Бiрыла М.В. Беларуская антрапанiмiя. 2. Прозвiшчы, утвораные ад апелятыўнай лексiкi

Подождите немного. Документ загружается.

М.

В.

БІРЫЛА

БЕЛ АРУСКА Я

АНТРАПАНІМІЯ

Прозвішчы, утвораныя

ад

апелятыўнай лексікі

ВЫДАВЕЦТВА

„НАВУКА

ТЭХНІКА'

Мінск

1969

АКАДЭМІЯ НАВУК

БССР

ШСТЫТУТ

МОВАЗНАЎСТВА ІМЯ ЯКУБА КОЛАСА

эда ктар

член-карэспандэнт

АН СССР

Р.

I. АВАНЕСАЎ

Бірыла М. В.

Б 64 Беларуская антрапанімія. 2. Прозвішчы, утвораныя ад апе-

лятыўпай лексікі. Мінск, «Навука і тэхніка», 1969. 508 с. (АН

БССР,

Ін-т мовазнаўства Імя Я. Коласа). 1000 экз. 1 р. 78 к.

У перапл.

У кні^е разглядаецц

чтымалогія прознішчаўтварагачых асноў

структура сучасных беларускіх прозвішчаў,

якія

ўзніклі

на

бгіае апеля-

тыўнай лексікі

і І'ІІ

аспове ўласных імён цюркскага

літоўскага

п.і-

.\ОД;КУННЯ.

Праца

зацікавіць

не

толькі спецыялістаў-мовазнаўцаі;'.

але і

пісьмеішікау, гісторыкаў, этнографаў, даследчыкаў культурьі беларус-

кага ііарода

шырокае колл чыт.ічоў.

7-1-1 4 Бел.

50-69

УВОДЗІНЫ

1. ЛнтрапанІмія ў цэлым і асабліва антрапанімія,

звязаная

з апелятыўнай лексікай, у кожнай мове з'яўля-

ецца

важньгм элементам агульнай моўнай і гісторыка-

культурнай спадчыны таго народа, якому яна належыць.

Антрапонімы — не проста

знакІ,

лексемы, функцыяй якіх

з'яўляецца ідэнтыфікацыя асобных членаў калектыву,

грамадства. Гэта неадрыўная, але спецыфічная часткгі

моўнай сістэмы. Неадрыўная

таму,

што ў антрапаніміі

няма

нічога такога, чаго б у які-небудзь з перыядаў ые

было ў самой мове. Спецыфічная — па функцыі і ў нека-

торай меры па структуры.

Адапелятыўная антрапанімія з'яўляецца своеасаблі-

вым люстэркам, у якім адбІлася, праўда, у абмеж-аваных

рамках, гісторыя развіцця лексічнай сістэмы мовы. Част-

ка

прозвішчаўтваральных асноў, хаця самі прозвішчы

з'яўляюцца прадуктам адносна позняга перыяду

(XVII—

XVIII

стст.),

захоўвае

глыбокую старыну — узыходзіць

да агульнаславянскай эпохі. Пры тым адны з асноў у

апелятыўнай лексіцы беларускай мовы існуюць і зараз,

другія

да нашых дзён або не дайшлі, або, магчыма.

жывуць дзе-небудзь у дыялектах, але з-за таго, што лек-

сіка апошніх вывучана недастаткова, нам яны невядомы.

Другая частка прозвішчаўтваральных асноў узыходзіць

да апелятыўнай лексікі больш блізкіх да нас эпох —

агульнаўсходнеславянскага перыяду ці перыяду станаў-

лення

беларускай мовы. Як і ў выпадку з асновамі, што

ўзыходзяць да агульнаславянскага перыяду, толькі част-

ка

асноў агульнаўсходнеславянскага і ўласнабеларуска-

га перыядаў вядома ў сучаснай беларускай мове. Антра-

панімія,

такім чынам, закансервавала пэўную частку

лексем, якіх не захавала мова, І дае надзвычай каштоў-

ны

матэрыял для гістарычнай лексікалогіі і этымалогіі.

Акрамя прозвішчаўтваральных апелятыўных аспоў

славянскага паходжання, у беларускай антрапаніміі зна-

ходзім

значную колькасць іншамоўных асноў — у пер-

шую

чаргу

асновы цюркскага і літоўскага паходжання.

Сярод Іх таксама адны ў беларускай мове захаваліся І

зараз,

другія

знІклІ.

Значыць і пры вывучэнні ўзаема-

дзеяння

беларускай мовы з іншымІ антрапанімія дае ўні-

кальны

матэрыял, які дазваляе больш глыбока і ўсебако-

ва вывучаць беларуска-літоўскія і беларуска-цюркскія

моўныя ўзаемасувязІ, сферы запазычванняў, характар

асваення

іх і інш.

Коратка

кажучы, з пункту погляду гісторыі мовы ад-

апелятыўная антрапанімія з'яўляецца захавальнікам,

канссрватам лексікі папярэдніх эпох, дае матэрыял для

больш глыбокага вывучэння гістарычнага слоўніка, лінг-

вістычнага

субстрату,

моўных узаемасувязей.

З'яўляючыся спецыфічным, найбольш цесна звязаныг.і

аообай чалавека класам лексікі, адапелятыўная антра-

панімія

адлюстроўвае самыя разнастайныя галіны жыц-

цядзейнасці

народа І акружаючай яго рэчаіснасці — быт,

эаняткі,

становішча ў сям'і і грамадстве, фізічныя, разу-

мовыя

і маральныя якасці, пачуцці, сацыяльны ўклад,

фізіяграфію мясцовасці, жывёльны і раслінны свет, за-

хоўвае

звесткі з мІфалогІІ, этналогіі і гістарычнай геагра-

фіі.

У гэтым сэнсе антрапанімія, утвораная ад апелятыў-

най

лексікІ, з'яўляецца кладоўкай гісторыка-культурнай

спадчыны, дае каштоўны матэрыял для вывучэння

агуль-

най

гісторыІ народа.

ПадкрэслІваючы значэнне дадзеных антрапаніміі для

гістарычнай лексікалогіІ і этымалогіі, а таксама для

агульнай гісторыі народа,

аўтар

не

ставіў

сваёй мэтай

пошукі ў гэтым напрамку. Галоўнай задачай ён лі-

чыў даследаванне матэрыялу з пункту погляду самой ан-

трапаніміі — імкнуўся вызначыць лексічны

састаў,

сс-

мантычную базу І моўную прыналежнасць апелятыўных

асноў, на базе якіх склаліся сучасныя беларускія прозві-

шчы:

даследаваць ступень прадуктыўнасці кожнай проз-

вішчаўтвараючай асновы, прасачыць ужывальнасць

утва-

раючых асноў сучасных беларускіх прозвішчаў у ан-

трапанімІІ

дапрозвішчнага перыяду

(XV—XVIII

стст.),

нарэшце,

супаставіць лексічны састаў

утвараючых

асноў

беларускіх прозвішчаў з лексічным саставам утвараю-

чых асноў

рускіх

прозвішчаў.

2. Пры вылучэнні адапелятыўных прозвішчаў з

агульнай масы

ўсіх

зарэгістраваных можна было б выка-

рыстаць спосаб накладвання на антрапонімы адпавед-

ных апелятываў. Але гэты спосаб як адзіны крытэрый не

задавальняе па розных прычынах. Па-першае, беларус-

кая

рэгіянальная лексіка і лексіка старабсларускай мо-

вы пакуль што вывучаны недастаткова, з-за чаго многія

асновы мы не распазналі б. Па-другое, шмат якія з су-

часных беларускіх прозвішчаў утвораны на лексічнай ас-

нове Іншых моў — літоўскай, польскай, цюркскіх, яўрэй-

скай

і Інш. 3-за гэтага прыйшлося б шукаць апелятыўныя

адпаведнікі ў шматлікіх рознамоўных крыніцах і ўсё ад-

но

не было б упэўненасці, што матэрыял для накладван-

ня

вычарпаны поўнасцю, не кажучы ўжо аб тым, што аў-

тар як беларусазнаўца аднслькавз кваліфікавана па

ўсіх

названых мовах гэтага зрабіць не мог. 3 прычыны

ўсяго сказанага вялікая частка прозвішчаў засталася б у

«нейтральнай зоне» — не знаншла б месца нІ сярод про-

звішчаў, утвораных ад уласных асабовых імсн, нІ сярод

прозвішчаў, утвораных ад апелятываў. Нарэшце, спосаб

накладвання

на стадыІ вылучэння з ліку

ўсіх

зафіксава-

ных прозвішчаў, прозвішчаў, утвораных ад апелятываў,

нават пры адсутнасці вышэй названых цяжкасцей з'яў-

ляецца

нерацыянальным з-за таго, што кожнае прозві-

шча толькі пасля доўган «прымеркі» да апелятываў бе-

ларускай і іншых моў, якія патэнцыяльна маглі ўдзельні-

чаць сваёй лексікай ва ўтварэнні беларускіх прозвішчаў,

паасобку можна было б аднесці ці да адапелятыўных ці

да адіменных.

Лўтар

палічыў больш мэтазгодным вылучыць адапе-

лятыўныя прозвішчы шляхам выключэння з ліку

ўсіх

са-

браных тых прозвішчаў, якія ўтворэны ад уласных аса-

бовых імён. Апошнія разгледжаны ў кнізе «Беларуская

антрапаніыія.

Уласныя імёны, імёны-мянушкі, імёны па

бацьку, прозвішчы» (Мінск, 1966) у раздзеле «Мужчын-

скія

імёны і прозвішчы, утвораныя ад іх». Вылучэнне ад-

іменных прозвішчаў забяспечана вялікім фактычным ма-

тэрыялам,

выбраным з пісьмовых помнікаў XV—

XVIII

ст., і, на нашу

думку,

у пераважнай большасці вы-

падкаў з'яўляецца пераканальным. Выключыўшы прозві-

шчы,

утвораныя ад Імён, мы атрымалІ корпус прозві-

шчаў, утвораных не ад імён. Пераважная большасць іх

утворана на базе апелятыўных асноў, а паасобныя на

базе старажытных славянскіх ці

літоўскіх

двухчленных

(адапелятьгўных) імён ці на базе цюркскіх імён, што су-

адносяцца

з апелятыўнай лексікай. Такое аб'яднанне ў

адным раздзеле названых

груп

прозвішчаў нам здаецца

правамерным

таму,

што ўсе яны аднолькава суадносяцііа

апелятывамі — не непасрэдна, а праз антрапонім да-

прозвішчнай фармацыі: апелятыў — антрапонім (стара-

жытныя двухчленныя імёны, імёны-мянушкі, цюркскія

імёны) — сучаснае прозвІшча. Спосаб накладвання апе-

лятываў выкарыстоўваецца пры вызначэнні моўнай пры-

належнасці асноў і іх семантыкі.

3. Структура працы і спосаб аналізу матэрыялу абу-

моўлены задачай вывучыць лексіка-семантычны састаў

утвараючых

асноў сучасных беларускіх прозвішчаў. Най-

больш мэтазгоднай формай аналізу матэрыялуз'яўляюц-

ца

паасобныя слоўнікавыя артыкулы, у якіх на аснове

адзінай методыкі вызначаецца лексічная і семантычная

база прозвішчаўтвараючых асноў. Слоўнікавыя артыку-

лы маюць

агульную

структуру:

1) загалоўнае слова,

2) семантычная частка, 3) сучасныя беларускія прозві-

шчы,

утвораныя на базе загалоўнага слова, 4) антрапа-

німічныя

паралелі; а) імёны-мянушкі, зафіксаваныя ў

пісьмовых помніках, б) лексічна суадносныя сучасныя

рускія, украінскія, літоўскія і цюркскія прозвішчы.

4. У якасці загалоўнага слова падаецца рэканструя-

ваная

па сучасных беларускіх прозвішчах. утвараючая ас-

нова

— антрапонім дапрозвішчнага этапа, г. зн. імя-мя-

нушка апелятыўнага паходжання. Таму загалоўная

частка слоўнікавых артыкулаў выконвае трайную функ-

ныю:

паказвае лексічны састаў прозвішчаўтвараючых ас-

ноў, з'яўляецца зборам імён-мянушак перыяду

XVI—

XVII

стст., падае апелятыўную лексіку, выкарыстаную у

антрапаніміі.

Загалоўнае слова ў залежнасці ад наяўнага матэрыя-

лу рэканструіруецца на падставе групы прозвішчаў, утво-

раных ад агульнай асновы, цІ на падставе аднаго прозві-

шча. Рэканструкцыя ажыццяўляецца шляхам дзялення

прозвішча, пры якім налева ад месца дзялення знахо-

дзіцца ўтвараючая аснова, а лаправа — антрапанімічны

фармант.

Дзяленне праводзіцца на падставе выяўлення

спецыфічна

прозвішчных фармантаў і выяўлення

агуль-

най

утвараючай асновы ў радзе сучасных беларускіх про-

звішчаў і ідэнтыфікацыі яе з апелятыўнай лсксікай.

У якасці спецыфічных прозвішчных фармантаў пры

рэканструкцыІ

ўлічваюцца суфіксы

-оў!-аў!-еў1-ёў,

-ін/-ын,

-ічІ'Ыч,

-овічі-евічі-эвіч,

-енка/-энка/ -анка,

-еняі-эня,

-ёнакі-онак.

Суфікс -ёнакі-онак у прозвішчах, якія супадаюць з

назвамі маладых істот, утвораных ад назваў дарослых

жывёлін і птушак (Лрлёнак—

арлёнак

арол,

Казлё-

нак — казлёнак : казёл), разглядаецца і як прозвішча-

ўтваральны і як апелятыўны. Гэта значыць, дапускаецца,

што прозвішчы

тыпуАрлёнак,

Каз.іёнак маглі ўзнік-

нуць на базе антрапонімаў

Арол,

Казёл

і на базе антра-

понімаў

Арлёнак,

Казлёнак, якія ў сваю чаргу з'явіліся

семантычным шляхам на аснове апелятываў арлёнак,

казлёнак. Таму ў падобных прозвішчах дапускаецца

дваякае чляненне

{Арл-ёнак,

Арлёнак) І рэканструкцыя

дзвюх утвараючых асноў,

двух

загаловачных слоў

(Арол,

Арлёнак), а самыя прозвішчы служаць Ілюстрацыяй і ў

адным і ў другім слоўнікавым артыкуле.

Двухзначнымі з'яўляюцца і суфіксы -ІкІ-ык, ~чык,

-ук/'Юк,

-чук, -акІ'Як,-ецІ-эц. Суфіксы -ік(-ык, -чык маюць

памяншальнае

(у апелятывах і антрапонімах) і патрані-

мічнае значэнне. Суфіксы -ук/-юк, -чук — нейтральнае

значэнне

ў апелятывах і патранімічнае ў антрапаніміі.

Суфіксы -ак/-як утвараюць назвы жыхароў па назвах

населеных пунктаў і маюць патранімічнае значэнне. Су-

фікс

-ецІ'ЭЦ

— памяншальнае значэнне (ў апелятывах і

антрапонімах) і ўтварае назвы асоб па назвах населе-

ных пунктаў.

Сучасныя беларускія прозвішчы з суфіксамі -скі/-цкі,

-оўскіі-аўскіі-еўскіі-эўскі,

-інскіі-ынскі,

-анецкіі-янецкі

для рэканструкцыі ўтвараючых асноў не выкарыстоўва-

юцца. Звязана гэта з тым, што адны з іх узніклі на базе

айконімаў, а другія на базе антрапонімаў у выніку моды.

Зараз

няма крытэрыяў вызначыць іх утвараючую базу.

Напрыклад,

прозвішча КамароўскІ можна чляніць Ка-

мар-оўскі,

а частку злева інтэрпрэтаваць як антрапонім

Камар

ці айконім

Камары,

можна чляніць

Камароў-скі

частку злева інтэрпрэтаваць як айконім

Камарова,

Кама-

роў, гэта значыць, трэба для кожнага прозвішча

рэкан-

струяваць некалькі ўтвараючых асноў, будаваць некаль-

кІ

слоўнікавых артыкулаў. Таму прозвішчы на -скіі-цкі

падаюцца толькі тады, калі іх левая частка суадносіцца

леваіі часткай прозвішчаў іншых мадэлей, па якіх

рэканструявана ўтвараючая аснова

{КамароўскІ

на асно-

ве суадноснасці з

Камароў

і інш. трапляе ў артыкул з за-

галовачным словам Камар). Пры гэтым дапускаецца,

што прозвішча на -скі -цкІ магло ўзнікнуць і непасрэдна

на

базе рэканструяванай утвараючай асновы (г. зн. ад

антрапоніма) І на базе айконІма.

Тыя

сучасныя беларускія прозвішчы на

-скі/-цкІ,

левая

частка якіх не мае аднакаранёвых адпаведнікаў у аснове

прозвішчаў іншых мадэлей, у працу не ўключаны, бо для

іх не знайшлося адпаведнага слоўнікавага артыкула, а

самі яны з прычыны неаднароднасці паходжання для

вырашэння

пастаўленых задач непрыдатныя. 3 агульнай

колькасці

наяўных у калекцыі аўтара 2130 прозвішчаў

на

-скі/-цкі ў гэтую працу не ўвайшло 770.

Загалоўныя словы падаюцца ў пачатковай форме з

нейтральным значэннем. Але, калі сярод прозвішчаў,

якія

разглядаюцца ў канкрэтным слоўнікавым артыкуле,

ёсць утвораныя ад памяншальна-ласкальных ці павелі-

чальна-зневажальных форм, у загалоўную частку арты-

кула з паметай

памянш.

ці павеліч. уключаюцца І такія

формы.

Да ліку памяншальных форм аднесен шырокі круі

дэрыватаў, які ўключас мадэлі, вядомыя апелятыўнай

лексіцы,

чыста антрапанімічныя мадэлІ, невядомыя апе-

лятыўнай лексіцы, мадэлІ, якія ў антрапанімІІ могуць

выкарыстоўвацца і як памяншальныя, і як патраніміч-

ныя,

і ўмоўна-памяншальныя формы. Пры назоўні-

ках мужчынскага роду з нулявой флексіяй у якасці па-

мяншальных падаюцца формы: а) з суфіксамі -ок/-ёк,

-ак,

-ік/-ык,

-еці-эц,

-ка (Лбух —

Абушок,

Зяць — Зяцёк,

Арэх

—

Арэшак,

Арол

—

Орлік,

БІч — Бічык,

Акунь

—

Акунец,

Арабей

— Арабейка), якія выкарыстоўваюцца і

ў апелятыўнай лексіцы, б) з суфіксамі -ко,

-ушка

(Вес—

Бяско,

Глаз

—

Глазко,

Голад

— Галадушка), якія ў апе-

лятыўнай лексіцы не ўжываюцца, в) з суфіксам -чык.

якІ

вядомы І ў апелятыўнай лексіцы, а ў антрапаніміі мае

памяншальнае

і патранімічнае значэнне

(Гаспадар

—

Гаспадарчык,

Каравай

— Каравайчык). Пры назоўніках

мужчынскага роду на -а падаюцца памяншалыіыя фор-

мы з тымі ж суфіксамі, якія выкарыстоўваюцца ў апеля-

тыўнай лексіцы (Бацька — Бацечка). Пры назоўніках

жаночага роду на -а ў якасці памяншальных прыведзены

формы:

а) з суфіксамі -ка, -ушка, -ашка, -ачка, -іца (Ба-

буня

— Бабунька,

Каробка

—

Каробачка

—

Коробушка,

Галава

— Галавашка,

Бульба

— Бульбачка,

Крупа

—

Крупіца), якія вядомы і ўпамяншальных дэрыватах апе-

лятыўнай лексікі, б) з суфіксамі -ец, -ок, -ко (Крупа —

Крупец,

Галава

—

Галавок

— Галаўко), якія не ўжыва-

юцца ў апелятыўнай лексіцы, в) з суфіксам -чык, які мае

дэмінутыўмае і патранімічнае значэнне

(Губа

— Губчык).

Пры

назоўніках жаночага роду з нулявой флексіяй пада-

юцца формы з вядомым у апелятывах суфіксам -ка

(Кадзь

— Кадзька) і спецыфічна антрапанімічнымі су-

фіксамі

-ік, -ко

(Кадзь

— Кадзік,

Гусь

— Гусько). Пры

назоўніках ніякага роду рэканструяваны памяншальныя

формы

толькі з антрапанімічнымі суфіксамі -/ь/ка, -ок

{Балота

— Балоцька,

Гавяда

— Гавядок). Пры прымет-

ніках у якасці памяншальных звычайна прыведзены

ўмоўна-памяншальныя формы. Так мы называем формы

дэмінутыўнымі суфіксамі назоўнікаў -Ік/-ык, -ок)-ёк,

-еці-эц, -/ь/ко, -/ь/ка, -чык

(Востры

—

Вострык,

ГлухІ —

Глушок,

Крывы

—

Крывец,

Брыты

—

Брыцько

— Брыт-

ко, Вялікі — Вялічка, Буланы — Буланчык). Зрэдку рэ-

канструіруюцца формы з памяншальным суфіксам пры-

метніка -енькі

{Глухі

— Глухенькі).

Найбольш

простай з'яўляецца рэканструкцыя ўтва-

раючай асновы І афармленне загалоўнага слова ў тых

артыкулах, у якіх ёсць прозвішча, утворанае ссмантыч-

ным

шляхам, па структуры роўнае адапелятыўнаму іме-

ні-мянушцы,

а гэта значыць, і самому апелятыву. На-

прыклад, для вызначэння ўтвараючай асновы прозвішча

Вясёлка дастаткова канстатаваць, што яно не мае спецы-

яльнага прозвішчаўтваральнага фарманта, а гэта зна-

чыць,

захоўвае структуру ўтвараючай асновы І што па

структуры яно поўнасцю суадносіцца з апелятывам вя-

сёлка. ТакІм жа чынам праводзіцца рэканструкцыя асно-

вы і афармленне загалоўных слоў тых артыкулаў, у скла-

дзе якіх разглядаюцца разам з прозвішчам, утвораным

ссмантычным шляхам, прозвішчы, якія маюць спецыфіч-

ныя

фарманты. На аснове агульнасці асновы яны аб'яд-

наны

ў адзін прозвішчны рад і разглядаюцца ў агульным

слоўнікавым артыкуле. Што ж належыць самой формы

рэканструяванай асновы, то яна «зададзена» адным з

прозвішчаў названага раду. Напрыклад, на аснове агуль-

касці

асновы ў адзін прозвішчны рад аб'яднаны прозві-

шчы

Бондар,

Бондараў,

Бандаровіч,

Бандарэвіч, Банда-