Белазаровіч В.А Гістарыяграфія гісторыі Беларусі

Подождите немного. Документ загружается.

221

Падзеі палітычнага жыцця падаваліся з прыярытэту класавай

барацьбы. Нават Люблінская унія, згодна з Шчарбаковым, была

вынікам сялянскага руху. Аўтар адмаўляў магчымасць культурна-

га развіцця ў эпоху феадалізму, таму не раскрыў дзейнасць Ф.Ска-

рыны, В.Цяпінскага, С.Буднага. Дарэчы, ён увёў паняцце «феадаль-

ная культура»: «У феадальным, а таксама і капіталістычным гра-

мадстве ўласна культурай лічылася культура панавальных клас аў ».

Царква абвінавач валася ў тым, што яна падтрымлівала толькі вуз-

кую грамадскую праслойку, а гісторыкі нацыянальна-дэмакратыч-

нага кірунку не далі «выразна класавай ацэнкі ўсіх гэтых з’яў феа-

дальнай культуры».

Пад кіраўніцтвам У.І.Пічэты ў чэрвені 1941 г. выйшлі «На-

рысы па гісторыі Беларусі». У гэтай калектыўнай працы гістарыч-

нае мінулае Беларусі разглядалася са старажытных часоў да падзе-

лаў Рэчы Паспалітай. Але ў гады нямецка-фашысцкай акупацыі

амаль увесь тыраж кнігі загінуў і не дайшоў да чытача.

3. Даследаванне гісторыі Беларусі феадальнага перыяду ў

даваенны час. У даваенны перыяд асноўная ўвага беларускіх гісто-

рыкаў была сканцэнт равана на вывучэнні праблемаў гісторыі Бе-

ларусі эпохі феадалізму. З.Ю.Капыскі і В.У.Чапко прывялі факт,

што за 1918 – 1941 гг. у БССР было апублікавана 140 працаў, пры-

свечаных гэт аму перыяду: 23 кнігі, 102 артыкула, 16 артыкулаў у

газетах.

Асновы для вывучэння шматлікіх праблемаў гісторыі Бела-

русі ІХ – сярэдзіны ХІХ ст. заклаў У.І.Пічэта. У дакумента льнай

двухтомавай працы «Аграрная рэформа Жыгімонта-Аўгуста ў

Літоўска-Рускай дзяржаве» (1 917 – 1918 гг.) ён разгляд зеў пры-

чыны правядзення і вынікі гаспадарчых пераўтварэнняў сярэдзі-

ны ХVІ ст. Новым словам у айчыннай гістарыяграфіі стала кніга

«Гісторыя сельскай гаспадаркі і земляробства Беларусі (да канца

ХVІ ст.)», выдадзеная ў Мінску ў 1927 г. Аўтар раскрыў кіруючую

ролю клас а феада лаў у развіцці аграрных адносінаў, ахарактары-

заваў феадальную вотчыну, закрануў праблему запрыгоньвання

сялянства – лічыў прыгоннае права вынікам грамадскага развіцця.

Гэты пастул ат супярэчыў пазіцыі гісторыкаў дзяржаўна-юрыдыч-

най школы другой паловы ХІХ – пачатку ХХ ст.

Вучнем Пічэты Андрэем Вікенцьевічам Бурдзейка (1899 –

1941 гг.) разглядалася класавая сутнасць феадальнай улады і яе зака-

надаўчая роля ў зацвярджэнні і далейшым умацаванні феадальна-

прыг онніцкай сістэмы. Ён на падставе аналіза Статута ВКЛ 1566 г.

222

даказваў існаванне прыгонніцтва ў ВКЛ. Ён жа напісаў нарыс гісто-

рыі Навагрудка, дзе ўпершыню ў беларускай гіст арыяграфіі адзна-

чыў яго ролю як сталіцы ВКЛ.

Аб'ёмны артыкул Т.І.Забелы «Панская гаспадарка на Беларусі

і быт падданага сялянства ў другой палове ХVІІІ сталецьця» (1928 г.),

у якім аўтар абапіраўся на інвентары феадальных уладанняў, вы-

вучаў стан панскай і сялянскай гаспадарак на беларускіх землях у

апошняе стагоддзе Рэчы Паспаліт ай. Аўт ар падкрэсліваў, што ў

XVIII ст. узмацнілася эксплуатацыя сялянства. Але ён памылкова

сцвярджаў пра заняпад эканомікі Беларусі ў другой палове XVIII

ст., адмаўляў яе сувязь з рынкам.

Тодар Іванавіч Забела (1896 – 1935(?) гг.) нарадзіўся ў в.Ча-

бусы Бабруйскага павета. Скончыў БДУ. Працаваў наст аўні-

кам. У 1925 – 1928 гг. вучыўся ў аспірантуры БДУ пад кіраўніц-

твам У.І.Пічэты. З 1928 г. супрацоўнік Інбелкульта, затым Бе-

ларускай АН. З 1929 г. працаваў у Магілёўскім дзяржаўным

архіве. Арыштаваны па справе СВБ. Быў высланы на пяць га-

доў у Елабугу, дзе памёр.

Працы К .І.Кернажыцкага, у прыватнасці, «Гаспадарка пры-

гоннікаў на Беларусі ў канцы XVIII і першай палове ХІХ ст.: (Да

прабл емы разлажэння феадалізма ў Беларусі)» (1935 г.) былі пры-

свечаны характарыстыцы феадальнай вотчыны на тэрыторыі Бе-

ларусі.

Канстанцін Іванавіч Кернажыцкі (1902 – 1942 гг.) нарадзіў-

ся ў в.Выдранка Чэрыўскага павета. Кандыдат гістарычных на-

вук (1934 г.). У 1930 – 1937 гг. працаваў у Інстытуце гісторыі

АН БССР, адначасова выкладаў у БДУ. У 1937 г. арыштаваны,

асуджаны на вос ем гадоў зняволення. Памёр у Сібіры.

Даследчык паказаў узмацненне феадальнага прыгнёту і вы-

значыў агульныя рысы мясцовай эканомікі (уздым гаспадаркі, па-

чатак маёмаснай дыферэнцыяцыі сялянства, пашырэнне вольна-

наёмнай працы). Кернажыцкі прыйшоў да высновы аб разлажэнні

феадальна-прыгонніцкіх і зараджэнні капіталістычных адносінаў,

што сведчыла аб крызісе прыгонніцкай сістэмы.

Аўтар упершыню ў беларускай гістарычный навуцы ўвёў ста-

тыстычны мет ад апрацоўкі дакументальных крыніцаў па аграрнай

гісторыі. Даследаванні К.I.Кернажыцкага ўтрымлівалі і першую

спробу перыядызацыі гісторыі Беларусі эпохі феадалізму.

Гісторыю беларускага сяр эднявечнага горада вывучаў

В.Д.Дружчыц.

223

Васіль Данілавіч Дружчыц (1886 – 1937 гг.) нарадзіўся ў

в.Блудзень Пружанскага павет а Гродзенскай губерні. Скончыў

Жыровіцкае духоўнае вучылішча, вучыўся ў Літоўскай духоў-

най семінарыі, Дэрпцкім універсітэце. Працаваў настаўнікам

гісторыі ў Вільні, Шаўлях, Рэчыцы, Бабруйску. З 1922 г. вык-

ладчык, з 1927 г. прафесар БДУ. Член Інбелкульта, з 1927 г.

старшыня камісіі па гісторыі гарадоў. З 1933 г. прафес ар ка-

федры гісторыі народаў СССР Літаратурнага інстытута (Маск-

ва). Арыштаваны і расстраляны ў Мінску.

А собную ўвагу гісторык звярнуў на магдэб ургскае права («Вой-

ты і іх улада ў бе ларускіх местах з магдэбургскім правам» (1928 г.),

«Магістрат у беларускіх местах з магдэбургскім правам» (1929 г.)).

Даследчык лічыў, што гарадское самакіраванне стала вынікам эка-

намічнага развіцця гарадоў і сацыяльнай барацьбы. Магдэбургскае

права ў Беларусі не было копіяй нямецкага і польскага ўзору, а мела

пэўныя асаблівасці (гарадская рада не была строга размежавана з

лавай, адсутнічала пасада бургграфа, войт прызначаўся князем,

пасада лаўніка не перадавалася па спадчыне, гараджане прымалі

актыўны ўдзел у выбарах органаў самакіравання і інш.).

Дружчыц, працягваючы даследаванні свайго настаўніка Пічэ-

ты, разглядаў становішча ВКЛ у складзе Р эчы Паспаліт ай у пасля-

люблінскі перыяд. Аналіз тэксту Статута ВКЛ 1588 г. і факты палі-

тычнага жыцця апошняй трэці XVI ст. схілілі яго да высновы, што

ў пабудове агульнай дзяржавы дакладна паўставалі ўсе элементы

дуалізму на федэратыўнай аснове. У артыкуле «Да пытання аб мове

Літоўскага статута» ён са спасылкамі на Я.Карскага і А.Шахма-

тава даказваў, што Статуты былі складзены на беларускай мове і

з’яўляюцца помнікамі старабеларускай мовы і юрыдычнай думкі

феадальнай эпохі. Гэт ае палажэнне цалкам увайшло ў беларускую

савецкую гістарыяграфію.

Актуальны характа р у беларускай савецкай даваеннай гіста-

рыяграфіі набыло пыт анне класавай барацьбы. У 1935 г. з’явілася

манаграфія акадэміка В.К .Шчарбакова «Сялянскі рух і казацтва

на Беларусі ў эпоху феадалізма». Асноўную ўвагу аўтар прысвяціў

аналізу «вызваленчай» барацьбы беларускага народа сярэдзіны

ХVІІ ст. і Крычаўскаму паўстанню 1740 – 1744 гг. Праўда, раскрыць

буйную праблему сялянскага руху на Беларусі аўтар не здолеў. Ён

перабольшв аў сацыяльнае значэнне сялянскага пра тэсту – у паўстан-

нях ХVІ – ХVІІІ стст. прасочваў мэты буржуазных рэв алюцыяў.

Тэндэнцыйнасцю харак тарыз уецца кніга І.Ф.Лочмеля «Очерк ис-

тории борьбы бе лорусского наро да против по льских панов» (1940 г.).

224

Іосіф Фадзеевіч Лочмель (1907 – 1942 гг.) скончыў Магілёўскі

педагагічны інстытут. У 1935 – 1941 гг. наву ковы супрацоўнік

Інстытута гісторыі АН БССР. Загінуў на фронце ў Вялікую

Айчынную вайну.

Гісторык прыйшоў да высновы, што нацыянальны і рэлігій-

ны прыгнёт беларускага народа з боку польскіх паноў выклікаў

яго імкненне да ўз’яднання з Расіяй, прычым нацыянальна-вызва-

ленчая і антыфе адальная барацьба зліваліся ў адзіную плынь.

У міжваенны перыяд у непасрэднай сувязі з развіццём уласнай

дзяржаўнасці значных вынікаў дасягнулі польскія і літоўскія да-

следчыкі па асобных накірунках гістарыяграфіі. Маюцца на ўвазе

працы такіх польскіх гісторыкаў, як Л.Калянкоўскі, О.Галецкі, Г.Паш-

кевіч, К.Хадыніцкі, С.Кучыньскі, В.Пацеха, літоўскіх – К.Буга,

К.Авіжоніс, Я.Івінскіс, І.Матусас, А.Шапока, С.Заянчкоўскі і інш.

А собна стаяць грунтоўныя працы польска-літ оўскага гісторыка

Генрыха Лаўмяньскага (1898 – 1984 гг.), аднаго з найбольш вы-

датных даследчыкаў ранніх этапаў грамадска-палітычнай эвалю-

цыі ВКЛ. У манаграфіі «Studia nad poczatkami spoleczenstwa i

panstwa litewskiego» (1931 – 1932 гг.) на шырокім параўнальным

фоне, з выкарыстаннем незвычайна вялікага кола разнастайных

крыніцаў па гісторыі балцкіх народаў аўтар грунтоўна даследаваў

працэс асадніцтва, палітычна-тэрыт арыяльную структуру этнагра-

фічнай Літвы, фармаванне літоўскай манархіі, зямельнай уласнасці,

зараджэнне с аслоўнага пад зелу грамадства. У іншых сваіх працах,

напрыклад, «Studia nad dziejami Wielkiego Ksiestwa Litewskiwgo»

(1983 г.) ён прысвяціў шмат увагі раскрыццю сацыяльных і палі-

тычных перадумоў Крэўскай уніі, гаспадарчай і сацыяльнай эва -

люцыі ВКЛ да Люблінскай уніі 1 569 г.

Адзін з істотных недахопаў значнай часткі польскай гістары-

яграфіі ХІХ – першых дзесяцігоддзяў ХХ ст. быў у тым, што яна

не прымала ВКЛ як с амастойны суб’ект знешняй і ўнутранай палі-

тыкі, разглядала ВКЛ як правінцыю Польшчы. Толькі ў 20 – 30-я гг.

ХХ ст. ва ўмовах пэўнай стабілізацыі палітычных р эжымаў у

Літве (слабей у Польшчы) сталі фармавацца новыя падыходы да

палітычнай гісторыі Центральнай і Усходняй Еўропы. Менавіта ў

гэты час плённай працай літоўскіх і польскіх гісторыкаў (нярэдка

на рознай па літычнай і ідэалагічнай аснове) былі створаны знач-

ныя навуковыя працы па палітычнай гісторыі ВКЛ, пераважна яго

першых этапаў. Некалькі грунтоўных працаў Г.Лаўмянскага высо-

ка ўзнялі планку навуковых гіст арычных даследаванняў як у сфе-

ры метадалогіі, так і методыкі. Шэраг пазнейшых працаў, пачына-

225

ючы ад Г.Пашкевіча і відных літуаністаў Вільні, не маг лі не ўлічваць

гэтага прыкладу, новых крытэрыяў і прапорцыяў у навуцы. Але

падобных сінт этычных прац па пазнейшай гісторыі ВКЛ ХV –

ХVІ стст. створана не было.

4. Праблемы гісторыі Беларусі капіталістычнага перыя-

ду ў беларускай гістарыяграфіі даваеннага часу. Важным ас-

пектам даследаванняў беларускіх гісторыкаў 20 – 30-х гг. была рас-

працоўка праблемаў гісторыі Беларусі эпохі капіта лізму. Яна вяла-

ся па такіх напрамках як праблема паўст ання 1863 г. у Польшчы,

Літве і Беларусі, сялянскі, рабочы і народніцкі рухі, рэвалюцыя

1905 – 1907 гг., сацыяльна-эканамічнае развіццё Беларусі ў другой

палове XIX – пачатку XX ст. і інш.

У распрацоўку праблемаў паўстання 1863 г. у даваенны перы-

яд значны ўклад унеслі З.І.Ангерэціс, У.М.Ігнатоўскі, М.В.Мялеш-

ка, Д.М.Васілеўскі, I.А.Віткоўскі, С.Ю.Матулайціс, С.М.Драніцын,

I.Ф.Лочмель і інш.

Гэтая праблема ўпершыню была грунтоўна даследавана

У.М.Ігнатоўскім. Погляды гісторыка на паўстанне 1863 г. неадна-

разова падвяргаліся карэктыроўцы. У «Кароткім нарысе гісторыі

Беларусі» выдання 1924 г. ён вызначаў паўст анне як сінтэз сялян-

скага і палітыка-вызваленчага руху супраць царскай Расіі. Сяляне,

на яго думку, ішлі за «чырвонымі». Але ў выданні 1926 г. адмаўляец-

ца ад гэт ага тэзіса і піша аб «пасіўнасці» сялян – толькі «найбольш

свядомае сялянства» групавалася вакол лагера К.Каліноўскага. Па-

добнай пазіцыі прыт рымліваўся Дружчыц.

У манаграфіі «1863 год на Беларусі» (1930 г.) У.М.Ігнатоўскі

канчаткова адмовіўся ад вызначэння паўстання як выключна «ся-

лянскага руху». Гісторык ад значыў, што, акрамя Віленскай, Ковен-

скай і Гродзенскай губерняў, няма дакументальнага пацвярджэння

шырокага ўд зелу сялянства ў паўстанні.

Як і іншыя аўтары, Ігнатоўскі стаў зыходзіць са шляхецкага

характару паўстання 1863 г., задача якога была дасягнуць «асаблі-

вай аўтаноміі Беларусі ў складзе федэратыўнай Рэчы Паспалітай».

Пад паняццем «шляхецкае паўстанне» ён разумеў не толькі збяд-

нелую «пралет арызаваную» шляхту, але і частку гарадскога прад-

прымальніцкага класу і дробнабуржуазную інтэлігенцыю.

Манаграфія У.М.Ігнатоўскага выклікала дыскусію ў ЦК

КП(б)Б. У чэрвені 1929 г. адбылася канферэнцыя камуністычных

вучоных. На ёй акадэмік С.Х.Агурскі выказаў незадаволенасць

кнігай і заявіў, што ён сам у ленінградскім Музеі рэвалюцыі «вы-

226

явіў іншых аўт араў і выдаўцоў тых дакументаў, якія Ігнатоўскі

прыпісвае Каліноўскаму». «Кастуся Каліноўскага, які засведчыў

сябе як паплечнік Герцэна, трэба было б ахарактарызаваць пера-

дусім як польскага шавініст а, калі б ён сапраўды напісаў тое, што

яму прыпісвае Ігнатоўскі».

Але ў хуткім часе і сам С.Х.Агурскі трапіў пад крытыку на

старонках часопіса «Историк-марксист». Яго абвінавацілі ў прын-

цыповым скажэнні гісторыі паўстання 1863 г., у тым, што ён пры-

пісаў арганізацыю паўстання памешчыкам і духавенству, «дапусціў

сцвярджэнні аб пасіўнасці і контррэвалюцыйнасці сялянства».

Ігнатоўскі ў адказ на крытыку старшыні камісіі парткантро-

лю У.П.Затонскага напісаў адкрыты ліст, у якім абвінаваціў сябе ў

адступленні ад марксісцкіх пазіцыяў і класавага падыходу, у не-

даскана лым адлюстраванні пазіцыі сялянства ў паўстанні 1863 г.

Ён запэўніў, што выправіць дапушчаныя «памылкі». Таму ў Бела-

рускай савецкай энцыклапедыі і Малой с авецкай энцыклапедыі

паўстанне падавалася як сялянскі рух, накіраваны супраць паме-

шчыкаў.

Новыя падыходы і высновы аб паўстанні 1863 г. у Беларусі і

яго кіраўніку К.Каліноўскім даў у сваёй кнізе «Очерк борьбы бело-

русского народа против польских панов» I.Ф.Лочмель (1940 г.).

Ён указаў на непасрэдную сув язь паўстання з рэфор май 1861 г. К.Ка-

ліноўскі ацэньваўся ім як найбольш радыкальны кіраўнік паўстан-

ня, выразнік і абаронца прыгнечанага сялянства, паслядоўнік пе-

радавых рэвалюцыйна-дэмакратычных ідэяў А.I.Герцэна і М.Г.Чар-

нышэўскага.

У публікацыях 20-х гг. некаторае асвятленне атрымалі і пы-

танні народніцкага руху ў Беларусі. У перыядычным друку з успа-

мінамі выступілі некаторыя актыўныя дзеячы народніцтва, якія з’яў-

ляліся выхадцамі з беларускіх губерняў або пражывалі ў Мінску.

Былі апублікаваны і біяграфічныя нарысы аб відных д зеячах на-

родніцкага руху – ураджэнцах Беларусі. Тады ж з’явіліся і першыя

артык улы в учоных-гісторык аў аб рэвалюцыйным рух у ў 70 – 80-я гг.

XIX ст. Найбольш грунтоўнымі з іх былі артыкулы I.А.Віткоўскага

і С.Я.Вальфсона, заснаваныя на архіўных дакументах і ўспамінах

актыўных уд зельнікаў народніцкага руху. Але гэта былі толькі пер-

шыя спробы, і яны не маглі глыбока раскрыць праблему ў цэлым.

Вялікая ўвага надавалася праблеме р эвалюцыйнага руху кан-

ца ХІХ – пачатку ХХ ст. Яна знайшла сваё адлюстраванне ў працах

У.I.Пічэты, А.В.Шастакова, I.М.Барашкі, М.В.Мялешкі, Е.А.Мара-

227

хаўца, А.I.Зюськова, Ф.А.Папова і інш. Яны разглядалі развіццё

рэвалюцыйнага руху ў Беларусі як частку агульнарасійскага рэва-

люцыйнага працэсу, якім кіравалі бальшавікі, харак тарызавалі дзей-

насць партыяў меншавікоў, эсэраў, бундаўцаў і БСГ як дробнабур -

жуазных сілаў. Аўтары падкрэслівалі, што ў барацьбе з гэтымі

партыямі фармаваліся кадры ба льшавікоў у Беларусі. У.І.Пічэта ў

артыкуле «Класавыя супярэчнасці ў Беларусі напярэдадні рэвалю-

цыі», апублікаваным у зборніку «Беларусь: Нарысы гісторыі, эка-

номікі, культурнага і р эвалюцыйнага руху» (1924 г.), на вялікім

факталагічным матэрыяле паказаў саслоўна-сярэднявечны харак-

тар землеўладання, панаванне памешчыцкага землеўладання ла-

тыфундыяльнага тыпу, разлажэнне і дыферэнцыяцыю сялянства.

Але аўтар пераацэньваў ступень развіцця капіт алізму ў сельскай

гаспадарцы. На яго думку, ужо ў пачатку ХХ ст. сяляне раскалоліся

на два антаганістычных класа, а памешчыцкія маёнткі ў сваёй боль-

шасці перайшлі да выкарыстання вольнанаёмнай працы.

Да 20 – 30-годдзя рэвалюцыі 1905 – 1907 гг. былі выдадзены

зборнікі дакументаў і створана хроніка яе найважнейшых падзеяў

у Беларусі. Хроніка была склад зена Л.М.Майзелем на падставе

матэрыялаў перыядычнага друку і дакументальных зборнікаў, спе-

цыяльнай літаратуры. У ёй утрымліваецца шмат фактаў аб сацыя-

льна-эканамічным ст ановішчы Беларусі, д зейнасці партыі бальша-

вікоў напяр эдадні і падчас рэвалюцыі, развіцці рабочага і сялян-

скага ру ху. Паколькі хроніка была склад зена пераважна на

матэрыялах газеты Бунда «Апошнія навіны», то на ёй ляжыць адбі-

так бундаўскага ўспрымання падзеяў. Гэта прымушае гісторыкаў

крытычна ставіцца да дадзенай публікацыі.

У 20 – 30-я гг. беларускія гісторыкі актыўна даследавалі праб-

лемы развіцця капіталізму ў Беларусі ў другой палове XIX – пачат-

ку XX ст. Іх распрацоўкай займаліся А.В.Шаст а коў, М.В.Доўнар-

Запольскі, Д.А.Дудкоў, К.I.Кернажыцкі, В.К.Шчарбакоў і інш.

У рабоце А.В.Шастакова «Капіталізацыя се льскай гаспадаркі

Расіі» (1924 г.) давалася характарыстыка развіцця капіталістычных

адносінаў у памешчыцкіх маёнтках Беларусі, указвалася на прані-

кненне капіталізму і ў сялянскую гаспадарку. Але ацэнка ўзроўню

развіцця капіталізму ў сельскай гаспадарцы ў ёй перабольшана, а

наяўнасць перажыткаў фе адалізму ў вёсцы аўтар не заўважыў. Не-

каторыя палажэнні сфармуляваны аўтарам апрыёрна, без пацвяр-

джэння фактамі. А.В.Шастакоў лічыў, што ў сельскай гаспадарцы

Беларусі пераважаў «амерыканскі шлях» развіцця капіталізму.

228

М.В.Доўнар-Запольскі, наадварот, прыніжаў узровень раз-

віцця капіталізму ў сельскай гаспадарцы і прамысловасці Беларусі

ў другой палове XIX – пачатку XX ст. У апублікаванай у 1926 г.

манаграфіі «Народная гаспадарка Бел арусі. 1861 – 1914 гг.» ён

сцвярджаў, што Беларусь у пачатку XX ст. з’яўлялася прыгонніц-

кай краінай, слаба закранут ай капіталізмам. Феадалізм тут поўнас-

цю панаваў да 80 – 90-х гг. ХІХ ст. Гісторык зыходзіў з народніц-

кай высновы аб параўнальнай устойлівасці працоўнай гаспадаркі

селяніна-серадняка.

З нагоды выхаду кнігі ў 1931 г. Г.Бондар друкуе артыкул «Па-

кончыць з рэшткамі народніцтва». У гэтым жа годзе пад рэдакцы-

яй акадэміка С.Я.Вальфсона, які ўжо добра набіў руку на «вы-

крывальніцтве нацдэмаў», выходзіць кніга «Навука на службе нац-

дэмаўскай контррэвалюцыі» (Т.1, 1931 г.) У ёй змешчаны артыкул

самога Вальфсона «Ідэалёгія і метадалёгія нацдэмакратызму» і

артыкул Р.Выдры «Беларускі нацдэмакратызм у краязнаўчым руху

БССР». У гэтых артыкулах творам М.В.Доўнар-Запольскага даец-

ца толькі адмоўная ацэнка. Бічуюць Доўнар-Запольскага і акадэмік

М.М.Нікольскі ў брашуры «Устаноўкі і метады нацдэмаўскай

этнаграфіі» (1931 г.), і сёння нікому не вядомы В.Карніенка «Кла-

савая барацьба на гістарычным фронце» (1932 г.).

Больш паглыбленую распрацоўку гэтая праблема атрымала ў

пачатку 30-х гг. у працах Д.А.Дудкова, К.I.Кернажыцкага і

В.К.Шчарбакова.

Д зяніс Аляксандравіч Дудкоў (1904 – 1948 гг.) нарадзіўся ў

м.Круглае Магілёўскага павета. Кандыдат гістарычных навук

(1935 г.). Скончыў БДУ. У 1931 – 1941 гг. працаваў у Інстытуце

гісторыі партыі і Кастрычніцкай рэвалюцыі пры ЦК КП(б)Б,

Інстытуце гісторыі АН БССР, БДУ і Мінскім педінстытуце.

Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны. З 1945 г. працаваў у БДУ,

з 1946 г. – у Інстытуце гісторыі АН БССР.

Гісторык апублікаваў дзве манаграфіі: «Сталыпінская рэфор-

ма ў Віцебскай губерні» (1931 г.) і «Аб развіцці капіталізму ў Бела-

русі ў другой палове XIX і пачатку XX стагоддзя» (1932 г.). У сваіх

работах Дудкоў абапіраўся на тэарэтычную спадчыну Леніна, па-

лажэнні і высновы, сфармуляваныя ў яго працы «Развіццё капіта -

лізму ў Расіі». Выкарыстоўваючы ленінскую мет адалогію, ён рас-

крыў працэс фармавання капіталістычных адносінаў у прамысло-

васці і сельскай гаспадарцы Беларусі ў другой палове ХІХ – пачатку

XX ст. Даследчык прадпрыняў спробу раскрыць месца і ролю ган-

длёвага земляробства ў памешчыцкай гаспадарцы, сувязь сельска-

229

гаспадарчай вытворчасці з рынкам. Але выкарыстаўшы параў-

нальна вузкае кола крыніцаў, ён прыйшоў да неабгрунт аванай выс-

новы, што сельская гаспадарка Беларусі спецыялізавалася ў асноў-

ным на вырошчванні бульбы і вінакур энні.

Шмат увагі ў сваіх працах Д.А.Дудкоў удзяліў пыт анню кла-

савай дыферэнцыяцыі беларускага сялянства. Але няправільныя

зыходныя палажэнні пры ацэнцы сялянскай гаспадаркі (двары, якія

мелі больш за 15 дзесяцінаў зямлі, ён аднёс да кулацка-заможных)

прывялі яго да памылковых высноваў. Гісторык лічыў, што ў Бела-

русі бедната складала 40 – 42 % ад агульнай колькасці двароў, ся-

рэдняе сялянства – 42 – 45 %, кулакі – 15 – 16 %, што не адпавяда-

ла рэчаіснасці. Таксама даследчык беспадстаўна лічыў Беларусь

калоніяй царскай Расіі.

Гэтыя памылкі былі характэрны і для работы

К.I.Кернажыцкага «Да гісторыі аграрнага руху на Беларусі пе-

рад імперыялістычнай вайной» (1932 г.). Залічваючы ўсіх сялян з

надзелам 15 і болей дзесяцінаў зямлі ў групу кулакоў, аўтар вызна-

чыў, напрыклад, што ў Гродзенскай губерні яны складалі 53,7 % ад

агульнай колькасці сялянскіх двароў. Не адпавядала сапраўднасці

і яго выснова аб тым, што кулак з’яўляецца вядучай фігурай сель-

скагаспадарчай вытворчасці ў Беларусі і нават «біў памешчыка на

рынку». Такія сцвярджэнні ні лагічна, ні фактычна не адпавядалі

сацыяльнай ст руктуры белару скай вёскі ў перыяд капіталізму.

Памылковым з’яўляецца і тэзіс аб каланіяльным становішчы

Беларусі ў складзе Расійскай імперыі ў рабоце В.К.Шчарбакова

«Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі і белапольская акупацыя»

(1930 г.). Ён сцвярджаў, што капіталізм у Беларусі пачаў развівац-

ца толькі ў пачатку XX ст. Гэтыя катэгарычныя высновы не мелі

фактычнага пацвярджэння і супярэчылі рэчаіснасці. Толькі ў ся-

рэдзіне 60-х гг. беларускія гісторыкі пераадолелі гэтыя памылко-

выя па лажэнні.

У 30-я гг. беларускія гісторыкі пачалі распрацоўку праблемаў

рэвалюцыйнага руху ў перыяд паміж першай і другой рэвалюцыя-

мі ў Расіі. Першую спробу ў гэтым кірунку зрабіў К.I.Кернажыцкі.

У сваіх працах ён абагульніў матэрыял аб рабочым і сялянскім руху

напярэдадні і ў ходзе Першай сусветнай вайны. Аўтар зрабіў выс-

новы, што «пасля разгрому рэвалюцыі 1905 г. быў знішчаны рабо-

чы і сялянскі рух», «замерла работ а РСДРП», а рэвалюцыйныя

выступленні ў 1911 – 1913 гг. з’явіліся першымі праяўленнямі рэ-

валюцыйнага руху пасля паражэння р эвалюцыі 1905 – 1907 гг.

230

Нягледзячы на шэраг палажэнняў, якія не выт рымалі праверкі

часам, манаграфічныя работы Д.А.Дудкова, К.I.Кернажыцкага,

В.К.Шчарбако ва ў цэлым з’явіліся значным укладам у навуковую

распрацоўку асноўных праблемаў гісторыі Беларусі перыяду капі-

талізму.

Беларускія савецкія гісторыкі не прымалі ўдзелу ў дыскусіі,

якая разгарнулася ў савецкай гістарыяграфіі на мяжы 20 – 30-х гг.

ХХ ст. паміж «д энацыяналізатарамі» і «нацыяналізат арамі».

Прыхільнікі першай групы (Н.Н.Ванаг, С.Л.Ронін) лічылі, што ў

эпо ху імперыялізму ў Расійскай імперыі панаваў замежны капітал –

міжнародны банкавы ка пітал падтрымліваў рускую прамысловасць

праз камерцыйныя банкі.

«Нацыяналізатары» (А.Л.Сідараў, Е.Л.Граноўскі) зыходзілі з

прыярытэту ўнутраных інвестыцыяў у эканоміцы Расіі напярэдадні

Першай сусветнай вайны. У краіне склалася самастойная сістэма

манапалістычнага капіталізму. Гэты падыход перамог, паколькі за-

цвер дзілася ленінская тэорыя аб магчымасці перамогі сацыялістыч-

най рэвалюцыі ў асобнай краіне.

5. Гісторыя Кастрычніцкай рэва люцыі і грамадзянскай

вайны ў беларускай савецкай гістарыяграфіі 20 – 30-х гг. Цэн-

тральнае месца ў беларускай савецкай гістарыяграфіі займала гісто-

рыя Кастрычніцкай рэвалюцыі і грамадзянскай вайны ў Беларусі.

Яе распрацоўка была распачата непаср эднымі ўдзельнікамі гэтых

падзеяў, д зеячамі бальшавіцкай партыі і с авецкай дзяржавы

(В.Г.Кнорыным, К.І.Ландарам, А.Ф.Мясніковым) праз артыкулы ў

перыядычным друку.

Адна з найбольш ранніх публікацыяў – брашура Б.А.Брэсла-

ва «Характер и этапы русской революции: К 1-й годовщине рус-

ской революции, 27 февр. 1917 г. – 27 февр. 1918 г.» (1918 г.), у якой

аўтар вызначыў сацыялістычны характар рэвалюцыі ў Беларусі,

паказаў пралетарыят і найбяднейшае сялянства яе ру хальнымі

сіламі. У брашуры прасочваецца ідэя безальтэрнатыўнасці Каст-

рычніцкай рэвалюцыі.

Значны ўклад у замацаванне ленінскай тэорыі сацыялістыч-

най рэвалюцыі ў гістарычнай навуцы Беларусі ўнёс В.Г.Кнорын.

Вільгельм Георгіевіч Кнорын (Кнорыньш) (1890 – 1938 гг.)

нарадзіўся ў Латвіі. Доктар гіст арычных навук (1935 г.). Скон-

чыў наст аўніцкую семінарыю. З 1910 г. член Сацыял-д эмакра-

тычнай партыі Латвіі, пазней – РКП(б). Прымаў актыўны ўдзел

ва ўст анаўленні Савецкай улады на тэрыторыі Беларусі, гра-