Белазаровіч В.А Гістарыяграфія гісторыі Беларусі

Подождите немного. Документ загружается.

331

Тэматыка рэфератаў

1. Гістарычныя навукова-папулярныя выданні беларускай эміграцыі

20 – 30-х гг. ХХ ст.

2. Праблема этнагенезу беларусаў у беларускай замежнай гістары-

яграфіі.

3. Праблема беларускай дзяржаўнасці ў беларускай замежнай гіста-

рыяграфіі.

4. Абагульняльныя працы па гісторыі Беларусі ў беларускай замеж-

най гістарыяграфіі.

1. Гістарыяграфія беларускай эміграцыі ў даваенны пе-

рыяд. Зараджэнне нацыянальнай гістарыяграфічнай канцэпцыі на

эміграцыі звязана з узнікненнем палітычнай плыні пасля паўстан-

няў 1794 г., 1830 – 1831 гг., 1863 – 1864 гг., а станаўленне – з арга-

нізаваным беларускім замежным рухам пасля ўстанаўлення ў Бе-

ларусі Савецкай улады і пасля Другой сусветнай вайны.

Дзеячы беларускага нацыяна льнага руху пачатку ХХ ст., ства-

ральнікі БНР П.Крэчэўскі, В.Ластоўскі, А.Луцкевіч, А.Цвікевіч,

К.Езавітаў і інш. сталі першымі ў замежжы даследчыкамі і пап уля-

рызатарамі айчыннай гісторыі. У 1 918 – 1919 гг.выйшлі невялікія

па аб’ёму нарысы: у Вільні – В.Ластоўскага «Калісь і цяпер: гісто-

рыка-грамадзянскія нарысы», у Парыжы – А.Луцкевіча (А.Наві-

ны), у Берліне – А.Цвікевіча «Беларусь: Палітычны нарыс», у

Коўне – Я.Варонкі «Белорусский вопрос к моменту Версальской

мирной конференции: Историко-политический очерк».

У гэтых нарыс ах вытокі беларускай дзяржаўнасці пачына ліся

з Полацкага і Турава-Пінскага княстваў, з ВКЛ, яко е пасля Люблі-

нскай уніі 1569 г. трактавалася аўтаномнай часткай Рэчы Паспалі-

тай. Страту дзяржаўнасці аўтары звязвалі з інкарпарацыяй бела-

рускіх земляў у склад Расійскай імперыі ў канцы ХVІІІ ст. У гэтых

публікацыях прасочваецца станаўленне беларускай нацыяна льнай

ідэі ў найноўшы час «як праграмы сённяшняга дня», заяўляецца

пра імкненне беларусаў да пабудовы сваёй дзяржаўнасці. Нарысы

пазнаёмілі еўрапейскія палітычныя колы з гісторыяй і тагачасным

становішчам беларускага народа. Гэт а была спроба пастаноўкі бе-

ларускага нацыянальнага пытання перад краінамі Антанты ў су-

вязі з правядзеннем Парыжскай мірнай канферэнцыі.

Шмат увагі надавалася ўзаемадачыненням з Польшчай, якая

заняла ў 1919 г. значную частку тэрыторыі Беларусі. К.Езавітаў у

працы «Белорусы и поляки: Документы и факты из истории окку-

332

пации Белоруссии поляками в 1918 и 1919 гг.» (Коўна, 1919 г.),

Я.Варонка ў працы «Белар ускі рух ад 1917 да 1920 году» (Коўна,

1920 г.), А.Цвікевіч у працы «Адраджэнне Бел арусі і Польшча»

(Берлін, 1921 г.) рэзка крытыкавалі «каланіяльную» па літыку

польскага ўрада.

Заснаванне ў 20-я гг. ХХ ст. замежных арганізацыяў у Чэха-

славакіі, Літве, Ла твіі, ЗША, белар ускага перыядычнага друку і кніга-

выдання (Беларускае выдавецкае таварыства ў Латвіі, Беларускі

выдавецкі цэнтр у Літве, выдавецтва імя Ф.Скарыны ў Празе), дзей-

насць Беларускага навукова-краязнаўчага таварыства ў Латвіі, Бе-

ларускае навуковае таварыства ў Рызе садзейнічалі з’яўленню но-

вых навуковых і публіцыстычных працаў па асобных аспектах гісто-

рыі Беларусі. Шматлікія артыкулы пра гістарычныя пад зеі на

беларускіх землях змяшчаліся на старонках беларускіх грамадска-

палітычных і навукова-гістарычных выданняў «На чужыне», «Го-

лас беларуса» (Рыга), «Крывіч», «Часопісь», «Пагоня», «Беларускі

сцяг» (Коўна) і інш.

У 1922 г. часопіс «Беларускі сцяг» надрукаваў манаграфічную

працу А.І.Цвікевіча «Погляд П.Бяссонава на беларускую справу»,

прысвечаную развіццю белару скай грамадскай думкі. Яе ід эі

знайшлі адлюст раванне ў кнізе «Западнорусізм», напісанай

А.І.Цвікевічам пасля вяртання ў БССР і канфіскаванай уладамі ў

1929 г., адразу пасля выхаду з друку.

У другой палове 20-х гг. традыцыйны для нацыянальных дзея-

чаў на эміграцыі погляд на гісторыю Беларусі прадоўжылі публі-

кацыі К.Езавітава і П.Крэчэўскага. Апошні з’яўляецца аўтарам

нарыса «ге аграфічнага, гістарычнага і эканамічнага дослед у» Бе-

ларусі «ў мінулым і сучасным», надрукаванага ў зборніку «Замеж-

ная Беларусь» (Прага, 1926 г.). У гэтым зборніку змешчана першая

публікацыя дакументаў і мат эрыялаў па гісторыі беларускай эмі-

грацыі, якая, на думку Крэчэўскага, «заўжды была рэхам народа і

правадніком яго думак і імкненняў у шырокі свет агульначалавеча-

га яднання». З артыкулаў зборніка можна адзначыць наступныя:

«Скарына і незалежнасць», «Узаемаадносіны беларуска-літоўскага

княства з Чэхіяй 500 гадоў назад», «Гісторыя беларускай кнігі»,

«Беларусь у мінулым і сучасным».

К.Езавітаву належаць першыя даследаванні па гісторыі бе-

ларусаў у Латвіі і Літве, у якіх вызначана іх колькасць, асвятляюц-

ца сацыяльнае становішча, цяжкасці нацыяна льна-культурнага і

грамадскага развіцця. У 1932 г. выйшлі кнігі «Беларускае культур-

на-асветнае таварыства «Бацькаўшчына» у Латвіі» і «Беларусы

ў Літве».

333

Агульнай характарыстыцы беларускага нацыянальнага руху

прысвечана праца Я.Варонкі «Беларускі рух ад 1917 да 1920 г.»,

выдадзеная ў Каўнасе ў 1920 г. Аўтар даволі стрымана ставіцца да

падзеяў 1917 года. Ні Лютаўская рэвалюцыя, якую аўтар называе

«петраграцкім пераваротам», ні Каст рычніцкая рэвалюцыя нічога

ў грамадска-палітычным жыцці Беларусі не змянілі: «Новая рас ей-

ская дэмакрація, апрануўшыся ў чырвоную плахту, так званага,

пролетарыяту, хвар эла на тую ж імпэрыялістычную хваробу, на

якую хварэлі і сам Раманаў і яго насьледнік Керэнскі». Нягледзячы

на той факт, што, «народ лявеў ва ўсіх пытаньнях», у той жа час

«для беларусоў – бальшэвізм быў незразумелым зьявішчэм». Да-

следчык не можа дараваць бальшавікам ні зачынення беларускіх

вайсковых арганізацыяў, ні разгону Усерасійскага і Беларускага

(Першы Усебеларускі з’езд) Устаноўчых сходаў, ні Брэсцкага мірна-

га дагавору. На канкрэтных прыкладах аўтар даказвае, што бела-

рускі нацыянальны рух быў самастойным і не меў знешняй пад-

трымкі: «...і з аднаго, і з другога боку беларускую справу залічылі

то да польскай, то да маскоўскай інтрыгі, але фактычна ні адна з

гэтых старон справе не дапамагала». Разам з тым для яго працы

характэрна ідэалізацыя перыяду нямецкай акупацыі. Ён станоўча

гаворыць аб падтрымцы беларускай справы з боку немцаў, асаблі-

ва ў 1916 г. Але не задаецца пытаннем – «чаму?». Не бачыць ён

жадання немцаў выкарыстаць беларускі нацыяна льны рух супраць

польскага адраджэння, замоўчвае стаўленне акупацыйных уладаў

да беларускага насельніцтва, не ўспамінае факт ганебнай удзячнай

тэлеграмы да кайзера Вільгельма ІІ.

Літва з’яўлялася найбуйнейшым цэнтрам беларускай палітыч-

най эміграцыі. Ст аршыня Беларускага выдавецкага цэнтра ў Каў-

насе В.Ластоўскі на працягу 1923 – 1926 гг. выдаваў там часопіс

«Крывіч». На яго ст аронках, а таксама ў прадмове да «Падручнага

расійска-крыўскага (беларускага) слоўніка» (Коўна, 1924 г.) ён вы-

клаў сваю т эорыю паходжання беларусаў, т.зв. «крывічску»: «на

зарані гістарычных часоў наш народ выступае, як з’арганізаванае

цэлае нацыянальнае і палітычнае пад найменнем крывічы». Не стра-

ціла навуковай каштоўнасці яго фундаментальная бібліяграфічная

праца «Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі» (Коўна, 1926 г.).

Аўтар зрабіў агляд больш за 1000 рукапісных кніг, граматаў, ста-

радрукаў за перыяд з Х па ХVІІІ стст.

У 1921 г. на ст аронках газеты «Беларускі звон», якая выдава-

лася ў Вільні, друкаваліся артыкулы М.Краўцова – члена Бела-

руская Вайско вай Камісіі, аўтара вершаў да гімна БНР. У адным з

іх – «Усебеларускі з ’езд 1917 г.» аўтар апісаў падзеі, якія адбывалі-

334

ся напярэдадні правядзення Першага Ус ебеларускага з’езда. Ён

адмоўна ставіцца да яго разгону, але не ў прыклад іншым даслед-

чыкам не перакладвае адказнасць толькі на бальшавікоў. Аўтар

адзначае, што на адкрыцці з’езда сяляне разам з іншымі дэлега-

тамі ўзнёсла пелі «беларускую марселье зу» і віталі кожнае новае

прынятае рашэнне. Калі ўварваліся бальшавікі і пачалі арышто-

ўваць удзельнікаў з’езда, то дэлегаты з халопскай пакорнасцю малілі

і прасілі, каб іх выпусцілі, «бо яны, быццам ня ведаюць, што тут

робіцца...». Тым самым аўтар паставіў немалаважнае пыт анне аб

нацыянальнай самасвядомасці беларусаў. Наступны артыкул «Рада

Бел арускае Народнае Рэспублікі», надрукаваны ў тым жа годзе і ў

той жа газеце, з’яўляецца тэматычным працягам першага. Тут аў-

тар аналізуе перыяд паміж Брэсцкімі і Рыжскімі перамовамі. Між

іншым ён даследуе такія пытанні, як абвяшчэнне БНР, дзейнасць

Беларускай Вайсковай Камісіі, белапольская акупацыя. Ён працяг-

вае думку Цвікевіча аб пераемнасці паміж Першым Усебеларускім

з’ездам і абвяшчэннем БНР.

Рыжскаму міру прысвечаны артыкул К.Дуж-Душэўскага «Бе-

ларусь і Рыжскі мір». Паводле аўтара, гэты падзел адмоўна адбіў-

ся на працэсах нацыянальнай кансалідацыі Беларусі. Ён засяродж-

вае ўвагу на пытаннях узаемаадносін Беларусі і Польшчы, з аднаго

боку, і Беларусі і Расіі, з другога. Аўтар прыходзіць да высновы,

што Рыжскім мірам не задаволены ні Польшча, ні Расія. З гэт ай

прычыны ён выказвае спадзяванне, што ў хуткім часе вынікі міру

будуць перагледжаны.

У гістарычным нарысе маёра А.Ружанцава «Бе ларускія войскі

ў Літве 1918 – 1920 гг.», выдадзеным у Коўне ў 1921 г., фармаван-

не беларускага войска разглядаецца ў кантэксце барацьбы за ад-

наўленне Канфедэрацыі ВКЛ, у якую, акрамя літоўскіх, павінны

былі ўвайсці і беларускія землі (Віленшчына, Гродзеншчына і Бе-

ласточчына).

2. Гістарыяграфія беларускай эміграцыі ў пасляваенны

перыяд. Традыцыі нацыянальнай гістарыяграфіі пасля Другой су-

светнай вайны працягвалі навукоўцы, адны з якіх апынуліся на эмі-

грацыі ў якасці сталых даследчыкаў (А.Адамовіч, Я.Ст анкевіч,

І.Любачка, А.Калубовіч, В.Жук-Грышкевіч), другія атрымалі

гістарычна-філасофкую ці іншую адукацыю на Захадзе і потым

звярнуліся да вывучэння гісторыі і культуры Беларусі (Я.Запруднік,

В.Кіпель, Я.Садоўскі і інш.). Ужо ў першыя пасляваенныя гады

прысутнасць за мяжой творчай інтэлігенцыі абумовіла з’яўленне

публіцыстычных матэрыялаў у беларускамоўных выданнях –

335

«Шляхам жыцця», «Бацькаўшчына» (Мюнхен), «Зьніч» (Рым),

«Беларус на чужыне» (Лондан), «Пагоня» (Зальцбург) і інш.

У 1947, 1950 і 1953 гг. у Парыжы выйшлі гісторыка-эканаміч-

ныя даведнікі, падрыхтаваныя Л.Гарошкам (П.Кавалём), са звес т-

камі па гісторыі Беларусі і дыяспары, сабраныя як з замежных, так

і з савецкіх выданняў.

Першым зародкам арганізацыйнага афармлення эмігранцкай

беларускай гістарыяграфіі стала Крывіцкае навуковае таварыства

Ф.Скарыны, створанае ў 1947 г. у Р эгенсбургу (Германія) у лагеры

для перамешчаных асобаў. Яно наладзіла выпуск навукова-літара-

турнага часопіс а «Веда».

У 50-я гг. ХХ ст. сфармаваліся нацыянальныя навукова-куль-

турныя цэнтры ў ЗША, Вялікабрытаніі і іншых краінах. У 1951 г. у

Нью-Йорку быў заснаваны Беларускі інстытут навукі і маст ацт -

ва (БІНІМ), які выдае гадавік «Запісы». Таксама была створана

Фундацыя імя П.Крэчэўскага для паглыблення вывучэння беларус-

кай спадчыны. Важным цэнт рам аб’яднання навуковых сілаў у За-

ходняй Еўропе ў 50-я гг. стаў г.Мюнхен, дзе працавалі беларускае

выдавецтва «Бацькаўшчына» і с амастойны адд зел БІНІМа (1955 –

1966 гг.).

З сярэдзіны 50-х гг. беларускія даследчыкі ўдзельнічалі ў ра-

боце Інстытута па вывучэнні СССР, створанага ў 1950 г. у Мюн-

хене с авецкімі эмігрантамі. С.Станкевіч, В.Жук-Грышкевіч,

А.Адамовіч, Ч.Сіповіч прымалі ўдзел у вызначэнні кірункаў яго

працы, забеспячэнні выданняў беларускай праблематыкай. На бе-

ларускай, англійскай, нямецкай мовах былі апублікаваны «Бела-

рускія зборнікі».

Арганізаванае ў 1954 г. у Лондане Англа-Беларускае тавары-

ства садзейнічала з’яўленню новых даследчыкаў-беларусазнаўцаў

у Вялікабрытаніі. У 1965 – 1988 гг. та варыства выдавала часопіс

«Jornal of Byelorussian Studies», дзе друкаваліся артыкулы па гісто-

рыі, палітыцы, іншых праблемах развіцця беларускага народа.

Даследчыкі за мяжой абгрунтоўвалі канцэпцыю гістарычнага

развіцця Беларусі, якая карэнным чынам адрознівалася ад той, што

існавала ў беларускай с а вецкай гістарыяграфіі. Яны звярталіся да

тых пытанняў, якія ў БССР, на іх думку, «скажаліся»: вытокі дзяр-

жаўнасці беларускага народа, нацыянальны характар ВКЛ, нацыя-

нальны рух і нацыянальнае адраджэнне ў ХХ ст., прычыны анты-

савецкіх узбро еных выступленняў на Беларусі, масавыя рэпрэсіі ў

30-я гг. і іх вынікі, працэсы дэнацыяналізацыі пасля Другой су-

светнай вайны і інш.

336

Даследаванні А.Адамовіча (Н.Недасека) (Мюнхен, 1954 г.,

1956 г.) і С.Крушынскага (Нью-Йорк, 1953 г.) раскрывалі ролю

партыі ба льшавікоў у рэвалюцыйных падзеях у Беларусі, іх нега-

тыўнае стаўленне да нацыянальнага руху і шляхі ўстанаўлення

«кантролю над Беларуссю». У працах С.Станкевіча (1955 г.), Г.Па-

ланевіча (1960 г.), П.Урбана (1957 г.) на прыкладзе БССР крыты-

кавалася савецкая нацыянальная палітыка, С.К абыша (1958 г.) (усе

выдадзены ў Мюнхене) – палітыка рэпрэсіяў, «генацыду ў БССР».

Мюнхенскія публікацыі А.Адамовіча і П.Урбана асвятлялі прая-

вы «нацыянальнага супраціву» ў Савецкай Беларусі, апазіцыі тата-

літарнай сіст эме. Я.Станкевіч (Нью-Йорк, 1953 г.), В.Тумаш

(Р.Максімовіч) (Нью-Йорк, 1954 г.), В.Пануцэвіч (М .Волаціч)

(Мюнхен, 1953 г.) звярнуліся да праблемы, якую абыходзіла бела-

руская с авецкая гістарыяграфія, да гістарычна-этнаграфічнай тэ-

рыторыі Беларусі, падзелу яе на часткі і ўклю чэнне ў склад сусе дніх

краінаў.

У эмігранцкіх выданнях 50-х гг. дадзены грунтоўны аналіз са-

вецк ай палітыкі ў БССР у галіне навукі, школьнай адукацыі (Г.Пала-

невіч пад псеўд. Г.Няміга), белар уск ай мовы (Я.Станк евіч), літара-

туры (А.Адамовіч), мастацтва (М.К уліковіч-Шчаглоў, У.Сядура).

Агульныя тэндэнцыі развіцця нацыяна льнай культуры разгле-

джаны ў працы У.Сядуры (У.Глыбінны) «Доля беларускай культу-

ры пад Саветамі» (Мюнхен, 1958 г.). Даследчыкі характарызавалі

20-я гг. як перыяд уздыму нацыянальнай асветы, навукі, іншых га-

лінаў культуры, а 30-я гг. – часам іх заняпаду, «савета-камунізацыі

з русіфікацыяй», крытыкавалі палітыку русіфікацыі, заахвочвання

нацыянальнага нігілізму ў пасляваенны час.

10-я кніга «Беларускага зборніка» (Мюнхен, 1959 г.), прысве-

чаная 40-годдзю ўтварэння БССР, ахоплівае ўс е асноўныя падзеі

на Беларусі за гэты перыяд. На падставе шырокага крытычнага

выкарыстання савецкіх выданняў (зборнікаў дакументаў і наву ко-

вых працаў) у ёй разглядаюцца праблемы, звязаныя з утварэннем

БССР (П.Урбан), палітыкай КПБ (Я.Запруднік), аналізуюцца пра-

цэсы ў галіне культуры (С.Станкевіч, Г.Няміга), прамысловасці

(Г.Ведэнскі), сельскай гаспадаркі (С.Кабыш).

Аўтары насуперак савецкай гістарыяграфіі не пагаджа ліся з

тэзісам аб тым, што беларускі народ упершыню стварыў сваю дзяр-

жаўнасць пры Савецкай уладзе, зрабілі выснову аб «чужым» па-

ходжанні бальшавізму на Беларусі, завяршэнні канфлікту 20-х гг.

«паміж беларускімі нацыянал-камуністамі і расейскімі бальшаві-

камі» масавымі рэпрэсіямі ў 30-я гг., ператварэнні КПБ у правін-

337

цыяльную арганізацыю КПСС. Яны ад значалі стан «нацыянальна-

га прыгнечання і дыскрымінацыі ў СССР», поўнага ігнаравання

беларускіх нацыянальных інтарэсаў, фармальнасць суверэніт эту

БССР ва ўсіх сферах (с ацыяльна-эканамічнай, культурнай, грамад-

ска-палітычнай, міжнароднай).

У 50 – 80-я гг. альтэрнатыўны пункт погляду (тагачаснаму ў

БССР) на старажытную гісторыю Беларусі, ВКЛ даецца ў працах

Я.Станкевіча: «З гісторыі Беларусі» (Мюнхен, 1958 г.), «Акан-

не – балцкая рыса ў мове вялікалітоўскай» (Мюнхен, 1971 г.), «На-

рысы з гісторыі ВялікаЛітвы-Беларусі» (Нью-Джэрсі, 1978 г.);

В.Пануцэвіча «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чы-

кага, 1965 г.) і інш.

Абапіраючыся на даследаванні беларускіх гісторыкаў, асаблі-

ва 20-х гг., аналізуючы т апаніміку, мову, археа лагічныя мат эрыя-

лы, яны не пагаджаліся з тэзісам аб чыста славянскім паходжанні

беларусаў, падкрэслівалі наяўнасць балцкага элемента ў гэтым пра-

цэсе, адмаўлялі існаванне адзінай старажытнарускай народнасці.

Аўтары не прымалі сцвярджэнне савецкіх гісторыкаў аб адсутнасці

беларускай дзяржаўнасці ў сярэднявеччы, уніяцкую царкву вызна-

чалі як народную, лічылі, што ў выніку далучэння беларускіх зем-

ляў да Расійскай імперыі яны ператварыліся ў гаспадарчую кало-

нію, пагоршылася с ацыяльна-эканамічнае становішча насельніцт-

ва, узмацнілася яго русіфікацыя.

У эміграцыі з’явіліся публікацыі пра Еўфрасінню Полацкую

(Л.Гарошка), Кірылу Тураўскага (П.Татарыновіч, А.Надсон),

Лявонція Зізанія (А.Надсон), Льва Сапегу (В.Тумаш), Рыгора Хад-

кевіча (Л.Гарошка), Кастуся Каліноўскага (П.Урбан, Я.Зап-

руднік).

Гісторыі праваслаўнай царквы на Беларусі прысвечаны да-

следаванні І.К асяка (Нью-Йорк, 1956 г.), А.Караля (Нью-Брансуік,

1956 г.), А.Мартаса (Буэнас-Айрэс, 1966 г.), М.Лапіцкага (Саўт-

Рывер, 1978 г.). Замежныя скарыназнаўцы В.Тумаш (С.Брага),

Я.Садоўскі, А.Надсон значна ўзбагацілі наву ковую літаратуру

новымі фактамі і дакументамі пра жыццё і д зейнасць усходнесла-

вянскага першадрукара, асветніка, вучонага. Прысвечаныя яму

працы, а такс ама апрацаваны В.Тумашам бібліяграфічны даведнік

«Пяць стагоддзяў Скарыніяны» (Нью-Йорк, 1989 г.) сталі сур’ёз-

нымі крыніцамі для даследчыкаў, стымулявалі вывучэнне спадчы-

ны Ф.Скарыны ў БССР.

Значны ўклад у гістарыяграфію палітычнай барацьбы вакол

беларускага пытання ў Дзяржаўнай думе зрабіў Я.Запруднік, які ў

338

1969 г. у Нью-Йоркскім універсіт эце абараніў па гэтай праблеме

доктарскую дыс ертацыю. Вытокі беларускіх пячатак даследаваў

М.Белямук (Кліўленд, 1986 г.). Па праблемах карт аграфіі Бела-

русі і яе гістарычнай назвы былі апублікаваны ў 60 – 70-я гг. ў Лон-

дане на англійскай мове працы В.Астроўскага.

Першы сіст эматызаваны агляд гісторыі Беларусі савецкага

перыяду зроблены ў кнізе І.Любачкі «Беларусь пад савецкім праў-

леннем. 1917 –1957» (1972 г., на англійскай мове). У навукова-па-

пулярны зборнік «Беларусь. Гістарычны нарыс» (Лондан, 1989 г.)

увайшлі перакладзеная на англійскую мову праца Я.Найд зюка

«Беларусь учора і сёння» (Мн., 1 943 г.) і раздзелы І.Касяка, што

ахопліваюць падзеі ў Беларусі да сяр эдзіны 70-х гг.

Я.Станкевіч, В.Пануцэвіч, А.Адамовіч, А.Жук-Грышкевіч,

Я.Запруднік і іншыя асвятлялі гісторыю беларускага нацыяналь-

нага адраджэння ў ХХ ст., разглядалі абвяшчэнне БНР як акт ад-

наўлення беларускай дзяржаўнасці, падкрэслівалі ўплыў нацыя-

нальнага руху на ўтварэнне БССР, якая ўзнікла ў процівагу БНР.

Гэтая праблематыка знайшла адлюстраванне ў кнізе «Беларуская

дзяр ж аўнасць. Хр э с таматыя і бібліяграфія», якая выйшла ў 1988 г.

на англійскай мове ў Нью-Йорку пад р эдакцыяй В. і З.Кіпеляў.

Гісторыю ўтварэння і станаўлення БССР праз трагічныя лёсы

нацыянальных дзеячаў, што стаялі каля яе вытокаў, раскрыў А.Ка-

лубовіч (Кліўленд, 1982 г., 1985 г.). Публікацыі Л.Гарошкі (П.Ка-

валя) і В.Кіпеля асвятляюць узброены супраціў Савецкай уладзе,

паказваюць Слуцкае паўстанне 1920 г. як змаганне за ідэалы БНР.

Нацыянальнай палітыцы ў БССР у 20 – 30-я гг. прысвечаны матэ-

рыялы М.Іванова ў польскіх навуковых выданнях. Іншы, чым у

Савецкай Беларусі, падыход да асвятлення ролі вядомых нацыя-

нальных д зеячаў назіраецца ў артыкулах 50 – 60-х гг. А.Саковіч і

А.Калубовіча пра М.В.Доўнар-Запольскага, публікацыях С.Стан-

кевіча і Я.Запрудніка пра Янку Купалу і Якуба Коласа (Нью-Йорк,

1982 г.), А.Адамовіча пра І.Луцкевіча (Нью-Йорк, 1983 г.), Ю.Ту-

ронка пра В.Іваноўскага (Варшава, 1992 г.).

У працы Ю.Туронка «Беларусь пад нямецкай акупацыяй»

(Вроцлаў; Варшава, 1989 г.; 2-е выд. 1993 г.) па-новаму ас энсоўва-

юцца гіст арычныя пад зеі на Беларусі. Аўтар прыходзіць да высно-

ваў, «незалежных ад папярэ дніх супярэчлівых ацэнак сведак і пасля-

ваенных інтэрпр этатараў падзей».

У 60-я г. пачалі даследаванне гісторыі Беласточчыны вучоныя-

беларусы ў Польшчы. Артыкулы Ю.Туронка, А.Баршчэўскага,

У.Юзвюка, М .Гайдука, В.Нікіцюка і іншых даследчыкаў з’явілі-

ся ў беластоцкіх нав уковых зборніках (1961 г., 1964 г., 1974 г., 1982 г.),

339

беларускіх календарах, штотыднёвіку «Ніва». М.Кандрацюк

асвятляе гісторыю краю праз ба лцкія элементы ў яго тапаніміцы

(Беласток; Вроцлаў, 1974 г.; Вроцлаў, 1985 г.). Грунтоўна разглед-

жаны становішча і роля праваслаўнай царквы на Беласточчыне ў

працах Я.Мірановіча і Р.Сасны, жыццё суродзічаў у Польшчы ў

кнізе А.Садоўскага «Народы вялікія і малыя: Беларусы ў Польшчы»

(Кракаў, 1991 г.) і Я.Мірановіча «Беларусы ў Польшчы, 1944 –

1949» (Варшава, 1993 г.). Зборнік публіцыстыкі С.Яновіча «Бела-

русь, Бел арусь» (Варшава, 1987 г.) раскрывае складанасць беларус-

ка-польскіх узаемаадносінаў.

Пачынальнікамі даследаванняў гісторыі беларускай эміграцыі

з’яўляюцца А.Калубовіч (ад ранніх перасяленняў да Другой сус-

ветнай вайны), А.Латышонак (беларуская заходняя дыяспара най-

ноўшага часу), В.Кіпель (нацыянальная дыяспара ў ЗША), Я.Са-

доўскі (у Канадзе), А.Вініцкі, С.Коўш, М.Шыла (у Германіі),

К.Мерляк (у Аргенціне). На эміграцыі зроблены спробы асэнса-

вання гісторыі Беларусі ў больш шырокім кантэксце, выкарыстан-

ня пры яе даследаванні найноўшых падыходаў. У публікацыях

50-х гг. прафес ара Л.Акіншэвіча разглядаліся «цывілізацыйныя ас-

новы беларускага гістарычнага працэсу», гісторыя цывілізацыі Усход-

няй Еўропы паво дле канцэпцыі А.Тойнбі. Я.За пр уднік зв ярнуўся да

праб лем аў тэрміналогіі і перыядызацыі белар ускай гіст орыі.

У 60 – 80-я гг. з’явіліся гістарыяграфічныя працы: кніга-вод-

гук Я.Ст анкевіча «Савецкае хвальшаванне гісторыі Беларусі»

(1956 г.) на выхад у 1954 г. у Мінску «Гісторыі Беларускай ССР»,

твор П.Урбана «У святле гістарычных фактаў» (1972 г.), у якой

абвяргаецца версія гісторыі Беларусі, выкладзеная Л.С.Абэцэ-

дарскім у брашуры «У святле неабвержных факт аў» (1969 г.), аг-

ляд А.Калубовіча стану вывучэння помнікаў беларускага пісьмен-

ства Х – ХVІІІ стст. (1978 г.), публікацыі пра вывучэнне гісторыі

Беларусі ў БССР (П.Урбан), спробы адыходу ад афіцыйнай інтэр-

прэт ацыі ў беларускай гістарыяграфіі (Ч.Будзька), гістарычная

канцэпцыя В.Ластоўскага (В.Тумаш), вытокі беларускай нацыя-

нальнай гістарыяграфіі (В.Сянькевіч), с авецкай канцэпцыі гісто-

рыі ВКЛ (Я.Запруднік).

Аналізуючы стан гістарычных даследаванняў у БССР, яны

вызначылі два этапы: адносна не залежнае ад цэнтра развіццё да

1930 г. «нацыянальнай па свайму духу і сэнсу гіст арыяграфіі», а ў

далейшым – адсутнасць у беларускіх савецкіх вучоных уласнага

погляду на гісторыю беларускага народа, разгляд яе «толькі ў рам-

ках вялікадзяржаўных канцэпцый Масквы», мэтай якіх было «зліць

гісторыю народаў СССР з патокам гісторыі рускага народа».

340

Даследчыкі ў эміграцыі рэзка крытыкавалі гісторыкаў БССР

за залежнасць іх пазіцыяў ад партыйна-дзяржаўных установак,

аднабаковы ідэалагізаваны паказ гістарычнага працэсу, абмежава-

насць даследаванняў межамі БССР (пакідаючы па-за ўвагай іншыя

этнічныя т эрыторыі), падкрэслівалі адлучанасць навукоўцаў ад

навейшых методык і падыходаў замежных гісторыкаў, іх высноваў

па глыбінных з’явах развіцця чалавецтва і народаў. Разам з тым

эмігранцкія аўтары адзначалі пэўныя змены ў тлумачэнні савец-

кай гіст арыяграфіяй асобных перыядаў і падзей, падкр эслівалі

спробы адыходу ад «спрошчвання беларускай мінуўшчыны», эле-

менты новага асэнс авання нацыянальнага характару ВКЛ, аднаў-

лення «нацыянальных рыс беларускай культуры XV – XIX – па-

чатку XX ст.».

Многія працы эмігранцкіх вучоных нясуць адбітак прапаган-

дысцкага характару, не пазбеглі палітычнай перадузятасці, уплыву

«халоднай вайны», жорсткай канфрантацыі дзвюх грамадскіх сістэ-

маў, складаных узаемаадно сінаў Беларусі з эміграцыяй, іх ізалява-

насці адна ад адной. Ёсць разыходжанні ў поглядах на асобныя

з’явы і падзеі ў гісторыі беларусаў.

Каштоўнымі крыніцамі па праблемах, што замоўчваліся ці

абыходзіліся с авецкай гістарыяграфіяй, сталі апублікаваныя на

эміграцыі дакументы па найноўшай гісторыі Беларусі: «Кніга ах-

вяраў бальшавізму» (1950 г.); стэнаграма «Другога Усебеларуска-

га кангрэса» (1954 г.); дакументы і матэрыялы па БНР (газета

«Бацькаўшчына» за 1949 – 1950 гг.; «Дзень незалежнасці Беларусі,

25 сакавіка 1918 г.» 1958 г.; «Запісы», кн. 13, 1975 г.; «Д зень неза-

лежнасці Беларусі ў 200-ю гадавіну адкрыцця Амерыкі» 1977 г.);

матэрыялы да Першага Усебеларускага з’езда 1917 г. («Запісы»,

кн. 2 – 4, 1963 – 1966 гг.); зборніка дакументаў «За дзяржаўную

незалежнасць Бел арусі» (1960 г.). На англійскай і беларускай мо-

вах былі выдад зены дакументы пра паўстанне 1863 г. на Беларусі

(1980 г.), на польскай – зборнік дакументаў пра становішча пра-

васлаўнай царквы на Беласточчыне ў 1928 – 1939 гг. (1991 г.). Кніга

дакументаў і матэрыялаў пра жыццё і д зейнасць вядомага на эмі-

грацыі грамадска-палітычнага і культурнага дзеяча А.Жук-Грыш-

кевіча выйшла ў 1993 г. у Таронта. Цікавасць для даследчыкаў уяў-

ляюць часопіс «Лет апісь беларускай эміграцыі» (Бруклін), кніга

ўспамінаў пра Янку Купалу і Якуба Коласа (1982 г.), публікацыі

мемуараў Я.Германовіча, Я.Калубовіча, В.Рагулі, Я.Станкевіча,

А.Жук-Грышкевіча, Л.Галяка, Я.Гладкага, Я.Пятроўскага, М.Сяд-

нёва, Я.Малецкага, П.Сыча і інш.