Белазаровіч В.А Гістарыяграфія гісторыі Беларусі

Подождите немного. Документ загружается.

ён вядомы і папулярны паэт. Ствараў панегірычныя оды, вер-

шы, пераклаў оды Гарацыя, р эдагаваў штотыднёвік «Забавы

пшыемне і пожытэчне».

З 70-х гг. Нарушэвіч пачынае цікавіцца праблемамі ўсеагуль-

най і айчыннай гісторыі. Ён прыняў уд зел у напісанні калектыўнай

працы «Палітычная гісторыя старажытных дзяржаў» (1772 г.),

дзе прад эманстраваў крытычны падыход да гістарычных легендаў

і паданняў. Аўтары працы ставілі галоўнай задачай раскрыць пры-

чыны развіцця і заняпаду старажытных дзяржаваў. Ужо тады А.На-

рушэвіч прадэманстраваў сваю схільнасць да манархічнага ладу,

вызначыўшы свой ідэа л у форме асветнай манархіі.

Забарона на дзейнасць ордэна езуітаў і мат эрыяльныя цяж-

касці заст авілі Нарушэвіча прыняць сан каталіцкага святара. Пры

дапамозе караля Станіслава Аўгуст а Панятоўскага ён атрымаў па-

рафію ў Немянчыне пад Вільняй. Пазней становіцца біскупам сма-

ленскім, затым луцкім. Гэты перыяд жыцця быў найбольш плён-

ным для Нарушэвіча як гісторыка. Ён працягваў працу над пера-

кладам і выданнем твораў старажытнарымскага гісторыка Тацыта,

але ў цэнтры ўвагі была гісторыя Рэчы Паспалітай.

На аснове архіваў Сапег і Хадкевічаў у 1773 – 1776 гг. Нару-

шэвіч напісаў сваю першую буйную гістарычную працу «Жыццё Яна

Караля Хадк евіча, віленск ага ваяводы, вялікага гетмана ВКЛ» (1781 г.).

Таксама рыхтаваў кнігу пра Льва Сапегу, але яе не завяршыў.

Паводле прапановы караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага

Нарушэвіч пачаў працаваць над «Гісторыяй польскага народа». Яе

стварэнню папяр эдніча ла вялізарная праца па зборы і сістэматыза-

цыі гістарычных крыніцаў. Для іх перапіскі ён прапанаваў каралю

арганізаваць групу капіравальшчыкаў. На сродкі Панятоўскага ў

1781 г. у Герм анію, Італію, Швейцарыю былі накіраваны адпавед-

ныя спецыялісты. Падобную работу правялі і ў Рэчы Паспалітай. У

выніку гіст орык сабраў 231 том ма тэрыялаў, якія ўвайшлі ў т.зв. «па п-

ку Нарушэвіча» (захоўваецца ў Нацыянальнай бібліятэцы Кракава).

З другога па сёмы тамы «Гісторыі польскага народа» былі

выдадзены ў 1780 – 1786 гг., а першы том выйшаў пасмяротна – у

1824 г. Выданне ахоплівае перыяд са старажытных часоў да 1836 г.

Пад польскім народам Нарушэвіч разумеў шляхту і гараджан. Да-

волі грунтоўна і падрабязна адлюстравана гісторыя Беларусі і Літвы.

Аўтар абгрунтоўваў сваю цікавасць да Беларусі тым, што «значная

частка краю ўвайшла ў склад польскага краю», а «рус акі пераўтва-

рыліся ў палякаў».

Даследчык вызначыў тры праблемы ў гісторыі Рэчы Паспа лі-

тай: узаемаадносіны царквы і дзяржавы, паходжанне прыгоннага

права, заняпад Рэчы Паспалітай і шляхі яго пераадолення.

Паколькі Нарушэвіч у свой час быў езуітам, то не ўтойваў сваё

негатыўнае стаўленне да «дысідэнтаў», г.зн. іншаверцаў. Гэта асаб-

ліва адчувальна пры аналізе аўтарам рэфармацыйнага руху.

У другой палове ХVIII ст. разгарнулася во страя дыскусія аб

рэформе палітычнага ладу Рэчы Паспалітай. Нарушэвіч падзяляў

папулярную ў той час тэорыю «знешняга заваявання»: славяне-сар-

маты заваявалі тубыльцаў, разбурылі ранейшыя грамадскія ўстоі,

заснаваныя на «гмінаўладдзе», г.зн. роўнасці і свабодзе. Ад заваёў-

нікаў паходзіць шляхта, а ад заваяваных – прыгоннае сялянства.

Нарушэвіч у «Гісторыі польскага народа» неаднаразова адзна-

чаў цяжкія падаткі і павіннасці простых людзей, выказваў спачу-

ванне сялянам. Прычыны цяжкага становішча сялянства ён бачыў

у сквапнасці паноў і шматлікіх войнах. Але гісторык не падзяляў

асветніцкую ід эю ліквідацыі саслоўяў. Ён лічыў, што кожнае са-

слоўе павінна быць карысным сваёй краіне. Таксама была абмежа-

ванай яго пазіцыя па сялянскім пытанні. Зямля, на яго думку, па-

вінна заўсёды заставацца ўласнасцю шляхты. Няроўнасць паміж

людзьмі абумоўлена самой прыродай чалавека. Прыгнёт з’яўляец-

ца вынікам праяўлення дрэнных чалавечых якасцяў, якія прыйшлі

да славян ад германцаў.

Гістарычныя творы Нарушэвіча, блізкага да караля і яго акру-

жэння, былі прасякнуты манархічным духам і ўяўлялі сабой апа-

лагетыку моцнай каралеўскай уладзе. Росквіт Польшчы ён адносіў

да часоў Пястаў і звязваў яго з самадзяржаўнай уладай кара ля. Але

далейшае аслабленне краіны адбыло ся ў выніку перахода ад

польскага да нямецкага права, якое было больш карысна буйным

землеўласнікам і прывяло да абмежавання ўлады караля. Прычы-

ны заняпаду непасрэдна Рэчы Паспалітай гісторык бачыў у сквап-

насці магнатаў і эгаізме шляхты, слабасці цэнтральнай улады з

прычыны магнацкай анархіі. Ён прапагандаваў ідэю асветнага аб-

салютызму. Манархічнае кіраванне супрацьпаставіў арыстакратыч-

наму, услаўляў тых каралёў, якія адстойвалі адзінства дзяржавы.

У рабоце «Мемарыял адносна напісання народнай гісторыі»,

якую Нарушэвіч накіраваў каралю ў 1775 г., аўтар прадэманстра-

ваў свае погляды на гістарычны працэс, прадмет і метад гістарыч-

най навукі. Упершыню ў гістарыяграфіі Польшчы, Беларусі і Літвы

даследчык супрацьпаставіў тэалагічнай гістарыяграфіі асветніцкае

разуменне гісторыі як свецкай навукі. Нарушэвіч адмаўляў умя-

шальніцтва Бога ў гістарычны працэс, лічыў, што гісторыя – вынік

узаемадзеяння прыродных прычынаў, уласцівых чалавечаму гра-

мадству. Праўда, з’яўляючыся каталіцкім святаром, ён абвяшчаў

Бога найвышэйшай інстанцыяй у гісторыі чалавецтва.

Нарушэвіч пашырыў прадмет гістарычнай навукі. На яго дум-

ку, яе прадметам павінна быць жыццё ўсяго «народа», а не дзеянні

асобных ваенаначальнікаў і кіраўнікоў дзяржаваў. Галоўным руха-

віком гістарычнага працэсу гісторык лічыў чалавечы розум. Асаб-

ліва пашырылася роля асветніцтва і мудрасці, як адзначаў аўтар, у

ХVIII ст.

У некаторай ступені Нарушэвічу характэрна ідэя прагрэсу. У

адным са сваіх лістоў ён прызнаваў рух чалавецтва наперад і нават

супрацьпастаўляў у гісторыі Польшчы сучасны яму перыяд з эпо-

хай Пястаў.

Нарушэвіч лічыў гісторыю навукай, якая мае не толькі пазна-

вальныя, але і маральна-палітычныя мэты. Паводле яго словаў,

гісторыя павінна вучыць, што не абходна рабіць, каб пазбегнуць

памылак продкаў, каб выправіць звычаі і норавы, каб зрабіць лю-

дзей шчаслівымі. Гэтыя палажэнні адпавядалі характэрнаму асвет-

ніцкай ідэалогіі погляду на гісторыю як навуку, якая павінна са-

дзейнічаць радыкальным сацыяльным пераўтварэнням у грамадстве.

Праўда, поўнасцю рэалізаваць праграму, вызначаную ў «Ме-

марыяле адносна напісання народнай гісторыі», Нарушэвіч не здо-

леў. Шэраг аб’ектыўных і суб’ектыўных прычынаў садзейнічалі

разрыву паміж мет адалагічнай канцэпцыяй аўтара і яго навуковай

дзейнасцю. Па-першае, гісторык не валодаў у дастатковым аб’ёме

гістарычным матэрыялам. Узровень навукі ў той час быў нізкім –

практычна адсутнічалі навуковыя даследаванні па важнейшых пе-

рыядах гісторыі Рэчы Паспалітай. Група капіравальшчыкаў пача-

ла працу, калі «Гісторыя польскага народа» была ўжо практычна

завершана. Па-друго е, Нарушэвіч не здолеў радыкальна пераадо-

лець каноны папярэдняй гіст арыяграфіі. Па т радыцыі ён раскрыў

гістарычныя падзеі на аснов е храналагічнага прынцыпа. У цэнт ры

ўвагі – каралі, князі і інш. знакамітыя асобы. Звесткі аб эканаміч-

ным, палітычным і культурным жыцці грамадства размясціў у

шматлікіх заўвагах. Дарэчы, у адным з лістоў ён піс аў, што не можа

ўключыць у «цела гісторыі» пытанні палітычнага ладу і эканаміч-

нага развіцця краіны. Гэта тлумачыцца тым, што Нарушэвіч раз-

глядаў гісторыю як вынік творчай д зейнасці асобаў, якія займа лі

дзяржаўныя пасады. Ён хацеў напісаць гісторыю народа, але пад

уплывам старой гістарыяграфіі напісаў гісторыю каралёў.

Навуковая дзейнасць А.Нарушэвіча паклала пачатак новай

гістарыяграфіі Польшчы, Беларусі і Літвы, хаця ён не здолеў пера-

адолець старыя традыцыі і праяўляў непаслядоўнасць пры аналізе

гісторыі Рэчы Паспалітай.

Да прадстаўнікоў «школы Нарушэвіча» адносяць Тадэвуша

Чацкага, Самуэля Ліндэ, Ежы Бандтке і іншых даследчыкаў. Яны

гуртаваліся ў Таварыстве сяброў навук, якое было заснавана ў

Варшаве ў 1800 г.

Актыўным членам таварыства з’яўляўся Юльян Марцэлевіч

Нямцэвіч, якога паляк Б.Ліманоўскі назваў «ліцвінам рускага па-

ходжання». Нямцэвіч не лічыў сябе палякам і ніколі не звязываў

свой родны край з Польшчай.

Ю.Нямцэвіч шмат зрабіў для вывучэння і прапаганды помнікаў

мінулага. Хаця ён сам спецыяльна не займаўся археалагічнымі да-

следаваннямі, але сваімі выступленнямі на пасяджэннях таварыства

ён абуджаў іншых да гэтай д зейнасці. Нямцэвіч таксама праводзіў

ідэю аховы помнікаў старажытнасці.

Падарожжы 1809, 1816, 1819 гг. па Беларусі дазволілі аўт ару

скласці «Збор гістарычных по мнікаў пра даўнюю Польшчу» (1822 –

1833 гг.), у якім даецца апісанне Брэста, Нясвіжа, Мінска, Магілё-

ва і іншых гарадоў.

Тадэвуш Чацкі (1765 – 1813 гг.) нарадзіўся ва Украіне. Атры-

маў дасканалую хатнюю адукацыю. З 1781 г. практыкант кара-

леўскага суда ў Варшаве. Член Скарбавай камісіі. Заснаваў у

1800 г. Таварыства аматараў навук (Варшава). Садзейнічаў ад-

крыццю Крамянецкага юрыдычнага ліцэя.

Чацкі належаў да прыхільнікаў Нарушэвіча, ведаў яго асабі-

ста. Гістарычная спадчына прадст аўлена шэрагам твораў, прысве-

чаных палітычнай гісторыі ВКЛ, гісторыі права, культуры і манет-

най справы: «Карціна панавання Жыгімонт а Аўгуст а» (1835 г.),

«Аб яўрэях » (1807 г.), «Аб камісіі і адукацыі ў Літве» (1807 г.), «Аб

манетнай справе ў Польшчы і Літве» (1810 г.). Аўтар разглядаў

культурную спадчыну беларускага і ўкраінскага народаў як частку

польскай культуры. Кніга «Аб літоўскіх і польскіх законах...» (1800 –

1801 гг.) стала першай спробай інтэрпрэтацыі права ў польскай

гістарыяграфіі. У ёй Чацкі крытыкаваў сцвярджэнне, што права-

выя нормы ВКЛ грунтуюцца на рымскім праве.

Самуэль Багуміл Ліндэ (1771 – 1847 гг.) – знакаміты польскі

лексікограф. Працаваў у Лейпцыгскім універсітэце. З 1804 г.

займаў пасаду дырэктара Варшаўскага ліцэя, а ў перыяд гер-

цагства Варшаўскага – дырэктара народнай адукацыі.

Галоўная праца Лінд э «Слоўнік польскай мовы» выйшла ў

6-ці тамах з 1807 па 1814 гг. Таксама даследчык адным з першых у

польскай гістарыяграфіі звярнуўся да Статута ВКЛ 1529 г., ана ліз

якога прадставіў у кнізе «Пра Статут літоўскі...» (1816 г.).

Ежы Самуэль Бандтке (1768 – 1835 гг.) вучыўся ў Гальскім і

Іенскім універсітэтах. Доктар філасофіі. З 1811 г. прафес ар

бібліяграфіі Кракаўскага універсіт эта, дыр эктар Ягелонскай

бібліятэкі.

У кнізе «Гісторыя Каралеўства Польскага» (1810 – 1 835 гг.)

зрабіў сціплы агляд гісторыі ВКЛ да Люблінскай уніі. Аўт ар кан-

цэптуальна поўнасцю паўтарыў пазіцыю Нарушэвіча. Бандтке на-

пісаў шэраг працаў, прысв ечаных гісторыі кнігадру кавання ў

Польшчы і ВКЛ. Ён прывёў шмат цікавай інфармацыі пра стара-

жытнабеларускія кірылічныя кнігі, дзейнасць першадрукароў і

кнігавыдаўцоў у Вільні, Заблудаве, Супраслі, Нясвіжы і іншых га-

радах. Даследчык пакінуў нашчадкам кніжны каталог (каля 15 тыс.

тамоў) у Ягелонскай бібліятэцы.

Праверачны тэст

І. Выберыце правільны адказ.

1. Беларуска-літоўскае летапісанне пачалося ў

А) Вільні

Б) Наваградку

В) Смаленску

Г) Віцебску.

2. Беларуска-літоўскае летапіс анне было

А) мясцовым

Б) цэнтралізаваным

В) прыватна-арыст акратычным

Г) шляхецкім.

3. Беларуска-літоўскі летапіс быў складзены ў

А) 1443 г.

Б) 1444 г.

В) 1445 г.

Г) 1446 г.

4. М.Літвін выводзіў літоўскую знаць ад

А) Нерона

Б) Цэзара

В) Пампея

Г) Актавіяна.

5. Берасцейская царкоўная унія разгорнута апісана ў

А) Баркулабаўскай хроніцы

Б) Слуцкім летапісу

В) Магілёўскай хроніцы

Г) Віцебскім летапісу.

6. Вобразы Пятра І, Карла ХІІ прадстаўлены ў

А) Баркулабаўскай хроніцы

Б) Слуцкім летапісу

В) Магілёўскай хроніцы

Г) Віцебскім летапісу.

7. У пісьмах Ф.С.Кміты-Чарнабыльскага асвятляюца падзеі

А) вайны 1500 – 1503 гг.

Б) вайны 1507 – 1508 гг.

В) вайны 1534 – 1537 гг.

Г) вайны 1558 – 1 582 гг.

8. Дэталёвае апісанне паўстання С.Налівайкі зрабіў

А) Ф.С.Кміта-Чарнабыльскі

Б) Ф.М.Еўлашоўскі

В) А.Філіповіч

Г) С.І.Маскевіч.

9. За адраджэнне праваслаўнай царквы выступаў

А) Ф.С.Кміта-Чарнабыльскі

Б) Ф.М.Еўлашоўскі

В) А.Філіповіч

Г) С.І.Маскевіч.

10. Вайну 1609 – 1618 гг. апісаў

А) Б.К.Маскевіч

Б) Ф.М.Еўлашоўскі

В) А.Філіповіч

Г) С.І.Маскевіч.

11. Расправу над віленскімі кальвіністамі апісаў

А) Ф.С.Кміта-Чарнабыльскі

Б) Я.Я.Цадроўскі

В) А.Філіповіч

Г) С.І.Маскевіч.

12. Пра ваенныя падзеі 1648 – 1649 гг. піс аў

А) Я.Я.Цадроўскі

Б) Ф.М.Еўлашоўскі

В) Б.К.Маскевіч

Г) С.І.Маскевіч.

13. Першая кніга М.Стрыйкоўскага

А) «Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсяе Русі»

Б) «Ганец цноты»

В) «Праваслаўнага ўезду да Кракава і... Генрыха Валуа апісанне»

Г) «Пра пачатак, паходжанне... народа літоўскага, жамойцкага і рус-

кага».

14. Асаблівасць «Хронікі польскай, літоўскай...» М.Стрыйкоўскага

А) сугучнасць лівонскім хронікам

Б) вузкая крыніцавая база

В) адпаведнасць антычнай гіст арыяграфіі

Г) схільнасць да Ягелонаў.

15. «Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсяе Русі» М.Стрыйкоўс-

кага складаецца з

А) 22 кніг

Б) 23 кніг

В) 24 кніг

Г) 25 кніг.

16. Першым пачаў датаванне падзей біблейскай гісторыі

А) Ян Квяткевіч

Б) Дзіянісій Петавій

В) Альберт Інэс

Г) Антоній Пасевіна.

17. Першы сістэматызаваны курс «Гісторыі Літвы» напісаў

А) М.Стрыйкоўскі

Б) К.Бартольд

В) А.Віюк Каяловіч

Г) А.Нарамеўскі.

18. Гісторыя як самастойны прадмет была ўведзена ў Літоўскай правін-

цыі езуітаў у

А) 1740 г.

Б) 1741 г.

В) 1742 г.

Г) 1743 г.

19. Пачатак перыядычнаму друку ў ВКЛ паклаў

А) Я.Дрэўс

Б) К.Бартольд

В) С.Растоўскі

Г) Я.Пашакоўскі.

20. Я.Прэўсгайф з’яўляецца аўтарам

А) «Радзівілаўскага летапісу»

Б) «Гісторыі Літоўскай правінцыі езуітаў »

В) «Гісторыі Віленскай Акад эміі»

Г) «Вобліка сарматаў».

21. У Галоўнай Літоўск ай шк оле кафедр у ўсеагульнай гісторыі ўзначальв аў

А) Т.Гусаржэўскі

Б) Э.Гродэк

В) Ф.Папроцкі

Г) А.Нарамеўскі.

22. Вядучую ролю гандлю ў гісторыі Рэчы Паспалітай адводзіў

А) Ф.Папроцкі

Б) А.Нарушэвіч

В) К.Вырвіч

Г) М.Догель.

23. М.Догель заклаў асновы

А) рацыяналістычнай філасофіі

Б) крыніцазнаўства

В) асветніцкага разумення гісторыі

Г) рамантычнай гістарыяграфіі.

24. А.Нарушэвіч скончыў калегію езуітаў у

А) Гродне

Б) Полацку

В) Варшаве

Г) Пінску.

25. Найвышэйшай інстанцыяй у гістарычным працэсе А.Нарушэвіч лічыў

А) чалавека

Б) Бога

В) дзяржаву

Г) манархію.

26. З’яўленне прыгоннага права А.Нарушэвіч тлумачыў

А) тэорыяй знешняга заваявання

Б) унутраным развіццём Польшчы

В) уплывам магдэбургскага права

Г) памкненнямі магнатаў.

27. Палітычным ідэалам Нарушэвіча з’яўлялася

А) абмежаваная манархія

Б) дэспатыя

В) шляхецкая рэспубліка

Г) асветніцкая манархія.

28. Першай спробай інтэрпр этацыі права ВКЛ у польскай гіст арыяграфіі

была дзейнасць

А) Е.Бандтке

Б) Ф.Шміта

В) Т.Чацкага

Г) С.Ліндэ.

ІІ. Прадоўжыце пералік

3. Этапы беларуска-літоўскага летапісання: ...

4. Гісторыкі – даследчыкі беларуска-літоўскага летапісання: ...

5. Аўтары Магілёўскай хронікі: ...

Тэма 4. Беларусь у гістарычных даследаваннях канца

ХVІІІ – пачатк у 60-х гг. ХІХ ст.

План

1. «Рамантычная» школа І.Лялевеля.

2. Станаўленне беларускага крыніцазнаўства ў першай трэці ХІХ ст.

3. Гістарычныя звесткі пра Беларусь у працах рускіх гісторыкаў

канца XVIIІ – пачатку ХІХ ст.

4. Дзейнасць урадавых установаў Расійскай імперыі па вывучэнні

мінулага Беларусі.

5. Расійская гістарыяграфія другой трэці ХІХ ст. аб гісторыі ВКЛ.

6. Вывучэнне гісторыі «мясцовымі» даследчыкамі Беларусі і Літвы

ў 30-я – пачатак 60-х гг. ХІХ ст.

Рэкамендаваная літ аратура

1. Аксамітаў, А.С. З душой славяніна: Жыццё і д зейнасць З.Я.Да-

ленгі-Хадакоўскага / А.С.Аксаміт аў, Л.А.Ма лаш. – Мн.: Полымя, 1991. –

151 с.

2. Алексеев, Л.В. Архео логия и краеведение Белоруссии ХVІ в. – 30-е

годы ХХ в. / Л.В.Алексеев. – Мн.: Беларуская навука, 1996. – С. 19 – 78.

3. Басевич, А.М. Иоахим Лелевель: польский революционер, демо-

крат, ученый / А.М.Басевич. – М.: Изд. соц. – экономич. лит., 1961. – 192 с.

4. Габрусевіч С .А. Прафесар Ігнат Анацэвіч. Жыццё. Спадчына: гіст.

нарыс / С.А.Габрус евіч, С.В.Марозава. – Гродна: ГрДУ , 2005. – 216 с.

5. Дзяржаўнасць і права Беларусі са старажытных часоў да канца

ХVІ ст. Ч. 1: Гістарыяграфія гісторыі дзяржавы і права феада льнай Бела-

русі / Я.А.Юхо. – Мн.: Серыя «Гісторыя Бацькаўшчыны», дадатак да ча-

сопіса «Права і эканоміка», 2001. – 104 с.

6. Ермаловіч, М. Тацішчаўскія звесткі пра Беларусь / М.Ермаловіч //

Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. – 1976. – № 2. – С. 33 – 35.

7. Живописная Россия: Отече ство наше в его земельном, истори-

ческом, племенном, экономическом и бытовом значении: Литовское и

Белорусско е Поле сье: Репринт. Воспроизведение изд. 1882 г. – 2-е изд. –

Мн.: БелЭн, 1994. – 550 с.

8. Запрудскі, І.М. Адам Кіркор як гісторык беларускай літаратуры /

І.М.Запрудскі // Роднае слова. – 2000. – № 4. – С. 18 – 19.

9. Запрудскі, І.М. «Заваяваць сабе свабод у...» / І.М.Запрудскі // На-

стаўніцкая газета. – 2002. – 7 верас.

10. Историография истории России до 1917 года: учеб. для студ.

высш. учеб. заведений: В 2 т. – М.: ВЛАДОС, 2003. – Т. 1. – С. 261 – 268.

11. Историография истории южных и западных славян: учеб. посо-

бие. – М.: МГУ, 1987. – 262 с.

12. История Вильнюсского университета (1579 – 1979) / ред. кол.:

Й.Кубилюс, С.Лазутка. – Вильнюс: Мокслас, 1979. – 373 с.

13. Караў, Дз. Пачаткі беларускага крыніцазнаўства / Дз.Караў //

Спадчына. – 1994. – № 1. – С. 4 – 14.

14. Карев, Д.В. Белорусская историография в конце ХVІІІ – начале

60-х годов ХIХ в. / Д.В.Карев // Очерки истории науки и культуры Бела-

руси IХ – начала ХХ в. / П.Т.Петриков [и др.]. – Мн.: Наука и техника,

1996. – С. 24 – 39.

15. Карев, Д.В. У истоков белорусской национальной историогра-

фии. Конец ХVІІІ – 50-е годы ХІХ в. (Историческая наука Белоруссии и

Литвы времён Т.Нарбута) / Д.В.Карев // Наш радавод: матэрыялы міжна-

роднай навуковай канферэнцыі «Царква і культура народаў Вялікага кня-

ства Літоўскага і Беларусі ХІІІ – пачатку ХХ стст.». – Гродна, 1990. – Кн.

5 (ч. 2). – С. 199 – 252.

16. Каханоўскі, Г.А. Археалогія і гістарычнае краязнаўства Беларусі ў

ХVІ – ХІХ стст. / Г.А.Ках аноўскі. – Мн: Навука і тэхніка, 1984. – С. 23 – 72.

17. Каханоўскі, Г.А. Тэадор Нарбут і Беларусь / Г.А.Каханоўскі //

Чырвоная змена. – 1989. – 18 ліст.

18. Каханоўскі Г.А. Руплівец нашай старасветчыны: Яўст ах Тыш-

кевіч / Г.А.Каханоўскі, А.Г.Каханоўскі. – Мн.: Навука і т эхніка, 1991.

19. Кісялёў, Г.В. Героі і музы: Гіст. – літ. Нарысы / Г.В.Кісялёў. – Мн.:

Маст. літ., 1982. – 255 с.

20. К опысский, З.Ю. Историография БССР (эпох а феодализма): учеб.

пособие / З.Ю.Копысский, В.В.Чепко. – Мн.: Университетское, 1986. – 175 с.

21. Мелешко, Е.И. Концепция исторического развития белорусских

земель в трудах П.О.Бобровского / Е.И.Мелешко // Вестник ГрГУ. Серия

1. – 2000. – № 2. – С. 43 – 50.

22. Мысліцелі і асветнікі Беларусі: энцыкл. даведнік. – Мн.: БелЭн,

1996. – 671 с.

23. Ненадавец, А. Тэадор Нарбут / А.Ненадавец. – Мн.: Полымя,

1996. – 63 с.

24. Нечухрин, А.Н. Отечественные историки – уроженцы Гроднен-

щины / А.Н.Нечухрин. – Гродно: ГрГУ, 1989. – 31 с.

25. Попков, Б.С. Польский ученый-революционер Иоахим Лелевель /

Б.С.Попков. – М.: Наука, 1974. – 212 с.

26. Пыпин, А.Н. История русской этнографии / А.Н.Пыпин. – Т. 4.

Белоруссия и Сибирь. – Мн.:БелЭн, 2005. – 256 с.