх маюцца розныя надпісы

(“бабино пряслень”, “ника” і іншыя) [37,с.232-233]. У Брэсце выяўлены

самшытавы грэбень ХІІІ ст. з выразанымі на ім буквамі алфавіта. На адным баку

грэбня выразаны буквы А, Б, В, Г, Д, Е, на другім – Ж, З, І, И, К, Л. Гэта – пакуль

першая і адзіная на тэрыторыі Беларусі азбука, прадстаўленая ў такім выглядзе,

якая дайшла да нас ад эпохі Старажытнай Русі [38,с152-153].

Да нашых дзён дайшлі і т.зв. “Борисовы камни” з надпісам, які ўвекавечыў

імя полацкага князя Барыса Усяславіча – заснавальніка горада Барысава. Яны

выяўлены ў рэчышчы Заходняй Дзвіны ніжэй Полацка (чатыры вялікія валуны з

высечанымі на іх крыжамі і надпісамі ХІІ ст. “Господи помоги рабу своему

Борису”). Яшчэ два такіх камяні ёсць у Вілейскім раёне Мінскай вобласці і ў

Талачынскім раёне Віцебскай вобласці. У Аршанскім раёне быў “Рагвалодаў

камень”, з надпісам 1171 г. [39,с.230-231]. Трэба адзначыць, што па

распараджэнню мясцовых улад ужо ў наш час амаль усе Барысавы камяні былі

знішчаны. Толькі адзін з іх удалося перавезці Полацкаму музею і ўстанавіць перад

Сафійскім саборам. Яшчэ адзін Барысаў камень знаходзіцца ў Дзяржаўным

гістарычным музеі ў Маскве.

На тэрыторыі Беларусі знойдзены і такія важныя і унікальныя пісьмовыя

дакументы, як берасцяныя граматы. Першая з іх была выяўлена ў 1959 г. у

Віцебску. Праўда, датуецца яна больш познім часам – канцом ХІІІ – пачаткам ХІV

стст. Вось тэкст гэтай граматы: “От Степана к Нежилу. Если ты продал одежду, то

купи мне жита за 6 гривен. А когда чего не продал, то пришли мне в наличности.

Когла же продал, то, добродей мой, купи мне жита” [40,с.76].

Другая берасцяная грамата знойдзена ў Мсціслаўле ў 1980 г., датуецца яна

канцом ХІІ ст. З яе тэкста захаваліся толькі два радкі, у першым гаворыцца пра

пшаніцу на 4,5 грыўны, у другім – аб нейкім Сямёне [41,с.428]. Берастой ў ХІІ –

ХІІІ стст. шырока карысталіся ўсе жыхары Старажытнай Русі, і граматы,

зробленыя з іх, не захаваліся ці пакуль не знойдзены ў іншых гарадах Беларусі. На

суседняй Смаленскай зямлі, напрыклад, вядомы 15 такіх грамат [42,с.139].

У матэрыялах археалагічных раскопак шырока прадстаўлены таксама

спецыяльны інструмент, з дапамогай якога наносіліся пісьмовыя знакі на берасце

ці дашчэчках, пакрытых воскам, т.зв. пісалы. Яны выяўлены ў Мінску (6), Друцку

(3), Браславе (2), Навагародку, Тураве, Брэсце, іншых беларускіх гарадах, таксама

ў Смаленску (больш за 60). Гісторык А.Мядзведзеў апісаў 166 “писал” [43,с.64-

72].

Можа ўзнікнуць пытанне: як жа людзі таго часу станавіліся пісьменнымі,

хто іх вучыў, ці існавала якая-небудзь сістэма адукацыі?

Аб сістэме як такой, безумоўна, гаварыць не прыходзіцца, таму што ў той

перыяд яна не існавала ні на тэрыторыі Беларусі, ні на іншых ўсходнеславянскіх

землях. Але школы тады меліся. Гэта перш за ўсё школы царкоўныя (галоўным

чынам пры манастырах), вучыліся таксама і індывідуальна, а ў якасці настаўнікаў

выступалі царкоўнаслужыцелі, манахі, свецкія людзі. Развіцце асветы знаходзіла

падтрымку і з боку дзяржаўных дзеячаў, князёў. Напрыклад, летапісы адзначаюць

асветніцкую дзейнасць полацкага князя Ізяслава, назывюць яго князем-кніжнікам

[44]. Такім чынам, ёсць падставы сцвярджаць, што ўжо ў сярэднявеччы

пісьменнасць на беларускіх землях была даволі распаўсюджанай з’явай.

Безумоўна, мы не павінны пераацэньваць гэту з’яву. Стан пісьменнасці і асветы

адлюстроўваў асаблівасці эпохі, самаго грамадства, агульныя дасягненні ў

развіцці культуры.

Разам з тым трэба мець на ўвазе і той факт, узровень асветы вызначаецца не

толькі сістэмай адукацыі. Важную роль заўсёды адыгрывала і літаратура. Яна

таксама ўзнікла ў разглядаемы перыяд і яе развіццё непасрэдна было звязана з

тым пад’ёмам у духоўным жыцці грамадства, які наступіў у эпоху Старажытнай

Русі.

Характэрнай асаблівасцю літаратуры таго часу быў яе сінкрэтызм, г.зн.

пэўная злітнасць, непадзельнаць. Аднак пераважнае значэнне тады на беларускіх

землях (як і ва ўсёй Старажытнай Русі) мелі царкоўна-рэлігійныя творы,

перакладзеныя з грэчаскай і старабалгарскай моў, у якіх выкладаліся асновы

хрысціянскага светапогляду і хрысціянскай маралі, апісанні жыцця хрысціянскіх

святых, сачыненні рымскіх і візантыйскіх багасловаў, гістарычныя хронікі, інш.

Усе гэтыя кнігі былі рукапісныя. Захавалася, напрыклад, Тураўскае евангелле ХІ

ст. – самая ранняя, вядомая навукоўцам кніга, якая была створана ў межах

Беларусі. Яна была напісана кірыліцай, прыгожа аформлена. Фрагменты гэтага

евангелля выпадкова былі знойдзены сябрамі Віленскай археаграфічнай камісіі ў

1865 г., цяпер яны знаходзяцца ў бібліятэцы АН Літвы [45]. Дайшлі да нас і

адрыўкі Полацкага евангелля (канец ХІІ ст.), Аршанскага (канец ХІІ – пачатак ХІІІ

стст.).

Адначасова з перакладзенымі кнігамі сталі з’яўляцца і арыгінальныя

сачыненні, аўтарамі якіх былі ўражэнцы беларускіх зямель. У іх ліку ў першую

чаргу неабходна назваць Ефрасінню Полацкую – унучку полацкага князя

Усяслава. Яна фактычна з’яўляецца першай ва ўсходніх славян жанчынай –

прапаведніцай хрысціянства і разам з тым і першай жанчынай асветніцай,

пісьменніцай. Асветніцкая дзейнасць Ефрасінні Полацкай заключалася не толькі ў

тым, што яна асабіста займалася перапіскай і распаўсюджваннем царкоўных кніг,

хронік, іншых твораў. У Сафійскім саборы, у якім Ефрасіння пражывала, ёю быў

арганізаваны, на думку гісторыкаў, цэлы скрыпторый. Запрошаныя сюды пісцы

перапісвалі тыя кнігі, што захоўваліся ў бібліятэцы сабора. Асветніца і сама магла

пісаць творы – малітвы, павучанні. Некаторыя даследчыкі небезпадстаўна

звязваюць з імем Ефрасінні полацкае летапісанне. Цэнтрамі асветы ў Полацкім

княстве сталі манастыры, заснаваныя Ефрасінняй. Трэба сказаць, што Ефасіння

Полацкая – першая з жанчын сярод ўсходніх славян, якую царква аб’явіла святой.

Прычым такой яе прызнаюць і праваслаўныя, і католікі. Акрамя таго, Ефрасіння

лічыцца нябеснай заступніцай Полацка, а таксама і ўсёй Беларусі. Падрабязней аб

жыцці і дзейнасці Ефрасінні Полацкай, яе ролі ў развіцці культуры Беларусі

можна даведацца з навуковай літаратуры [46].

Глыбокі след ў гісторыі Беларусі, яе культуры пакінуў таксама Кірыла

Тураўскі. Яго літаратурная і асветніцкая дзейнасць адносіцца да другой паловы

ХІІ ст. Ён нарадзіўся каля 1130 г. у сям’і багатага гараджаніна, быў

высокаадукаваным чалавекам. Па прапанове мясцовага князя кіеўскі мітрапаліт

узвёў яго на пасаду епіскапа Тураўскага. Гісторыкі лічаць, што Кірыла Тураўскі –

буйны для свайго часу пісьменнік. Ён з’яўляецца аўтарам многіх т.зв. “слоў”,

прысвечаных многім царкоўным святам, казанняў, павучанняў, малітваў,

некаторыя з іх былі напісаны нават у вершаванай форме. Літаратурная слава

Кірылы Тураўскага выйшла далёка за межы Беларусі. Яго сачыненні ведалі,

перапісвалі, чыталі ў многіх славянскіх краінах. “Славен бысть по всей земле той”

– адзначаецца ў жыцціі Кірылы Тураўскага. Але Кірыла Тураўскі вядомы быў не

толькі як пісьменнік, аўтар шматлікіх царкоўна-рэлігійных твораў, ён быў і

майстэрскім прамоўцам, прапаведнікам. Сучаснікі называлі яго другім

Златавустам, які “паче всех воссиял на Руси” [47].

На тэрыторыі Беларусі, як і ў іншых славянскіх землях, шырока вядомы

былі творы і яшчэ аднаго буйнога царкоўна-рэлігійнага дзеяча (ён стаў другім

мітрапалітам рускага паходжання), пісьменіка, асветніка – Клімента Смаляціча,

які нарадзіўся ў Смаленску. Праўда, да нас дайшоў толькі адзіны яго твор –

“Пасланне прасвітару Фаме”, але і ён характарызуе Клімента Смаляціча як

выключна высокаадукаванага чалавека. Як падкрысліваецца ў летапісе, Клімент

Смаляціч “был кнжником и философом, каких на Руси не было еще”. Як кніжнік і

царкоўны прапаведнік, быў шырока вядомы і Аўраамій Смаленскі, які жыў у

канцы ХІІ – першай палове ХІІІ стст. [48,с.62-65].

Сярод твораў царкоўна-рэлігійнай літаратуры, якія былі распаўсюджаны ў

той перыяд на Беларусі, неабходна вылучыць т.зв. “Житии” – творы, ў якіх

апісвалася жыцце і дзейнасць хрысціянскіх святых, падзвіжнікаў. Яны з’яўляюцца

каштоўнейшымі помнікамі старажытнабеларускай літаратуры. Такім помнікам

можна лічыць “Жыціе Ефрасінні Полацкай”. Яно захавалася ў “Четьи Минеи”

мітрапаліта Макарыя (XV ст.), але ёсць падставы сцвярджаць, што яно было

створана ў канцы ХІІІ ст., праўда, аўтар невядомы. Невядома нам і імя аўтара

“Жыція Кірылы Тураўскага”. Безумоўна, гэта былі высокаадукаваныя людзі, якія

валодалі літаратурным талентам, добра ведалі герояў сваіх твораў. Так, “Жыціе

Аўрамія Смаленскага” напісаў яго вучань Яфрэм. Магчыма, вучнямі, паплечнікамі

Ефрасінні Полацкай і Кірылы Тураўскага былі аўтары, якія напісалі іх “Жыція”

[49].

Акрамя царкоўна-рэлігійнай літаратуры, на тэрыторыі Беларусі вядомы

былі тады і розныя творы свецкага характару, як перакладзеныя, так і

арыгінальныя, у тым ліку і творы мастацкай літаратуры. Да ліку апошніх у

першую чаргу неабходна аднесці славутае “Слово о полку Игореве”, якое было

напісана невядомым аўтарам у ХІІ ст. Гэты твор справядліва ацэньваецца як самае

высокае дасягненне мастацкай літаратуры ўсходніх славян ранняга сярэднявечча.

Разам з тым ён – “сваеасаблівая энцыклапедыя Старажытнай Русі, багатая крыніца

пазнання светапогляду нашых продкаў, іх культуры, побыту, мовы. Яго па праву

лічаць і мастацкім шэдэўрам сусветнага значэння” [50,с.335].

Неабходна адзначыць, што “Слово о полку Игореве” мае самае непасрэднае

дачыненне да гісторыі Беларусі. І не толькі таму, што ў ім адлюстроўваліся падзеі,

якія адбыліся тут, паказаны рэальныя гістарычныя асобы. Ёсць даволі

пераканаўчыя сведчанні таго, што гэты твор быў створаны на тэрыторыі Беларусі.

Думка аб беларускім паходжанні “Слова о полку Игореве” была выказана ўжо ў

ХІХ ст., і яе падзялялі як гісторыкі, так і пісьменнікі, літаратуразнаўцы.

Так, гісторык К.Калайдовіч адзначаў са спасылкай на тых, хто бачыў

арыгінал “Слова” (яго, як вядома, адкрыў А.Мусін – Пушкін у канцы XVIII ст.),

“што той быў пісаны ў ліст беларускім почыркам”. Украінскі даследчык

Е.Паўленка лічыць, што тэкст “Слова о полку Игореве” склаў гродзенскі князь

Ізяслаў Васількавіч, гэта было яго пісьмо з Галіча [51]. Гісторык Б.Зотаў прыйшоў

да высновы, што аўтарам “Слова о полку Игореве” мог быць Кірыла Тураўскі;

гэту выснову ен абгрунтаваў у артыкуле, які змешчаны быў у 1989 г. у часопісе

“Вопросы истории” [52].

Меркаванне аб беларускім паходжанні “Слова о полку Игореве” выказвалі і

такія вядомыя польска-беларускія пісьменнікі, як З. Даленга-Хадакоўскі,

У.Сыракомля, яны з’яўляюцца аднымі з першых даследчыкаў гэтага твору.

Глыбокі аналіз “Слова” даў у сваіх лекцыях, прысвечаных славянскай літаратуры,

А.Міцкевіч. “До тех пор, - гаварыў ен, - пока неизменными остаются славянская

природа и славянский характер, поэма эта по праву будет считаться национальной

и благодаря своей правдивости сохранит в известной мере свою актуальность”

[53,с.14].

Трэба заўважыць, што “Слово о полку Игореве” неаднаразова перакладалася

на беларускую мову. Першыя такія пераклады належаць пяру Янкі Купалы і

Максіма Гарэцкага. Я.Купала здзейсніў таксама адзін з найлепшых у славянскім

свеце вершаваны пераклад “Слова”. Даследчыкі адзначаюць, што таленавіта і

вельмі блізка да арыгіналу пераўвасобіў старажытны твор па-беларуску Рыгор

Барадулін [54,с.43].

Састаўной часткаю літаратурнага працэсу, які развіваўся тады на Беларусі,

было летапісанне. Яно вялося, на думку гісторыкаў, у Полацку, Тураве, а магчыма

і ў Новагародку. Полацкім летапісам, як вядома, карыстаўся расійскі гісторык В.

Тацішчаў. Належала яна П.Яропкіну, удзельніку змовы А. Валынскага. Не

выключаецца, што летапісаннем у Полацку магла займацца Ефрасіння. Бібліятэка,

якая мелася ў Полацкім Сафійскім саборы і ў якой працавала Ефрасіння, была

разрабавана ў 1579 г., у час Лівонскай вайны. Аб тым, што ў ёй меліся і летапісы,

сведчыў сакратар польскага караля Стэфана Баторыя Р. Гейдэнштэйн. “В глазах

образованных людей, - адзначаў ён, апісваючы разгром Полацка, - почти не

меньшую ценность, чем вся остальная добыча (!) имела найденная там

библиотека. Кроме летописей (падкрэсл. намі - П.Дз.), в ней было много

сочинений греческих отцов церкви...” [55,с.135]. Полацкія летапісы, якія

захоўваліся ў Сафійскім саборы, маглі трапіць і ў рукі П. Яропкіна. Аднак

старажытнабеларускія летапісы не захаваліся [56,с.90 - 98].

Як адзначалася вышэй, пісьменнасць на беларускіх землях развівалася на

аснове “кірыліцы”, якая вызначала характар і асаблівасці літаратурнай мовы таго

часу. Гэта была стараславянская або царкоўнаславянская мова, зразумелая

кожнаму славяніну, які прыняў хрысціянства па грэка-візантыйскаму абраду.

Разам з тым на базе народных гаворак паступова стала нараджацца і ўласна

беларуская мова, элементы якой бачны ў пісьмовых крыніцах ХІІІ ст. У ліку такіх

крыніц вучоныя вылучаюць Смаленскую грамату 1229 г., Полацкія граматы ХІІІ

ст. Беларускія словы сустракаюцца і ў творах Клімента Смаляціча (“сябры”,

“ляда”, “пожні”), а таксама ў “Жыцці Аўраамія Смаленскага” (“настаўнік”,

“злодий”, “потреба”, “вельми” і інш.). Асаблівасці, якія ўласцівы беларускай мове,

найбольш выразнымі былі ў падзвінска-падняпроўскім раёне і, у прыватнасці, у

раёне Полацка і Смаленска – буйнейшых культурных цэнтрах таго часу, дзе ўзнік

мясцовы, смаленска-полацкі дыялект. Такога пункту гледжання ў гэтым пытанні

прытрымліваліся А. Сабалеўскі, Я. Карскі і іншыя.

Якасна новыя моманты да сярэдзіны ХІІІ ст. вызначыліся і ў такой сферы

культуры, як мастацтва. Яны асабліва заметны ў архітэктуры, развіцце якой было

звязана не толькі з драўляным, але і з мураваным будаўніцтвам.

Вялікі ўплыў на архітэктуру Беларусі, як і іншых усходнеславянскіх зямель,

аказала хрысціянства, устанаўленне сувязей з Візантыяй. Візантыйскія майстры

прынеслі шмат новага ў развіцце архітэктуры, галоўным чынам культавай,

царкоўнай. Аднак у цэлым архітэктура развівалася ў рэчышчы славянскіх

традыцый, а вопыт, які быў назапашаны ў дахрысціянскі перыяд,

выкарыстоўваўся мясцовывымі майстрамі як пры ўзвядзенні, так і пры

афармленні будынкаў.

Аб’ектамі будаўніцтва ў той перыяд былі самыя разнастайныя збудаванні,

але найбольш высокага ўзроўню развіцця архітэктура дасягнула пры ўзвядзенні

культавых будынкаў – цэркваў, сабораў, манастыроў. Такія будынкі па меры

распаўсюджвання хрысціянства сталі з’яўляцца перш за ўсе ў гарадах.

Першыя культавыя збудаванні на тэрыторыі Беларусі, як лічаць гісторыкі

архітэктуры, з’явіліся на тэрыторыі Беларусі ў ХІ ст., і самым старажытным з іх

была царква святой Багародзіцы ў Полацку. Яна ўпамінаецца ў Цверскім летапісе

пад 1001 г., а ў “Аповесці мінулых гадоў” – пад 1007 г. [57,с.88]. Тут жа, у

Полацку, быў узведзены і такі выдатны помнік манументальнага дойлідства, як

Сафійскі сабор. Гэта была трэцяя, пасля Кіева і Ноўгарада, Сафія на Русі, г.зн.

пабудова падобнага тыпу. Мяркуюць, што Сафійскі сабор залажыў полацкі князь

Ізяслаў, але тады ен быў драўляны. Пры князі Усяславе, дзесьці паміж 1044 і 1066

гг., яго перабудавалі як мураваны храм. Расійскі гісторык Л.Аляксееў лічыць, што

яго будавалі пасля 1060 г. і адбывалася гэта ў 1062 – 1066 гг. На яго думку,

будавала Полацкі Сафійскі сабор арцель візантыйскіх зодчых з удзелам майстроў з

іншых гарадоў Русі [58,с.75-76, 78]. Аб Полацкім Сафійскім саборы есць звесткі ў

шэрагу крыніц. Так, ен упамінаецца ў “Слове о палку Ігореве”, дзе звязваецца з

іменем Усяслава, у некаторых летапісах. У Васкрасенскім летапісе пад 1156 г.

запісана: “Полтеск на Двине и на Полоте деревлян, святая София о седьми

версях”. Аб Полацкай Сафіі ўпамінаецца ў вядомым “Списке городов дальних и

ближних” (XIV ст.).

Аднак аб першапаатковым выглядзе гэтага сабора маюцца супярэчлівыя

звесткі. У адных крыніцах ен названы як сямікупалавы, у іншых як пяцікупалавы.

У выніку неаднаразовых перабудоў (а іх было 6) архітэктурнае аблічча Полацкага

Сафійскага сабора цалкам змянілася. Апошні раз яго перабудавалі ў 1750 г., пасля

чаго ен набыў выгляд 2-вежавай уніяцкай царквы ў стыле барока, які быў

характэрны для XVIII ст. Ад старажытнага сабора захаваліся толькі асобныя

часткі фундамента і фрагменты ўсходняга фасада.

Варта зазначыць, што Полацкая Сафія была не толькі цэнтрам рэлігійнага

жыцця, галоўным праваслаўным храмам горада і ўсей зямлі. У ей вырашаліся і

дзяржаўныя справы, пытанні палітыкі, культуры. Гісторыкі адзначаюць, што само

будаўніцтва мела на ўвазе палітычныя мэты: Сафійскі сабор павінен быў

сімвалізаваць палітычную роўнасць з Кіевам і Ноўгарадам, дзе гэтыя храмы былі

ўжо пабудаваныя [59].

Наступным па старажытнасці культавым збудаваннем, якое з’явілася на

тэрыторыі Беларусі, была царква Благавешчання ў Віцебску. Яна была пабудавана

ў пачатку ХІІ ст. і захавалася амаль да нашага часу, толькі ў 1961 г. яе разбурылі.

Адной са старажытных і вельмі арыгінальных па афармленню з’яўляецца

таксама Барысаглебская ці Каложская царква ў Гродна, якая пабудавана ў ХІІ ст.

Да сярэдзіны ХІІІ ст. культавыя пабудовы з’явіліся ва ўсіх гарадах Беларусі.

Але колькі іх было тады, дакладных дадзеных няма. У гістарычнай літаратуры па

гэтаму пытанню падаюцца розныя лічбы. Так, па падліках гісторыка П.Рапапорта

з 202-х помнікаў манументальнага дойлідства Кіеўскай Русі (а гэта былі менавіта

культавыя пабудовы), 21 знаходзіўся на тэрыторыі Беларусі. Па гарадах яны

размяркоўваліся наступным чынам: у Полацку – 11, Ноўгарадзе (22), Смаленску

(25), Гродна – 5, Мінску, Віцебску, Тураве, Навагародку, Ваўкавыску – па аднаму

[60].

Сярод архітэктурных помнікаў культавага характару неабходна вылучыць

манастыры – больш складаныя збудаванні, якія ўключалі ў сябе некалькі пабудоў і

не толькі рэлігійнага прызначэння. Адным з першых на тэрыторыі Беларусі быў

заснаваны манастыр князеўнаю Рагнедай у Заслаўлі, куды яна была выслана

Уладзімірам, потым з’явіліся і іншыя манастыры. Так, у ХІІ ст. толькі каля

Полацка па ініцыятыве Ефрасінні былі закладзены і пабудаваны 2 манастыры:

жаночы, вядомы як Спаса-Ефрасіннеўскі (на паўночнай ускраіне Полацка) і

мужчынскі Бельчыцкі манастыр, які знаходзіўся каля рэзідэнцыі полацкіх князёў у

паўдневым прадмесці Полацка – Бельчыцах, адсюль і яго назва. У літаратуры

сустракаецца і яшчэ адна назва – Барысаглебскі. Гэта былі буйныя збудаванні,

цэлыя комплексы. Бельчыцкі манастыр, напрыклад, быў абнесены, як лічаць

некаторыя даследчыкі, мураванай сцяною з вежамі, і на яго тэрыторыі ў ХІІ – ХІІІ

стст. дзейнічалі 4 цэрквы, у ліку якіх спецыялісты асабліва вылучаюць

Барысаглебскую царкву, пабудаваную дойлідам Іаанам (гэта адзіны архітэктар з

Полацку, імя якога захавалі крыніцы).

У жаночым манастыры па сваім архітэктурна-мастацкім якасцям

вылучаецца Спаская царква, таксама пабудаваная таленавітым зодчым Іаанам.

Гісторык Л.Аляксееў назваў гэту царкву “вершиной архитектурной мысли

Полоцкой земли”, адным з цудоўных помнікаў архітэктуры дамангольскай Русі.

Дарэчы, гэта адзіны помнік ХІІ ст. у Беларусі, які захаваўся амаль у

першапачатковым выглядзе [61,с.74-97].

Культавыя збудаванні, як адзначалася вышэй, гэта – найбольш

распаўсюджаныя і шматлікія помнікі архітэктуры эпохі ранняга сярэднявечча.

Аднак развіцце архітэктуры Беларусі вызначалася не толькі гэтымі пабудовамі.

Яно было звязана і з грамадзянскім будаўніцтвам. У гарадах Беларусі ўводзіліся і

жылыя дамы, і гаспадарчыя будынкі, і палацы знаці, і абарончыя збудаванні.

Падчас такія збудаванні (мюцца на ўвазе абарончыя збудаванні) размяшчаліся

асобна, мелі самастойнае абарончае значэнне. Яскравым прыкладам можа

служыць славутая Камянецкая або Белая вежа, якая знаходзіцца недалека ад г.п.

Камянец Брэсцкай вобласці. Праўда, пабудавана яна ў другой палове ХІІІ ст., г.зн.

выходзіць за храналагічныя рамкі разглядаемага намі перыяду. Але мясцовыя

майстры ўжо мелі вопыт мураванага абарончага дойлідства, назапашаны раней і

такія вежы (у навуковай літаратуры іх называюць “вежамі валынскага тыпу”, ці

“вежамі - данжонамі”) будаваліся ў розных месцах. Вежы – “стаўпы” (паводле

тагачаснай тэрміналогіі) прыгадваюцца ў Гродна, Брэсце, а паводле археалагічных

дадзеных яны меліся і ў Тураве, і Навагародку [62,с.349-361]. Камянецкая вежа

ўяўляе сабою магутнае мураванае збудаванне вышынею каля 30 м. (29,4 м.) з

таўшчынею сцен у 2,5 м. Унутры яна падзяляецца на 5 ярусаў (этажоў), якія былі

злучаны лесвіцамі. На кожным ярусе ў сцяне меліся спецыяльныя адтуліны –

байніцы. Верх завяршаецца зубцовым поясам з баявымі праходамі. Гэта значыць,

перад намі збудаванне абарончага характару [63,с. 28-29].

Аналіз помнікаў, якія захаваліся, паказвае, што архітэктура Беларусі ранняга

сярэднявечча развівалася ў агульным рэчышчы ўсходнеславянскіх,

старажытнарускіх традыцый, адчуваючы моцны ўплыў візантыйскіх. Але ў ей ужо

тады выявіліся і свае асаблівасці, якія праслежваюцца і ў спосабах кладкі плінфы,

і ў афармленні будынкаў, і ў іх кампазіцыі. Можна гаварыць нават аб існаванні

ўжо ў той час мясцовых архітэктурных школ – Полацкай і Гродзенскай. Гісторыкі

М.Каргар, М.Рапапорт, М.Варонін, Г.Штыхаў, некаторыя іншыя адзначаюць, што ў

архітэктуры беларускіх гарадоў і, у прыватнасці, Полацка, нарадзіліся многія

прагрэсіўныя ідэі, якіх не ведалі дойліды паўночных і цэнтральных раенаў

Кіеўскай Русі. Так, у Полацку дойлідам Іаанам была рэалізавана ідэя будаўніцтва

крыжова-купальнага храма з высока ўзнятым барабанам, якія да гэтага не

будаваліся на землях Старажытнай Русі. Тут жа ўпершыню з’явіліся і т.зв.

“кокошники”, якія затым сталі сімвалам усходнеславянскай архітэктуры.

Характарызуючы полацкае дойлідства ХІ – ХІІ стст., М.Варонін пісаў, што кожная

тутэйшая побудова “играет значительную роль в общей истории древнерусской

архитектуры” [64,с.102].

Майстры гродзенскай архітэктурнай школы пры апрацоўцы фасадаў

царкоўных будынкаў шырока выкарыстоўвалі валунныя камяні з натуральнай і

адшліфаванай паверхняй, а таксама керамічныя пліткі, пакрытыя зяленай і

карычневай палівай. Напрыклад, пры ўпрыгожванні падлогі і фасада Каложскай

царквы было выкарыстана 16 форм керамічнай пліткі. У сцены і скляпенне

будынка, акрамя таго, былі ўмураваны керамічныя пасудзіны – рэзанатары ці

галаснікі, якія паляпшалі акустыку. Значны ўклад у развіцце гродзенскай

архітэктурнай школы ХІІ ст. унес дойлід Петр Міланега, імя якога названа ў

летапісе. Пры гэтым ен ахарактарызаваны не толькі як майстар, але і як мастак

(“ходожник”) і нават параўноўваецца з біблейскім дойлідам Веселіілам. Факт

унікальны. Аналізуючы творчы почырк Пятра Міланегі, расійскі гісторык

П.Рапапорт адзначаў, што створаныя ім “здания решительно порывают со старой

Киевской традицией, которая прослеживается в памятниках, возведенных в 80-е

годы XII в. совсем незадолго до начала деятельности Меланеги” [65,с.85-86].

У цеснай сувязі з архітэктурай развівалася і выяўленчае мастацтва. Гаворка

ідзе аб фрэскавым жывапісу. Фрэскамі былі распісаны ўсе цэрквы і саборы,

пабудаваныя на тэрыторыі Беларусі. Найбольш даследаваны фрэскавы жывапіс на

матэрыялах Полацкай архітэктуры. Вынікі гэтага даследавання выкладзены ў

шэрагу прац, у ліку якіх трэба вылучыць кнігу А.Сяліцкага “Живопись Полоцкой

земли ХІ – ХІІ вв..”. (Мн., 1992). Матэрыялы па дадзенай праблематыцы

прадстаўлены і ў шматтомнай “Гісторыі беларускага мастацтва” (Т.1., Мн., 1992

г.), манаграфіі В. Церашчатавай “Старажытнабеларускі манументальны жывапіс

ХІ – XVIII стст..” (Мн., 1986 г.), іншых публікацыях. Якая выснова зроблена

вучонымі ? Перш за ўсе падкрэсліваецца высокі ўзровень развіцця фрэскавага

жывапісу на Беларусі. Вось як характарызуе яго А.Сяліцкі: “Фресковая живопись

древней полоцкой земли – шедевр славянской художественной культуры,

бесценная документальная повесть, которая языком зрительных образов

рассказывает нам о истории белорусского народа, известной взаимосвязи и

взаимообогащениі славянского мира” [66,с.3].

Адзначаецца таксама, што фрэскавы жывапіс, як і мастацтва ў цэлым,

развіваўся ў рэчышчы ўсходнеславянскіх традыцый. Прычым ранейшыя помнікі

гэтага жывапісу (Сафійскі сабор у Полацку) больш звязаны з візантыйска-

кіеўскімі мастацкімі традыцыямі, а фрэскі пазнейшага часу (Спаская царква

Ефрасіннеўскага манастыра) выяўляюць шэраг арыгінальных рыс. Напрыклад, тут

не толькі шырока прадстаўлены жаночыя вобразы, але яны і вельмі

індывідуалізаваныя і маюць рысы рэальных жаночых асоб. Некаторыя даследчыкі

лічаць, што ў асобных фрагментах адлюстроўваецца вобраз самой Ефрасінні

Полацкай [67,с.31]. На думку Г. Штыхава, В. Церашчатавай, у Полацку існавала

самастойная школа мастацтваў, якая знаходзілася на вельмі высокім узроўні

[68,с.48]. Але гэту думку падзяляюць не ўсе даследчыкі.

Трэба заўважыць, што распісваліся ў той час не толькі царкоўныя пабудовы,

але і дамы, само жыллё. Рэшткі такога роспісу былі знойдзены ў 1960 – 1961 гг. у

Навагрудку.

Як ужо гаварылася вышэй, фрэскавы жывапіс развіваўся ў цеснай сувязі з

архітэктурай культавых, царкоўных збудаванняў. На такой жа, г.зн. рэлігійнай

аснове, узнік і другі від выяўленчага мастацтва – іконапіс ці іканаграфія. Самым

раннім узорам іканаграфічнага мастацтва на беларускіх і ўвогуле на

ўсходнеславянскіх землях лічыцца абраз Боскай маці, вядомы пад назваю

Адзігітрыя Полацкая (Адзігітрыя ў перакладзе з грэчаскай мовы - Пуцяводная).

Гэта жывапісны твор ХІІ ст. У “Жыцціі” Ефрасінні Полацкай апавядаецца, што

абраз Багародзіцы (адзін з трох абразоў) напісаны, паводле хрысціянскага

падання, яшчэ пры жыцці дзевы Марыі яе першым іканапісцам апосталам Лукой,

знаходзіўся ў Эфесе (два другіх у Іерусаліме і Царградзе). Па просьбе Ефрасінні

Полацкай ён быў пасланы ёй візантыйскім імператарам Мануілам Комніным з

ведама і благаслаўлення патрыярха Хрысаверга і змешчаны ў Спаскай царкве

(цяпер ён захоўваецца ў фондах Рускага музея ў Санкт-Пецярбурге). Але

беларускі даследчык В. Шматаў дапускае, што Полацкая Адзігітрыя магла быць

створана не ў Візантыі, а ў Полацку паводле прысланага імператарам Мануілам

грэчаскага ўзору, які да нашых дзён не захаваўся. Пэўныя падставы да такой

высновы дае стылёвае падабенства Полацкай маці боскай з манументальным

жывапісам Спаскай царквы [69,с.19].

З развіццем пісьменнасці ўзнік і такі від мастацтва, як кніжная графіка.

Колькасць кніг таго часу, якія дайшлі да нас, невялікая, але і тое што маецца,

сведчыць аб мастацкім іх афармленні. Пры гэтым выкарыстоўваліся нескладаныя

геаметрычныя, раслінныя і тераталагічныя элементы, розныя мініяцюры. Яны

праслежваюцца ў Тураўскім, Аршанскім евангеллях ХІ – ХІІІ стст., а таксама ў

іншых помніках пісьменнасці старажытнарускага паходжання. Даследчыкі

адзначаюць, што ў рукапісных кнігах Старажытнай Русі выкарыстаны грэчаскія і

балгарскія традыцыі [70,с.92].

На новы ўзровень развіцця ўзнялося дэкаратыўна-прыкладное мастацтва.

Гэта важная сфера народнай творчасці. У вырабах дэкаратыўна-прыкладнога

мастацтва гарманічна спалучаліся ўталітарныя, практычна-бытавыя функцыі з

мастацкімі задачамі, дзякуючы умеламу выкарыстанню дэкаратыўных

магчымасцей матэрыяла (металу, дрэва і г.д.) і майстэрству, і разнастайнасці

прыемаў яго апрацоўкі. У гэтых вырабах заўседы свабодна і непасрэдна

адлюстроўваліся прадстаўленні простага чалавека аб прыгажосці, яго эстэтычныя

Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у сярэдневяковы перыяд (V - першая палова ХІІІ стст.)

Подождите немного. Документ загружается.