Белазаровіч В.А Гістарыяграфія гісторыі Беларусі

Подождите немного. Документ загружается.

161

цывілізаваны народ мае сваю нацыянальную гістарыяграфію, якая

адлюстроўвае менавіта яго гістарычную памяць, яго погляд на ўлас-

ны гістарычны шлях, а таксама на гісторыю суседніх народаў, су-

светную гісторыю ў цэлым. Менавіта нацыянальная гістарыягра-

фія з’яўляецца апорай нацыянальнай самасвядомасці кожнага на-

рода.

Станаўленне нацыянальнай гістарыяграфічнай канцэпцыі то-

есна звязана з развіццём навуковых ведаў пра Беларусь і беларускі

народ – беларусазнаўства. У канцы ХVІІІ – пачатку ХІХ ст. Бела-

русь у навуковых адносінах заставалася амаль зусім не вывучаным

р эгіёнам. Адсутнічалі даследаванні аб мове, вуснай народнай твор-

часці, матэрыяльнай культуры, этнічных межах рассялення бела-

русаў, гісторыі краю. Не існавала адзінай назвы народа і краіны.

Назва «Беларусь» на той час замацавалася толькі за ўсходнімі гу-

бернямі – Віцебскай і Магілёўскай. У асобных публікацыях да Бе-

ларусі далучалася Смаленская губерня (яе цэнтральная і заходняя

часткі). Мінская, Гродзенская і Віленская губерні называліся

Літвою, а іх насельніцтва – ліцвінамі або літоўцамі. Сацыяльныя

вярхі грамадства і інтэлігенцыя былі паланізаваны. У грамадска-

культурным жыцці краю панавала польская мова. Таму многімі

прадстаўнікамі расійскай інтэлігенцыі Беларусь успрымалася як

частка Польшчы.

На развіццё этнічнай самасвядомасці беларускага народа ад-

моўна ўплываў яго раскол па веравызнанні на праваслаўных і ката-

лікоў. Праваслаўе ўспрымалася як «руская» вера, кат аліцызм – як

«польская». Адпаведную прапаганду вялі царква і касцёл. Вера-

вызнаннем вызначалася этнічная прыналежнасць не толькі ў свя-

домасці селяніна, але і ў разуменні інтэлігенцыі, нават вучоных.

Расійская афіцыйная навука ўзброіла Кацярыну II дэвізам

«Отт орженная возвратих», які зыходзіў з вялікадзяржаўнага погляду

на Беларусь як гіст арычнае ўладанне расійскіх манархаў і на бела-

русаў як частку рускага народа, «сапс а ваную» польска-каталіцкім

ўплывам. З другога боку, польскія вучоныя (А.Нарушэвіч, Т.Чацкі,

С.Лінд э і інш.) імкнуліся тэар этычна абгрунтаваць погляды

польскай і апалячанай шляхты на Беларусь як частку Польшчы і

разгляда лі беларусаў этнічнай групай польскага народа. Супраць

вялікадзяржаўных расійскіх і польскіх поглядаў на Літву-Беларусь

і яе гісторыю ў пачатку ХІХ ст. выступала група прафесараў сла-

вістыкі, гісторыі і права Віленскага універсітэта: М.К.Баброўскі,

І.Даніловіч, І.Ярашэвіч і інш. Яны асвятлялі гісторыю ВКЛ з пат-

рыятычных пазіцыяў, выказываліся за аднаўленне самастойнасці

162

ВКЛ і вяртанне дзяржаўнага статуса старабеларускай пісьмовай

мове, лічылі уніяцтва нацыяна льнай верай беларускага народа і

звязвалі з ёю магчымасць пераадолення супрацьстаяння на Бела-

русі праваслаўя і кат аліцызму.

Паступова разгортваліся этнаграфічныя і археа лагічныя да-

следаванні Беларусі, вынікі якіх публікаваліся ў польскіх і расійскіх

перыядычных выданнях. У 1837 – 1846 гг. Ян Чачо т выдаў у Вільні

шэсць фальклорных зборнікаў «В ясковых песень», сабраных ім на

Беларусі. У прадмове да апошняга зборніка ён праана лізаваў асаб-

лівасці беларускай лексікі і граматычнага ладу беларускай мовы,

якую называў «славяна-крывіцкай». Даследчык выказаў пэўныя

сумневы ў яе далейшым лёс е, але адназначна заявіў пра неабход-

насць складання граматыкі і слоўніка беларускай мовы і заклікаў

да гэт ай работы прадстаўнікоў малодшага пакалення інтэлігенцыі.

Знаўцам старажытнай гісторыі славян, пачынальнікам беларус кай

археалогіі, фалькларыстыкі і мовазнаўства быў З.Я.Даленга-Ха-

дакоўскі. Каштоўныя дакументы па гісторыі Беларусі ў 9-ці тамах

выдаў у 40-я гг. І.І.Грыгаровіч. Ён таксама склаў два слоўнікі бе-

ларускай мовы. Значны ўклад у гіст арычнае краязнаўства Беларус і

братоў Тышкевічаў. Шмат зрабіў для развіцця культуры і навукі

Беларусі А.Кіркор. У 1850 – 1860-я гг. вакол яго літаратурнага гурт-

ка ў Вільні групавалася беларуская, польская і літоўская інт элі-

генцыя.

У папулярызацыі ведаў пра Беларусь і беларускі народ у роз-

ных пецярбургскіх выданнях значную ролю адыгралі шматлікія

публікацыі П.М.Шпілеўскага. Ён склаў слоўнік і граматыку бе-

ларускай мовы. Аднак Расійская Акадэмія навук адхіліла апош-

нюю, спаслаўшыся на тое, што «дыялекты не могуць мець улас-

ных граматычных катэгорыяў».

Складальнікі расійскіх этнаграфічных атлас аў у 60 – 70-я гг.

ХІХ ст. пры вызначэнні этнічнай прыналежнасці насельніцтва Бе-

ларусі зыходзілі з веравызнання і ўсіх беларусаў-каталікоў запіс-

валі ў палякі. Адным з першых выступіў супраць такога ненавуко-

вага падыходу гісторык і этнограф П.В.Баброўскі . У сваім дасле-

даванні «Материалы для зеографии и статистики России,

собранные офицерами Генерального штаба. Гродненская губерния»

(1863 г.) ён зрабіў апісанне жылля і гаспадарчых будынкаў, адзен-

ня і страў, хатняга і сямейнага побыту, вераванняў, абрадаў і звыча-

яў, працоўнай дзейнасці беларусаў. Крытэрыем вызначэння этна-

саў Баброўскі лічыў мову, якая ўжывалася ў штодзённай гутарцы,

песнях і прымаўках. З мовай ён звязваў асаблівасці нацыянальнага

163

характару, мыслення, нормаў маралі, традыцыяў і звычаяў народа.

П.В.Баброўскі ад значаў, што «беларус-селянін, ці бу дзе ён права-

слаўны, ці каталік, мае свае перакананні, сваю маральную філасо-

фію і перадае гэта разам з мовай сваім дзецям і ўнукам». Адсут-

насць этнічнай самасвядомасці ў большасці беларусаў у сярэдзіне

ХІХ ст. і нават тое, што яны не называ лі сябе беларусамі, на думку

Баброўскага, не мела істотнага значэння.

У 60 – 70-я гг. ХІХ ст. пры падтрымцы ўрада, Расійскай Ака-

дэміі навук і Рускага геаграфічнага таварыства шырока разгарну-

ліся навуковыя даследаванні народнай культуры беларусаў з мэтай

абгрунтавання афіцыйных поглядаў на беларусаў як «заходнеру-

саў». Аднак аб’ектыўна гэтыя даследаванні, часта насуперак на-

мерам аўтараў пацвярджалі існаванне самастойнага беларускага

этнасу.

Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў (1832 – 1873 гг.) нарадзіўся ў

Пецярбургу. Скончыў Галоўны педагагічны інстытут. 3 1853 г.

стаў працаваць настаўнікам дваранскага вучылішча, пазней ды-

рэ ктарам гімназіі ў Навагрудку. У 1867 – 1873 гг. займаў паса-

ду інспектара, потым дыр эктара Гродзенскай дырэкцыі народ-

ных вучылішчаў. Член Рускага геаграфічнага таварыства.

Займаўся збіраннем беларускай вусна-паэтычнай творчасці,

асабліва тапанімічных і міфалагічных легендаў, якія публікаваў у

газетах «Виленский вестник», «Минские губернские ведомости»,

часопісах «Ве стник Западной России» і «Вестник императорского

Русского географического общества». Апісваў народныя звычаі,

абрады, сялянскі побыт, цікавіўся жывой беларускай мовай – спра-

баваў скласці паказальнік словаў і выразаў Навагрудчыны. У архі-

вах сабраў каштоўныя звесткі пра А.Міцкевіча. Выдаў зборнік бе-

ларускай народнай паэзіі «Вопыт збірання песень і казак сялян

Паўночна-Заходняга краю» (1868 г.) і «Збор песень, казак, абрадаў

і звычаяў сялян Паўночна-Заходняга краю» (1869 г.). У «Збор...»

уключана 277 сямейна-бытавых, каляндарна-абрадавых і пазааб-

радавых песень, 8 казак і апісанні абрадаў.

Юльян Фаміч Крачкоўскі (1840 – 1903 гг.) нарадзіўся ў

в.Азяты Жабінкаўскага раёна. У 1861 г. скончыў Пецярбургск ую

духоўную акадэмію, працаваў настаўнікам рускай мовы ў Ма-

ладзечанскай настаўніцкай семінарыі, інспектарам народных

вучылішчаў Віленскай навучальнай акругі, дырэктарам Полац-

кай настаўніцкай семінарыі і Віленскага настаўніцкага інсты-

тута, Тур ке ст анскай настаўніцкай семінарыі. Крачкоўскі ў

1888 – 1902 гг. з’яўляўся ст аршынёй Віленскай археаграфіч-

164

най камісіі. Уклада льнік 16-га і 20-га тамоў, аўтар прадмоў да

іх і да 25-га тома «Акта ў Віленскай археаграфічнай камісіі». У

1900 – 1902 гг. пад яго р эдакцыяй і з яго прадмовамі выйшлі

12-ы і 13-ы тамы «Археаграфічнага зборніка дакументаў».

Крачкоўскі апублікаваў нарыс пра ст аражытную Вільню

(«Старая Вільня да канца XVII стагоддзя» (1893 г.)) і зборнік да-

кументаў аб гісторыі Віленскай навучальнай акругі («Гістарычны

агляд дзейнасці Віл енскай навучальнай акругі за першы перыяд яе

існавання. 1803 – 1832» (1903 г.)). Яму належыць аўтарства перша-

га грунтоўнага даследавання пра радзінны абрад беларусаў і выха-

ванне дзіцяці («Нарысы быту заходнярускага селяніна» (1869 г.) і

фальклорна-этнаграфічнага зборніка «Быт заходнярускага селяні-

на» (1874 г.), прысвечанага сямейным (пераважна вясельным) і

каляндарна-аграрным абрадам беларусаў, у якім, акрамя вядомых

матэрыялаў, выкарыстаны і новыя запісы.

Іван Іванавіч Насовіч (1 788 – 1877 гг.) нарадзіўся ў в.Гразі-

вец Быхаўскага павета Магілёўскай губерні (цяпер Чавускі раён)

у сям’і пса ломшчыка. Адукацыю атрымаў у Магілёўскай

гімназіі, потым у Магілёўскай духоўнай с емінарыі. З 1812 г.

Насовіч працаваў выкладчыкам рускай мовы і славеснасці вы-

шэйшага аддзялення Аршанскага духоўнага вучылішча, вык-

ладчыкам, рэктарам Мсціслаўскага духоўнага вучылішча, за-

гадчыкам, наглядчыкам, выкладчыкам Дынабургскай гімназіі,

Маладзечанскага, Свянцянскага дваранскіх вучылішчаў.

Пераезды па службе, а таксама падарожжы па Магілёўскай,

Мінскай і Гродзенскай губерням далі яму магчымасць глыбока па-

знаёміцца з народнай творчасцю, сабраць багаты лексічны, фразеа-

лагічны і фальклорны матэрыял з розных рэгіёнаў Беларусі. Вый-

шаўшы ў 1843 г. у адстаўку і пасяліўшыся ў Мсціславе, ён заняўся

навуковай працай. У выніку цеснага супрацоўніцтва з археаграфіч-

най камісіяй, этнаграфічным аддзяленнем Рускага геаграфічнага

таварыства, аддзяленнем рускай мовы і славеснасці Пецярбургс-

кай Акад эміі навук ён распачаў падрыхтоўку першага гістарычна-

га слоўніка беларускай мовы «Алфавітны паказальнік старажыт-

ных беларускіх слоў, выбраных з Актаў, што адносяцца да гісто-

рыі Заходняй Расіі» (1853 г.). У ім ён даў тлумачэнне 13 тыс. словаў.

Здабыткам беларускай фалькларыстыкі сталі яго зборнікі «Бе-

ларускія прыказкі і прымаўкі» (1852 г.), «Беларускія прыказкі і за-

гадкі» (1868 г.), «Зборнік беларускіх прыказак» (1867 г.). У апошнім

ён змясціў каля 3500 прыказак, прымавак і блізкіх да іх прыгаво-

рак, праклёнаў, скорагаворак, тонка прааналізаваў змест і сэнс «ма-

165

ральна-практычнай філасофіі прост ага народа». У многіх выпад-

ках ён высвятляў паходжанне, прыводзіў эквіваленты з рускай, а

часам і іншых моваў. За гэты зборнік яму прысуджаны за латы ме-

даль Рускага геаграфічнага таварыства, ён быў абраны членам гэ-

тага та варыства па аддзяленні этнаграфіі. У зборніку «Беларускія

песні» (1873 г.), акрамя 350 тэкстаў пе сень, даследчык змясціў шэ-

раг артыкулаў, прысвечаных пе сеннай культуры беларусаў.

Значную ўвагу надаваў Насовіч пыт анням гісторыі, асабліва

старажытнай гісторыі Беларусі. У гісторыка-лінгвістычным да-

следаванні «Аб плямёнах да часоў Рурыка, што засялялі беларус-

кую тэрыторыю» ён даводзіў, што назвы плямён «дрыгавічы»,

«радзімічы» і «крывічы» паход зяць ад беларускіх народных сло-

ваў. Ён пераклаў з лацінскай мовы 3-томавую працу А.Тэйнера

«Старажытныя помнікі, што асвятляюць гісторыю Польшчы і

Літвы», у якой адлюстраваны ўзаемадачыненні Польшчы і ВКЛ,

гісторыя беларускіх земляў з 1217 па 1696 гг. Даследчык з’яўляец-

ца аўтарам грунтоўнай (каля 1000 старонак) гісторыка-мемуарнай

працы «Успаміны з майго жыцця», дзе прадстаўлена тагачаснае

грамадства, раскрыты духоўныя інтарэсы і маральнае аблічча бе-

ларускай інтэлігенцыі з канца Х VІІІ да сярэдзіны ХІХ ст. Значнае

месца ў гэтым творы адведзена педагагічным ідэям с амога Насо-

віча, які больш як 30 гадоў працаваў на ніве асветы.

Асноўнае месца ў навуковай спадчыне Насовіча займае тлу-

мачальна-перакладны «Слоўнік беларускай мовы», над якім ён пра-

цаваў 16 гадоў. Гэта самы поўны на той час збор лексікі і фразеа-

логіі жывой беларускай мовы, які ахоплівае больш за 30 тыс. сло-

ваў. У гэтым арыгінальным творы засведчаны ўзровень развіцця

беларускай мовы сярэдзіны ХІХ ст. Матэрыялы для слоўніка аўтар

браў з гаворак Магілёўшчыны, Міншчыны, Віцебшчыны, Гро-

дзеншчыны, некаторых паветаў Прывіленскага краю – г.зн. усяго

моўнага ландшафту т агачаснай Беларусі. Аўтар свядома не ўклю-

чаў словы, агульныя для беларускай і рускай моваў. Для пацвяр-

джэння ўжывальнасці словаў і дакладнасці тлумачэння іх семан-

тыкі выкарыстоўваў с амы народныя песні, прыказкі, выслоўі, фра-

зеалагізмы. Многія словы ўзяты са старабеларускіх пісьмовых

помнікаў. Ус е значэнні словаў і словазлучэнняў раскрываюцца аў-

тарскімі тлумачэннямі і цыт атамі з дыялектнай, фальклорнай ці

агульналітаратурнай мовы; часам даецца этымалогія словаў. Такім

чынам, у «Слоўніку...» шырока выкарыстана жывое народнае бе-

ларускае слова, да гэт ага часу ён з'яўляецца унікальным творам у

беларускай лексікаграфіі.

166

Мікалай Якаўлевіч Нікіфароўскі (1845 – 1910 гг.) нарадзіў-

ся ў в.Вымна на Віцебшчыне ў сям’і дзяка мясцовай царквы.

Пачатковую адукацыю атрымаў у прыватнай сельскай школе.

З 1855 г. вучыўся ў Віцебскім духоўным вучылішчы. У 1861 г.

як лепшы вучань быў прыняты на казённае ўтрыманне ў Віцеб-

скую духоўную с емінарыю. Прапанову прадоўжыць адукацыю

ў Пецярбургскай духоўнай акадэміі не змог прыняць з-за ад-

сутнасці срод каў. Пасля перападрыхтоўкі ў кастрычніку 1867 г.

прызначаны настаўнікам народнага вучылішча ў в.Лоўжа.

Працаваў настаўнікам гімназіі ў Віцебску і Віцебскай губерні,

у Свіслацкай і Маладзечанск ай семінарыях. З’яўленне ў Віцебс-

ку этнографа П.В.Шэйна ўзмацніла цікав асць Я.Нікіфароўскага

да выв учэння побыту, культуры і творчасці беларускага народа.

Больш як дваццаць гадоў быў карэспандэнтам Шэйна, а з 90-х

гг. выступаў з самастойнымі працамі. Апублікаваў каля 20 да-

следаванняў па этнаграфіі, фальклоры і гісторыі Віцебшчыны.

Грамадскаму побыту і сацыяльна-эканамічнаму становішчу

розных слаёў і групаў нас ельніцтва Віцебшчыны Нікіфароўскі

прысвяціў серыю публікацыяў у часопісе «Этнографическое обо-

зрение» пад агульнай назвай «Нарысы Віцебскай Беларусі» (1892 –

1899 гг.): «Старцы», «Дудар і музыка», «Памагатыя жыхара», «Пад-

даныя памагатыя», «Пітушчыя і прапойцы», «Гульні і гуляючыя»,

«Бабы, або жонкі», «Збегі, прочкі, вонкі, ухадалы». Пытанні гра-

мадскага побыту насельніцтва закранаў у працы «Старонкі з ня-

даўняй мінуўшчыны горада Віцебска» (1 899 г.).

Ён аўтар першай спецыяльнай працы па матэрыяльнай куль-

туры і вытворчай дзейнасці сельскага насельніцтва «Нарысы про-

станароднага жыцця-быцця ў Віцебскай Беларусі і апісанне прад-

метаў ужытку (Этнаграфічныя звесткі)» (1 895 г.). У 1-м раздзе-

ле гэтай кнігі «Ежа, едзіва , паядуха, прорава, жратва, момна» даў

грунтоўную характарыстыку харчавання і класіфікацыю страваў,

іх прыгатаванне, гатункі хлеба; паказаў змены ў народнай куліна-

рыі пасля адмены прыгоннага права. У 2-м раздзеле разгляд зеў

адзенне і абутак, іх асобныя часткі, пакрой, мат эрыял, спос абы

нашэння ўпрыгожанняў і інш. Апісаў працоўныя працэсы ад апра-

цоўкі лёну да пашыву адзення. У 3-м раздзеле Нікіфароўскі грун-

тоўна апісаў сельскія паселішчы, сядзібы, жыллё і гаспадарчыя

будынкі, іх будаўніцтва і прызначэнне, інтэр’еры жылых памяш-

канняў, жыццёвыя працэсы і побытавыя абставіны. У апошнім раз-

дзеле даў характарыстыку земляробства, промыслаў і рамёстваў,

прыладаў працы, прадметаў хатняга ўжытку і інш.

167

Сярод яго фальклорных збораў: «Беларускія песні-частушкі»

(1911 г.), «Простанародныя загадкі» (1898 г.), «Напаўпрыказкі і

напаўпрымаўкі, якія ўжываюцца ў Віцебск ай Беларусі » (1910 – 1913 гг.),

«Напаўпрык азкі – напаўпрыслаўкі» (1928 г.). Пра вераванні , забабо-

ны, абрады, паданні напісана ў працах: «Простанародныя прыкме-

ты і павер’і, прымхлівыя абрады і звычаі, легендарныя паданні пра

ас о бы і мясціны» (1897 г.), «Нячысцікі: Збор простанародных у Віцеб-

ск ай Беларусі паданняў пра нячыстую сілу» (1907 г.).

Павел Васілевіч Шэйн (1826 – 1900 гг.) нарадзіўся ў Магілё-

ве. Вучыўся ў нямецкім вучылішчы пры лют эранскай царкве

св.Міхаіла ў Маскве. З 1851 г. працаваў выкладчыкам у розных

павятовых вучылішчах і гімназіях Тулы, Віцебска, Калугі і інш.

З 1881 г. у Пецярбургу. Збіральніцкую дзейнасць пачаў у ся-

рэдзіне 50-х гг. ХІХ ст.

Даследчык выдаў напісаную пад уплывам міфалагічнай шко-

лы «Праграму для збірання по мнікаў народнай творчасці» (1867 г.) –

адну з першых спецыяльных фальклорных праграмаў у Расіі – і

разаслаў яе па Беларусі. Меў шырокую сетку кар эспандэнт аў, ся-

род якіх былі А.Я.Багдановіч, Я.Ф.Карскі, Ю.Ф.Крачкоўскі, Я.Лу-

чына, М.Я .Нікіфароўскі, З.Ф.Радчанка і інш. Зрабіў некалькі ванд-

ровак па Беларусі, самую вялікую ў 1877 г. Найбольш поўны бела-

рускі мат эрыял прадстаўлены ў кнізе «Матэрыялы для вывучэння

побыту і мовы рускага насельніцтва Паўночна-Заходняга краю»

(1887 – 1902 гг.). У кнізе змешчаны апісанні хрэсьбінаў, калядных,

масленічных, купальскіх, жніўных, вясельных, пахавальных абра-

даў беларусаў з песнямі і фальклорнымі тэкстамі, міфалагічныя і

бытавыя казкі пра жывёл, легенды, паданні, анекдоты, прыказкі,

прымаўкі, загадкі, звесткі пра мат эрыяльную куль туру беларусаў

(жыллё, ад зенне, ежу, заняткі).

Шэйн з’яўляецца складальнікам зборнікаў «Рускія народныя

песні» (1870 г.), «Беларускія народныя песні...» (1874 г.), «Веліка -

рос у сваіх песнях, абрадах, звычаях, вераваннях, казках, легендах і

да т.п.» (т.1, вып. 1-2, 1898 – 1902 гг.). Тэксты адметныя высокімі

паэтычнымі якасцямі, многія вылучаюцца сацыяльнай вастрынёй.

Вядомым краязнаўцам Віцебшчыны быў Аляксандр Максі-

мавіч Семянтоўскі-Курыла (1821 – 1893 гг.). Ен прыехаў на Па-

дзвінне напярэдадні паўстання 1863 – 1864 гг. Лічыўся ў спісе да-

вераных асобаў Віцебскай губерні як капіт ан рускай арміі. С емян-

тоўскі вельмі актыўна стаў вывучаць край з пункту гледжання

археалогіі, гісторыі, этнаграфіі, геаграфіі, прыроды. Па просьбе Пе-

цярбургскай Акадэміі навук ён выяўляў і вывучаў помнікі археа -

168

логіі, найперш зацікавіўся Барысаглебскім манастыром, яго архі-

тэктурна-будаўнічымі асаблівасцямі. Сам даследчык раскопкамі не

займаўся, але ён пільна с ачыў за раскопкамі іншых археолагаў,

фіксаваў помнікі для сваёй карты. Пры гэтым Семянтоўскі ўпер-

шыню правёў класіфікацыю археалагічных аб’ектаў паводле іх

колішняга прызна чэння. Улік помнік аў вёў па кожным павеце Віцеб-

скай губерні. Усяго даследчыкам апублікавана каля 150 наву ковых

працаў, прысвечаных Беларусі. Найбольш грунтоўным даследаван-

нем з’яўляецца кніга «Бел арусские древности» (1890 г.) са зме-

шчанымі ў ёй 106 малюнкамі розных прадметаў старажытнасцяў.

У 70 –80-х гады XIX ст. у галіне археалогіі і гістарычнага края-

знаўства Беларусі пачынаюць з 'яўляцца праблемныя і факталагіч-

ныя артыкулы новага пакалення вучоных, найперш Е .Р.Раманава,

А.П.Сапунова, а таксама I.Ф.Завішы, Р.Г.Ігнацьева, М.М.Турбіна.

З 17 гадоў Еўдакім Раманавіч Раманаў (1855 – 1922 гг.) за-

хапіўся краязнаўствам. Яго зацікавіла прырода помнікаў археалогіі.

Даследчык шмат вандраваў па Беларусі, каб сабраць пра іх звесткі,

пачынаў класіфікаваць помнікі старажытнасці паводле іх даўняй

прыналежнасці.

Раманаў вывучаў курганы. Ён прапанаваў свой метад раско-

пак: здыманне пластоў зямлі да палавіны насыпу, а пасля з паўноч-

нага і паўднёвага бакоў на адлегласці аднаго аршына (0,7112 м)

пракопвалі траншэі да мацерыка. Стоячы ў гэтых траншэях, рабо-

чыя слаямі здымалі зямлю з астатняй часткі кургана да поўнага

выяўлення астанкаў. Гэты спос аб не зусім адпавядае сучаснаму,

але гэт а была «раманаўская» навінка ў методыцы археалагічных

даследаванняў, больш прагрэсіўная за раней вядомыя.

Раманаў адным з першых у Беларусі ўзяўся за стварэнне археа-

лагічнай карты Магілёўскай губерні. На жаль, яна не была выда-

дзена, і яе рукапіс аказаўся ў Львоўскім гістарычным архіве. Рама-

наў стварыў ана лагічныя карты Гродзенскай і Віцебскай губерняў.

За сваё жыццё даследчык сабраў зве сткі больш як пра 1 тыс. пом-

нікаў археалогіі на тэрыторыі Беларусі.

У 1902 г. па ініцыятыве гэтага вучонага ў Магілёве было ство-

рана Таварыства па вывучэнні Беларускага краю і пры гэтым жа

таварыстве быў арганізаваны гісторыка-этнаграфічны музей. Ра-

манаў марыў пра мясцовы універсітэт.

Энцыклапедычнасцю ведаў вызначаўся віцебскі краязнаўца і

гісторык Аляксей Парфёнавіч Сапуноў (1851 – 1924 гг.). Ён прай-

шоў шлях ад радавога даследчыка да прафесара Маскоўскага ар-

хеалагічнага інстытута. Поруч з педагагічнай працай Сапуноў вёў

169

шырокі пошук старажытных архіўных матэрыялаў па гісторыі

Віцебшчыны. Сабраныя дакументы ўвайшлі ў «Витебскую стари-

ну». Гэтае выданне стала помнікам беларускай археаграфіі. Сабра-

ны ім матэрыял дазволіў весці грунтоўныя краязнаўчыя даследа-

ванні па гісторыі асобных населеных пунктаў, напрыклад, Віцебс-

ка, Полацка, Браслава, Лепеля, Чашнікаў і інш. Пры гэтым

звярта лася ўвага на помнікі археалогіі і архітэктуры. Многія з гэ-

тых матэрыялаў увайшлі ў яго манаграфію «Река Западная Дви-

на», пазней у «Исторический очерк Витебской Бел оруссии», «Па-

мятники времен древних и новейших в Витебской губернии». Ва

ўсіх гэтых працах ёсць краязнаўчы і археалагічны матэрыял. Са-

пуноў, акрамя Віцебшчыны, цікавіўся Магілёўшчынай. Ён жа скла-

дальнік і каментатар «Материалов по истории и географии Дис-

ненского и Вилейского уездов...». У гэтай кнізе таксама шмат ёсць

зве стак пра помнікі старажытнасці. Сапуноў быў ініцыятарам ства-

рэння Віцебскага царкоўна-археалагічнага музея, Віцебскай вучо-

най архіўнай камісіі.

Пры падрыхтоўцы да IX Археалагічнага з’езда ў Вільні што-

год праводзіў экспедыцыі ў Мінскай і Магілёўскай губернях

Уладзімір Зянонавіч Завітневіч (1853 – 1927 гг.). Ён даследаваў

647 курганоў, упершыню ўзяўся грун тоўна вывучаць пахавальны

абрад дрыгавічоў, лічыў тыповым пахаваннем для іх пахаванне «на

гарызонце». Археолаг праводзіў даследаванні ля Бабруйска, Ма-

зыра, Рэчыцы. Цяжка было ў той час піс аць аб межах плямёнаў,

найперш дрыгавічоў. Завітневіч зрабіў такі крок першым.

Міхал Федароўскі (1853 – 1923 гг.) у гісторыю беларускай

навукі ўвайшоў не толькі як фалькларыст і этнограф, але і як архео-

лаг. Ён вёў археалагічныя раскопкі, пераважна ў заходняй частцы

Беларусі, капаў курганы, умацаваныя паселішчы, могільнікі і інш.

Федароўскі адным з першых на Беларусі зацікавіўся старажытнымі

паселішчамі эпохі бронзы і нават неалітычнымі, т.зв. «крэмневымі

стаянкамі». Большасць археалагічных знаходак ён дасылаў на пра-

цягу 15 гадоў (1877 – 1892 гг.) З.Глогеру, які таксама цікавіўся бе-

ларускімі старажытнасцямі, у яго маёнтак Яжэва. Усяго Федароўскі

пераслаў Глогеру каля 11 тыс. прадметаў археалогіі. Некаторыя

археалагічныя экспедыцыі Федароўскага той жа Глогер асвятляў у

друку. Археалагічныя раскопкі Федароўскі праводзіў да 1902 г. У

1904 г. ён пакінуў Беларусь. Даследчык шмат выступаў у друку як

краязнаўца. Вядомы яго публікацыі пра Віцебск і яго ваколіцы,

Пружаны, Слонім, Ваўкавыск, Навагрудчыну, Бераставіцу, Свіслач.

170

У 80 – 90-я гг. XIX ст. дзеля развіцця археалогіі і гістарычнага

краязнаўства на Беларусі плённа працавалі В.А.Шукевіч, М.А.Ян-

чук, А.П.Смародскі, I.Ф.Завіша, М.В.Доўнар-Запольскі, С.Ю.Ча-

лоўскі, Ф.В.Пакроўскі, М.В.Фурсаў, Г.X.Татур, I.I.Далгоў, А.К.Ма-

рэль і інш. Адны з іх вялі раскопкі помнікаў розных археалагічных

эпохаў, іншыя займаліся сістэматызацыяй выяўленых помнікаў і

складалі карты асобных паветаў і цэлых губ ерняў. Да канца XIX ст.

уся Беларусь была ахоплена археалагічным вывучэннем.

2. Роля беларускай літаратуры другой па ловы ХІХ – па-

чатку ХХ ст. у ст анаўленні беларускай нацыянальнай гіста-

рыяграфічнай канцэпцыі. Прынцыповае значэнне мела публіка-

цыя ў першай палове 90-х гг. ХІХ ст. у Кракаве і Пазнані зборнікаў

«Дудка беларуская» і «Смык беларускі» Францішка Багушэвіча.

У прадмове да «Дудкі беларускай» паэт абвясціў пра існаванне са-

мастойнай і паўнацэннай беларускай мовы – не мужыцкай, а «та-

кой жа людскай і панскай, як і французская, альбо нямецкая, а льбо

і іншая якая», адзначаў шматлікасць беларусаў («Нас не жменька,

а шэсць мільёнаў») і слаўнае мінулае Беларусі, калі яна з’яўлялася

цэнтрам ВКЛ, акрэсліў абшар, на якім ужывалася беларуская мова

(«ад Вільні да Мазыра, ад Віцебска за малым не да Чарнігава, дзе

Гродна, Мінск, Магілёў, Вільня»), папярэдзіў свой народ, што, стра-

ціўшы родную мову, ён як этнас загіне. «Дудка беларуская» абуд зі-

ла да творчай дзейнасці новае пакаленне нацыяна льнай інтэліген-

цыі, у тым ліку А.Гурыновіча, Цётку, Янку Купалу і іншых, за-

клала падмурак для развіцця сялянска-народніцкага кірун ку ў

беларускай літаратуры, які ў пачатку ХХ ст. стаў вызнача льным.

Нацыянальна-дэмакратычнымі матывамі прасякнуты творы

Каруся Каганца (Казіміра Кастравіцкага), напісаныя ў 90-я гг., але

апублікаваныя значна пазней («Прамова», «Наш сымболь», «Згад-

ка пра Галубка» і інш.). Пісьменніка глыбока трывожыў лёс род-

най мовы і нацыяна льнай культуры, існаванню якіх рэальна пагра-

жала ўзмацненне працэсаў асіміляцыі беларусаў. Каганец імкнуў-

ся адрадзіць гістарычную памяць, а на яе падставе – нацыянальную

годнасць і свядомасць беларус аў. Дзеля гэтага асвятляў слаўнае

мінулае беларускай мовы, забытых легендарных герояў, што вы-

значыліся ў змаганні за свабоду радзімы, заклікаў да нацыяна льна-

вызваленчай барацьбы («за родную краіну, звычай і мову, за веру

груддзю ставайце»).

Беларускі нацыянальны рух, перш чым палітычна аформіцца,

прайшоў літаратурную стадыю свайго развіцця. Адпаведна, пер-