Белазаровіч В.А Гістарыяграфія гісторыі Беларусі

Подождите немного. Документ загружается.

271

кае княства з’яўлялася самаст ойнай палітычнай адзінкай Русі з ары-

гінальнай і самабытнай культурай.

Пётр Фёдаравич Лысенка нарадзіўся ў 1931 г. у в.Зарачаны

Полацкага раёна, беларускі археолаг. Доктар гістарычных на-

вук (1988 г.). Скончыў Мінскі педагагічны інстытут. З 1964 г.

супрацоўнік Інстытута гісторыі АН БССР, загадчык аддзела

архе а логіі сярэднявечча.

П.Ф.Лысенка у працах «Города Туровской земли» (1974 г.),

«Берестье» (1985 г.), «Дреговичи» (1991 г.) даказаў заснаванне Брэ-

ста дрыгавічамі, правамернасць ужывання тэрміна «Тураўская зям-

ля». Пазіцыя даследчыка не супадае з падыходам украінскіх гісто-

рыкаў, якія самастойнасць Тураўскай зямлі выводзяць толькі з

60-х гг. ХІІ ст.

Археалагічна комплекс помнікаў старажытнага Мінска выву-

чалі многія вучоныя, сярод іх А.М.Ляўданскі, А.Д.Каваленя,

Э.М.Загарульскі, Г.В.Штыхаў і інш. Замчышча ў 1957 – 1961 гг. вы-

вучаў В.Р.Тарасенка, даследаванне горада ў 70-х гг. абагульнена ў

манаграфіі Э.М.Загарульскага «Возникновение Минска» (1982 г.).

У 1984 – 1 986 гг. у сувязі з пабудовай станцыі метро «Няміга» былі

праведзены раскопкі ў старажытнай частцы горада XII – XVIII стст.

Падрыхт аваны участак, які закансерваваны для стварэння Музея

старажытнага Мінска. Вынікі вывучэння наваколляў старажытна-

га Мінска, ва ласцей-удзелаў, цэнтраў малых княстваў: Барысава,

Лагойска, Заслаўля, увёў у навуковы зварот Ю.А.Заяц у працы

«Сельское население Минской волости-удела X – XIII вв.» (1988 г.).

У пасляваенныя гады адно сна шырока даследаваліся ранне-

феадальныя гарады ўсходняй часткі Беларусі. Сярод іх Мсціслаўль,

Крычаў, Гомель, Брагін, Чачэрск, Рэчыца, Магілёў. Аб іх даследа-

ванні напісаны манаграфіі Т.Н.Каробушкінай «Средневековые

памятники южной и восточной Белоруссии» (1987 г.), А.А.Мяцель-

скага «Города Бел орусского Посожья в X – XIII вв.» (1992).

Важную гаспадарча-эканамічную і гандлёвую функцыі ў феа-

дальную эпоху выконвала Нёманска-Дняпроўская водная магіст-

раль. На берагах Нёмана і яго прытоках сфармаваліся адносна вялі-

кія гарады, сярод іх Гродна. Старажытнасці горада і яго наваколля

даследава ліся не адным пакаленнем археолагаў. Надрукаваны ма-

награфіі Н.Н.Вароніна «Древнее Гродно» (1954 г.), М.А .Ткачова

«Замкі Бел арусі» (1977 г.), І.М.Чарняўскага «Архитектурно-ар-

хеол огические исследования в Гродно и Могил еве» (1981 г.),

Т.С.Скрыпчанка «Обмен и местное производство на террито-

рии Белоруссии в XI – XIV вв.» (1982 г.).

272

У X – XI стст. існавалі ў Панямонні і іншыя гарады. Аднак у

летапісу яны адзначаны пазней: Навагрудак, Ваўкавыск, Слонім,

Турыйск. Звесткі аб іх абагульнены ў манаграфіях Я.Г.Звяругі

«Верхнее Понеманье в IX – XIII вв.» (1989 г.), П.А.Рапапорта «Во-

енное зодчество западнорусских земель X – XIV вв.» (1967 г.).

Ф.Д.Гурэвіч «Древний Новогрудок» (1981 г.), у аўт арэфераце

С.А.Піваварчыка «Городища X – XIII вв. Белорусского Понеманья»

(1994 г.).

Пачынальнікам «гістарычнай археалогіі» – новага кірунку ў

гістарыяграфіі Беларусі, Польшчы, Літвы, Украіны – з’яўляецца

М.А.Ткачоў.

Міхаіл Аляксандравіч Ткачоў (1942 – 1992 гг.), беларускі

археолаг, гісторык. Доктар гістарычных навук (1987 г.), прафе-

сар (1989 г.). Скончыў БДУ. Працаваў у Гродзенскім дзяржаў-

ным універсіт эце, выдавецтве «Беларуская Энцыклапедыя».

Ініцыятар стварэння энцыклапедыі «Археалогія і нумізматыка

Беларусі», «Энцыклапедыі гісторыі Беларусі». Напісаў каля 200

навуковых працаў.

У манаграфіях «Замкі Беларусі» (1977 г.), «Абарончыя збуда-

ванні заходніх зямель Беларусі XIII – XVIII стст .» (1978 г.), «Замкі

і людзі» (1991 г.) першым у беларускай гістарыяграфіі прасачыў

генезіс, эвалюцыю і этапы развіцця замкаў і абарончых сістэмаў

населеных пунктаў, а таксама арганізацыю абароны беларускіх га-

радоў.

У пасляваеннай са вецкай гістарыяграфіі замацавалася феа-

дальная канцэпцыя грамадскага развіцця ўсходніх славян у ІХ –

ХІІІ стст., якую распрацаваў Б.Д.Грэкаў.

Барыс Дзмітрыевіч Грэкаў (1882 – 1953 гг.) расійскі гісто-

рык. Акадэмік АН СССР, ганаровы акадэмік АН БССР. Доктар

гістарычных навук (1934 г.). Скончыў Маскоўскі дзяржаўны

універсітэт. Выкладаў у ВНУ Пецярбурга, Пярмі, Сімферопа-

ля, Масквы. Дыр эктар Інстытута гісторыі (з 1937 г.), Інстытута

гісторыі мат эрыяльнай культуры (1944 – 1946 гг.), Інстытут а

славяназнаўства АН СССР. Стваральнік канцэпцыі гісторыі

Кіеўскай Русі – агульнай рад зімы рускіх, украінцаў, беларусаў

і інш. народаў.

Б.Д.Грэкаў у сваіх працах даказываў, што ва ўсходніх славян,

як і ў германцаў, разлажэнне першабытнаабшчыннага ладу прывя-

ло да развіцця феада льных адносінаў. Таму ў VІ – VІІІ стст. пана-

ваў дафеадальны ўклад, а ў ІХ – пачатку ХІІ ст. – феадальны. Гісто-

273

рык сцвярджаў пра да лучэнне Полацка да Кіева князем Улад зімі-

рам у 980 г., пра аўтаномію Полацкай зямлі і пачатак барацьбы з

Кіевам пры князе Брачыславе.

С упраць феадальнай канцэпцыі выступіў у 1974 г. пецярбургскі

даследчык І.Я.Фраянаў.

Ігар Якаўлевіч Фраянаў нарад зіўся ў 1936 г. у г.Армавір,

расійскі гісторык. Доктар гістарычных навук (1976 г.), прафе-

сар (1979 г.). Скончыў Стаўрапольскі педагагічны інстытут. З

1966 г. працуе ў Пецярбургскім універсітэце, дэкан гістарыч-

нага факультэта, загадчык кафедры гісторыі Расіі. Старшыня

Галоўнага савета па гісторыі ў Дзяржкамітэце вышэйшых на-

вучальных установаў Расійскай Федэрацыі.

У працах «Киевская Русь: Очерки социально-экономической

истории» (1974 г.), «Киевскай Русь: Очерки социально-политичес-

кой истории» (1980 г.), «Киевская Русь: Очерки отечественной

историографии» (1990 г.) гісторык даказываў, што ва ўсходніх сла-

вян у ІХ – ХІ стст. панавалі абшчынныя адно сіны пры слабым

развіцці феадальнага ўкладу.

З беларускіх гісторыкаў да гэтай праблемы звярнулася В.І.Га-

рамыкіна. На падст аве вялікага факталагічнага матэрыялу у ма-

награфіях «К проблеме истории докапиталистических обществ

(на материале Древней Руси)» (1970 г.), «Возникновение и разви-

тие первой антагонистической формации в средневековой Евро-

пе» (1982 г.) аўтар спрабавала даказаць рабаўладальніцкі характар

Кіеўскай Русі і вылучала адпаведна рабаўладальніцкі перыяд у ІХ –

ХІ стст. і феадальны ў ХІІ – ХІІІ стст.

Блізкую пазіцыю займаў А.П.П’янкоў. У працы «Происхож-

дение общ ественного и государственного строя Древней Руси»

(1980 г.) даследчык прасачыў пераход ад родавых саюзаў да сельс-

кай абшчыны ў першыя ст агоддзі нашай эры. Ён лічыў, што ў VІ –

VІІІ стст. панаваў рабаўлада льніцкі лад, а ў ІХ – ХІІ стст. – фе а -

дальны.

У абагульняльных працах, прысвечаных усходнім славянам і

выдадзеных па-за межамі Беларусі, не звярталася належная ўвага

гісторыі беларускага рэгіёна. Выключэннем з’яўляецца кніга ака-

дэміка М.М.Ціхамірава (1893 – 1965 гг.) «Древняя Русь» (1975 г.).

Аўтар адзначаў ід энтычнасць палітычнага ладу Полацкай зямлі

ХІІ ст. палітычнай ст руктуры Вялікага Ноўгарада. Гэтую думку

падтрымаў І.Я.Фраянаў.

274

3. Гістарыяграфія гісторыі Беларусі феада льнага перыя-

ду. У савецкай гістарыяграфіі ўстанавіліся шаблонныя схемы гіста-

рычнага працэсу ў Беларусі, якія ў значнай ступені былі заснаваны

на пазіцыях расійск ай дв аранска-клерыкальнай гістарыяграфіі ХІХ ст.

Наву ковыя распрацоўкі гісторыі Беларусі феадальнай эпохі змяс-

ціліся галоўным чынам ў с феры сацыяльна-эканамічнай, часткова

этнагістарычнай, знешнепалітычнай, культура лагічнай тэматыцы.

Канцэптуальныя погляды афіцыйнай беларускай гістарыя-

графіі 60 – 80-х гг. без асаблівых зменаў падаваліся ў абагульняль-

ных акад эмічных выданнях. Адносна аб’ектыўным з далучэннем

новых матэрыялаў быў першы том шасцітомавай «Гісторыі Бела-

рускай ССР» (1972 г.). Праўда, гісторыі Беларусі са ст аражытных

часоў да адмены прыгоннага права ў 1861 г. было адведзена менш

чвэрці агульнага аб’ёму выдання, а часоў ВКЛ да канца Х VІ ст. –

менш 5 %.

Грунтоўнай для свайго часу працай была манаграфія У.Ц.Па-

шуты «Возникновение Литовского государства» (1959 г.). Аўтар

выкарыстаў шматлікія гіст арычныя крыніцы і правёў грунтоўны

гістарыяграфічны аналіз праблемы. На думку А.К.Краўцэвіча, кан-

цэпцыя генезіса ВКЛ, прапанаваная У.Ц.Пашутам, супадала з пазі-

цыяй польскіх даследчыкаў. Вялікае княства Літоўскае лічылася

літоўскай па характары дзяржавай, а сярэдневяковая Літва атая-

самлялася з сучаснай Літвой, г.зн. «ВКЛ – прадукт унутранай эва-

люцыі Літвы». Пашута вылучыў тры фазы ўтварэння ВКЛ: канфе-

дэрацыя земляў, с аюз літоўскіх земляў на чале з князямі Аўкштай-

тыі, раннефе ада льная манархія. На гэтым фоне адбыўся захоп

беларускіх земляў літоўскімі феадаламі. Канцэпцыя У.Ц.Пашуты

вызначала пазіцыю айчынных гісторыкаў да канца 80-х гг. ХХ ст.

У вывучэнні эпохі феадалізму дамінавала сацыяльна-эканам-

ічная праблематыка. Галоўная ўвага гісторыкаў была накіравана

на вывучэнне аграрных адносінаў, феадальнага горада, класавай

барацьбы, разлажэння феадальна-прыгонніцкай сістэмы і зараджэн-

ня капіталістычных адносінаў.

Аграрная праблематыка знайшла сваё адлюстраванне ў пра-

цах Д.Л.Пахілевіча, П.Р.Казлоўскага, В.І.Мялешкі.

Д змітрый Леанідавіч Пахілевіч (1897 – 1974 гг.), украінскі

гісторык. Доктар гістарычных навук (1951 г.), прафесар (1953 г.).

Скончыў Кіеўскі інстытут народнай асветы. У 1921 – 1945 гг.

працаваў у ВНУ УССР і РСФСР. З 1946 г. у Львоўскім універ-

сітэце.

275

На падставе інвентароў к аралеўскіх экано міяў Д.Л.Пахілевіч рас-

крыў эвалюцыю памеснай і сялянскай гаспадаркі ў ХVІ – ХVІІІ стст.,

паказаў замену адпрацовачнай рэнты грашовай пасля войнаў

сярэдзіны ХVІІ ст. як сродка аднаўлення гаспадарчага жыцця, вяр-

танне да фальваркова-паншчыннай сістэмы ў 40-я гг. ХVІІІ ст. У

сваіх працах «Крестьяне Белоруссии и Литвы в ХVІ – ХVІІІ вв.»

(1957 г.), «Крестьяне Белоруссии и Литвы во второй половине ХVІІІ в.»

(1966 г.) гісторык прааналізаваў рэформы Жыгімонта ІІ Аўгуст а

(1557 г.) і Антонія Тызенгаўза (1765 г.), раскрыў катэгорыі сялян-

ства, выступіў супраць канцэпцыі аб прагрэсіруючым заняпадзе

Беларусі ў другой палове ХVІІІ ст.

Павел Рыгоравіч Казлоўскі (1911 – 1996 гг.), беларускі гісто-

рык. Доктар гістарычных навук (1974 г.). Скончыў БДУ. З 1957

па 1986 гг. працаваў у Інстытуце гісторыі АН БССР. Аўтар прац

па гісторыі сялянства, крыніцазнаўству і дэмаграфіі беларус-

кай вёскі.

Манаграфія П.Р.Казлоўскага «Крестьяне Белоруссии во вто-

рой половине ХVІI – ХVІII в.» (1969 г.) ст ала першым у беларускай

гістарыяграфіі даследаваннем сялянства вотчынных магнацкіх ула-

данняў. Аўтар прасачыў развіццё вытворчых сіл вёскі (колькасць

насельніцтва, развіццё земляробства, жывёлагадоўлі і інш.), з да-

памогай статыстычнай апрацоўкі архіўных дадзеных пацвердзіў

выснову Д.Л.Пахілевіча аб заняпадзе эканамічнага жыцця ў дру-

гой палове ХVІI – пачатку ХVІII ст. і эканамічным уздыме ў дру-

гой палове ХVІII ст.

Асобная ўвага была звернута на развіццё таварна-грашовых

адносінаў у другой палове ХVІIІ ст., на працэс клас авай дыферэн-

цыяцыі сялянства, генезіс капіталізму ў беларускай вёсцы. П.Р.Каз-

лоўскі ўпершыню ў беларускай гістарыяграфіі звязаў эвалюцыю

феадальнай рэнты са зменай структуры сялянскага надзела, вы-

значыў долю грашовых плацяжоў сялян заходняй часткі Беларусі

ў другой па лове ХVІII ст., якая традыцыйна лічылася рэгіёнам поў-

нага панавання паншчыны.

У працах «Магнатское хозяйство Белоруссии во второй по-

ловине ХVІII в.» (1974 г.), «Землевладение и земл епользование в

Белоруссии в XVIII – первой половине XIX в.» (1982 г.) гісторык на

падставе інвентароў, справаздачаў эканомаў і ўпраўляючых, рэест-

раў збору збожжа, касавых кніг і іншых крыніц даследаваў гаспа-

дарку буйных землеўладальнікаў, якія займалі 46 % прыватнаў-

ласніцкіх земляў на захадзе і ў цэнтры Беларусі. Ён паказаў раз-

віццё ўнутранага рынку пад уплывам росту попыту на

276

сельгаспрадукцыю ў Заходняй Еўропе, вызначыў спецыялізацыю

магнацкіх латыфундыяў.

Казлоўскі абвергнуў канцэпцыю прагрэсіруючага пагаршэн-

ня ст ановішча сялян у перыяд феада лізму і тэзіс аб тым, што се-

лянін з’яўляўся толькі карыстальнікам зямлі.

Васіль Іванавіч Мялешка нарадзіўся ў г.Томску ў 1921 г.,

беларускі гісторык. Доктар гістарычных навук (1972 г.), пра-

фесар (1990 г.). Скончыў БДУ. У 1956 – 1991 гг. у Інстытуце

гісторыі АН БССР, загадчык аддзела гісторыі Беларусі эпохі

феадалізму. У 1987 г. старшыня камісіі Акадэміі навук па гісто-

рыі сельскай гаспадаркі і сялянства Беларусі.

У працы «Очерки аграрной истории Восточной Белоруссии

(вторая половина ХVІI – Х VІII вв.)» (1975 г.) Мялешка вызначыў

асаблівасці аграрнай гісторыі ўсходняй часткі Беларусі. Ён пака-

заў аднатыпнасць структуры феадальнай уласнасці (дамінаванне

шляхецкай уласнасці), гандлёвыя сувязі феадальнага маёнтка і ся-

лянскай гаспадаркі з рынкам, глыбокае пранікненне т аварна-гра-

шовых адносінаў у сельскую гаспадарку, ролю промыслаў у развіцці

аграрнай вытворчасці. Даследчык лічыў, што некаторыя промыс-

лы ў першай палове ХVІII ст. мелі рысы капіталістычных ману-

фактураў.

Таксама В.І.Мялешка вывучаў праблему класавай барацьбы ў

беларускай вёсцы. У манаграфіі «Классовая борьба в белорусской

деревне во второй половине ХVІI – ХVІII вв.» (1982 г.) ён прааналі-

заваў тры формы сялянскіх выступленняў: пасіўны супраціў (скаргі,

адмова ад выканання павіннасцяў, уцёкі), узбро еныя акцыі (напа-

ды на маёнткі, сутычкі з узброенымі атрадамі і інш.), паўст анні (на

Каменшчыне (1 736 – 1754 гг.) і Крычаўскім ст аростве (1740 –

1744 гг.)).

Але ў пасляваенны перыяд развіцця беларускай савецкай гіста-

рыяграфіі было слаба вывучана развіццё сялянскай гаспадаркі ва

ўмовах генезісу капіталізму, яе рыначныя сувязі. Недастаткова пра-

аналізавана эвалюцыя наёмнай працы, працэс запрыгоньвання ся-

лянства. Прычым аграрная гісторыя ХІV – ХV стст. у цэлым заста-

валася слаба распрацаванай.

Праблема феада льнага горада знайшла адлюстраванне ў да-

следаваннях А.П.Ігнаценкі, З.Ю.Капыскага, А.П.Грыцкевіча.

Манаграфія А.П.Ігнаценкі «Ремесленное производство в го-

родах Белоруссии в ХVII – ХVIII в.» (1963 г.) ут рымлівае грунтоў-

ную характарыстыку гарадскога рамяства. Аднак спроба аўтара

277

суаднесці феадальныя майстэрні з генезісам капіталізму выглядае

беспадст аўнай.

Зіновій Юльевіч Капыскі (1916 – 1996 гг.), беларускі гісто-

рык. Доктар гістарычных навук (1968 г.). Скончыў Мінскі інсты-

тут народнай гаспадаркі. Працаваў у Мінскім аблпланаддзеле,

у Інстытуце эканомікі АН БССР. Удзельнік Вялікай Айчыннай

вайны. У 1950 – 1990 гг. навуковы супрацоўнік Інстытута гісто-

рыі АН БССР. Даследаваў гісторыю беларускага фе адальнага

горада, крыніцазнаўства, гістарыяграфію гісторыі Беларусі.

У манаграфіях «Экономическое развитие городов Белоруссии

в ХVI – перв ой половине ХVII вв.» (1966 г.), «Социально-экономиче-

ское развитие горо дов Белоруссии в ХVI – первой половине ХVII вв.»

(1975 г.) Капыскі прааналізаваў становішча 37 дзяржаўных гара-

доў і больш за 300 мястэчак. Пры гэтым аўт ар памылкова бачыў

наяўнасць капіталістычных з’яваў у гарадскім рамястве яшчэ ў ХVІІ

ст., што сведчыла аб пэўнай мадэрнізацыі гістарычнага працэсу.

Ён лічыў з’яўленне скупшчыкаў рамесных вырабаў, ліхвярства і

крэдыту пацвярджэннем генезісу буржуазных адносін.

Анатоль Пятровіч Грыцкевіч нарадзіўся ў 1929 г. у Мінску,

беларускі гісторык. Доктар гістарычных навук (1986 г.), пра-

фесар (1987 г.). Акадэмік Міжнароднай АН Еўразіі (1999 г.).

Скончыў Мінскі дзяржаўны медыцынскі інстытут, Мінскі дзяр-

жаўны педагагічны інстытут замежных моваў, БДУ. Працаваў

урачом. З 1959 г. у Інстытуце гісторыі АН БССР. З 1975 г. за-

гадчык кафедры Мінскага інстытута культуры (з 1993 г. Бела-

рускага дзяржаўнага універсіт эта культуры). Адначасова ў

1996 – 2000 гг. дыр эктар НДІ Цэнтральнай і Усходняй Еўропы

(у Мінску). Даследуе гісторыю Беларусі перыяду феадалізму.

А.П.Грыцкевіч у манаграфіях «Частновладельческие города

Белоруссии в ХVI – ХVIII вв.» (1975 г.), «Социальная борьба горо-

жан Белоруссии в ХVI – ХVIII вв.» (1979 г.) вызначыў колькасць

прыватнаўласніцкіх гарадоў, іх тыпы, узровень эканамічнага раз-

віцця, сістэму кіравання, іх ролю як вайсковай апоры, грунтоўна

прааналізваў магд эбургскае права.

Шмат увагі надавалася вывучэнню праблемы разлажэння феа-

дальна-прыгонніцкай сістэмы і зараджэння капіталістычных адно-

сінаў у працах А.М.Карпачова, М.М.Улашчыка, В.У.Чапко і інш.

Грунтоўным даследаваннем сацыяльна-эканамічнай гісторыі

Беларусі першай паловы ХІХ ст. стала манаграфія М.М.Улашчы-

ка «Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Запад-

ной Белоруссии» (1965 г.).

278

Мікалай Мікалаевіч Улашчык (1906 – 1986 гг.), беларускі

гісторык, археограф, археолаг, этнограф, краязнаўца, літара-

тар. Доктар гістарычных навук (1964 г.). Скончыў БДУ. У 1924 –

1930 гг. працаваў у Беларускай д зяржаўнай бібліятэцы і с акра-

таром Кніжнай палаты БССР. Удзельнічаў у беларускім нацыя-

нальна-культурным руху. Арыштаваны па справе СВБ (1930 г.),

высланы ў г.Налінск Вяцкай вобласці. У 1933 г. асуджаны паў-

торна, этапіраваны ў Марыінскі лагер Навасібірскай вобласці,

пасля ў пас. Суслава Кемераўскай вобласці. Вызвалены вясной

1935 г. без дазволу вяртання ў БССР, працаваў выкладчыкам

гісторыі і геаграфіі ў розных школах і т эхнікумах. З 1939 г. у

Ленінградзе, настаўнічаў. У 1941 г. арыштаваны і высланы ў

г.Златавуст Чэлябінскай вобласці. Пры садзейнічанні акадэмі-

ка АН СССР Л.А.Арбелі вызвалены (1942 г.), займаўся выву-

чэннем аграрнай гісторыі Беларусі і Літвы ХІХ ст. У 1948 г.

выкладаў у Маскоўскім дзяржаўным універсітэце. У 1 949 г.

звольнены з працы, рэпрэсаваны і ў 1951 г. этапіраваны ў пас.

Суслава. Пасля вызвалення (1955 г.) вярнуўся ў Маскву, дзе да

1986 г. працаваў навуковым супрацоўнікам Інстытута гісторыі

АН СССР.

Работа ўключае матэрыялы толькі па трох губернях (Гродзен-

скай, Віленскай і Ко венскай), але высновы аўтара мелі важнае зна-

чэнне для ўсёй тэрыторыі Беларусі, склаўшы зыходную пазіцыю

для наступных даследаванняў па першай палове ХІХ ст. Шмат месца

М.М.Улашчык адвёў аналізу сялянскай праблематыкі. Ён даследа-

ваў дэмаграфічныя працэсы, структуру сялянскага насельніцтва,

сялянскую гаспадарку і яе сувязі з рынкам, павіннасці сялян, умо-

вы іх жыцця, антыпрыгонніцкі рух. Пры гэтым аўтар выкарыстаў

шырокую базу архіўных матэрыялаў.

У манаграфіі В.У.Чапко «Сельское хозяйство Белоруссии в

первой половине XIX в.» (1966 г.) праблема крызісу феадальных

адносінаў была даследавана на дадзеных 800 памесцяў Беларусі.

Валянціна Уладзіміраўна Чапко нарадзілася ў 1925 г. у

Мінску, беларускі гісторык. Доктар гістарычных навук (1969 г.),

прафесар (1976 г.). Скончыла БДУ. У 1953 – 1972 г. у Інсты-

туце гісторыі АН БССР. З 1972 г. загадчык кафедры ўсеагуль-

най гісторыі ў Мінскім педагагічным інстытуце. З 1978 г. у

БДУ – загадчык кафедры гісторыі БССР, з 1984 г. прафес ар

кафедры гісторыі старажытнага свету і сярэдніх вяк оў. Дасле-

давала сацыяльна-эканамічныя працэсы ў Беларусі ў першай

палове ХІХ ст.

У кнізе разглядаюцца не толькі памешчыцкая, але і сялянская

гаспадарка. Такі падыход дазволіў раскрыць дзве галоўныя тэн-

279

дэнцыі ў развіцці сельскай гаспадаркі ў першай палове XIX ст.:

крызіс прыгонніцкай сістэмы і пашырэнне капіталістычных фор-

маў арганізацыі вытворчасці ў фе ада льных маёнтках і гаспадарцы

дзяржаўных сялян.

Сведчаннем крызісу феадальна-прыгонніцкай сістэмы ў пер-

шай палов е XIX ст. было ўзмацненне сялянскага руху. Даследаван-

ню гэтай праблемы прысвечана манаграфія В.У.Ча пко «Классовая

борьба в белорусской деревне в первой половине XIX в.» (1972 г.), у

якой упершыню ў беларускай гістарычнай літаратуры прасочана

дынаміка сялянскага рух у, вызначаны яго асноўныя этапы і даецца

іх характарыстыка. Аўтар прыйшла да высновы, што сялянскі рух

уяўляў с абой класавую барацьбу, накіраваную супраць феадальна-

прыгонніцкай эксплуатацыі.

Сацыяльна-эканамічнае развіццё гарадоў Беларусі ў канцы

XVIII – першай палове XIX ст. разгледжана ў манаграфіях

В.У.Чапко «Города Белоруссии в первой половине XIX века: Эконо-

мическое развитие» (1981 г.) і А.М.Лютага «Социально-экономи-

ческое развитие городов Бел оруссии в конце XVIII – первой поло-

вине XIX в.» (1987 г.).

Анатоль Міхайлавіч Люты нарадзіўся ў 1951 г. у г.п.Смілав-

ічы Чэрвеньскага раёна. Доктар гістарычных навук (1990 г.),

прафе с а р (1991 г.). Скончыў Мінскі педагагічны інстыту т. З

1982 г. старшы выкладчык, з 1985 г. загадчык кафедры Мінска-

га педагагічнага інстытута (з 1993 г. педуніверсітэт). Даследуе

сацыяльна-эканамічнае і культурнае развіццё Беларусі ў ХVІІІ –

ХІХ стст., генезіс капіталізму на Беларусі.

Акрамя агульнай характарыстыкі гарадоў і мяст эчак, дасле-

даванні ўтрымліваюць матэрыял аб развіцці рамеснай вытворчасці,

мануфактураў, гандлю, раскрываюць сельскагаспадарчыя заняткі

гарадскіх жыхароў, прасочваюць дынаміку гарадскога насельніцт-

ва, змены, якія адбыліся ў яго сацыяльным, нацыянальным і кан-

фе сійным складзе.

У манаграфіях падкрэсліваецца, што зараджэнне і развіццё

капіталістычных адно сінаў у гарадах Беларусі перадвызначыла

фарміраванне класаў буржуазнага грамадства – буржуазіі і наём-

ных рабочых, змену знешняга вобліку гарадоў. Але гарады Бела-

русі ў канцы XVIII – першай палове XIX ст. яшчэ не ста лі цэнтрамі

развіцця капіталістычнай прамысловасці. Яны захоўвалі рысы феа-

дальнага горада, хаця пераходныя працэсы ўжо ішлі даволі інтэн-

сіўна.

280

Развіццё прамысловасці ў Беларусі ў другой палове XVIII –

першай палове XIX ст. даследавана ў манаграфіях М.Т.Раманоўс-

кага «Развитие мануфактурной промышленности в Белоруссиии

(другая палова XVIII – першая палова XIX в.» (1966 г.) і М.Ф.Бол-

баса «Развіццё прамысловасці Беларусі (1795 – 1861)» (1966 г.). У

кнізе М.Т.Раманоўскага раскрыта роля мануфактурнай вытворчасці

(у тым ліку вотчыннай) як цэлага этапу, які аказаў уплыў на фарма-

ванне капіталістычнага ўкладу ў эканоміцы дарэформеннай Бела-

русі. М.Ф.Болбас прасачыў дынаміку і асноўныя этапы развіцця

прамысловасці Беларусі, праана лізаваў рамесную вытворчасць,

мануфактуры і капіталістычныя фабрыкі, разгляд зеў іх галіновую

структуру, паходжанне і склад рабочых, іх ст ановішча. Але даслед-

чык спрошчана разумеў працэс разлажэння і крызісу феадальна-пры-

гонніцкай сістэмы, зрабіў шэраг памылковых сцвяр джэнняў.

У пасляваенны перыяд беларускія гісторыкі актыўна вывучалі

«вызв аленчую барацьбу беларускага народа супраць польскіх эксп-

луататараў за ўз’яднанне з Расіяй», грамадска-палітычную думку

ХІV – ХVІІІ ст ст., «экспансіянізм каталіцкай царквы» ў Беларусі,

грамадска-палітычны рух у першай палове ХІХ ст.

Лаўрэнцій Сямёнавіч Абецэдарскі (1916 – 1975 гг.), беларускі

гісторык. Доктар гістарычных навук, прафесар (1966 г.). Член-

карэспандэнт АПН СССР (1968 г.). Скончыў БДУ. Выкладчык,

загадчык кафедры гісторыі СССР (1950 – 1958 гг.), гісторыі

БССР (з 1958 г.) БДУ. Дэкан гістарычнага факультэта. Вывучаў

расійска-беларускія адносіны ў другой палове ХVІ – ХVІІ стст.,

нацыянальна-вызваленчую і антыфеадальную барацьбу ў Бе-

ларусі ў ХVІІ ст.

Абецэдарскі сабраў вялікі матэрыял аб перасяленні беларус аў

у Маскву і Замаскварэцкі край у другой палове ХVІІ ст., якое не

заўсёды лічыў добраахвотным. У манаграфіях «Белорусы в Москве

в ХVІІ в.: Из истории русско-белорусских связей» (1957 г.), «Бело -

руссия и Россия: Очерки русско-белорусских связей второй поло-

вины ХVІ – ХVІІ вв.» (1978 г.) даследчык раскрыў ролю беларускіх

рамеснікаў, якія былі пераселены ў Маскву, у развіцці раме снай

вытворчасці, стварэнні шэдэўраў культуры расійскай сталіцы. Абе-

цэдарскі з’яўляўся прыхільнікам унітарнай канцэпцыі аб’яднання

ўсходнеславянскіх земляў вакол Масквы і Маскоўскай дзяржавы.

Канцэпцыю Л.С.Абецэдарскага развіў А.П.Ігнаценка ў да-

следаванні «Борьба белорусского народа за воссоединение с Россией

(вторая половина ХVІІ – ХVІІI вв.)» (1974 г.). Вос ем стагод дзяў,

якія ахоплівалі перыяд ад распаду Кіеўскай Русі да падзелаў Рэчы