Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

не ўзнікае па прычыне адсутнасці самога прадмета, названага па-

беларуску. Гэта значыць, што некаторыя прадметы і з’явы рэчаіснасці

характарызуюць бытавыя, сацыяльныя, культурныя, экалагічныя і іншыя

ўмовы жыцця толькі аднаго народа і адсутнічаюць у другога. Адзнаку

нацыянальнага, мясцовага, гістарычнага або фальклорна-міфалагічнага

каларыту нясуць на сабе такія беларускія назвы і звароты

, як васпан,

ягамосць, пячыста, верашчака, ваўкалак, дакоскі, заворыны, рэзгіны,

староства, дзедаўшчына, дзядзькаванне і інш. Нават пранікненне

беларускай рэаліі ў побыт рускага народа неспрыяе ўзнікненню

рускамоўнага адпаведніка: пры неабходнасці яе абазначэння

замацоўваецца беларусізмы з паметай этнаграфічнай прыналежнасці.

Калі сувязь “беларускае слова – прадмет” праецыруецца на ўзровень

рускай мовы як сувязь “выраз -- прадмет”,

то з’ява безэквівалентнасці, як

правіла, звязана з наяўнасцю дадатковых дыферэнцыяльных адценняў у

значэнні беларускага слова. Дэталізацыя, расчлянёнасць паняцця,

названага словам, расслаенне яго семантычных адценняў у розных мовах

можа адбывацца неаднолькава. Гэта абумоўлена рознай ступенню

актуальнасці, важнасці канкрэтнай прыкметы якога-небудзь аб’екта

рэчаіснасці для носьбітаў суадносных моў. Адны і тыя

ж уласцівасці

прадметаў і з’яў матэрыяльнага свету могуць выступаць як істотныя і

другарадныя, змястоўныя і павярхоўныя ў беларускай і рускай мовах.

Напрыклад, для беларуса вызначальнай прыкметай паняцця “запалка”

выступае функцыянальная: “тое, што запальваюць”, у рускай мове яна

неістотная, аснову наймення ўтварыла прыкмета знешняга падабенства:

“спичка” – “маленькая спіца”.

Калі беларускае

слова мае складаную структуру значэння, з многімі

прыватнымі прыкметамі названага прадсмета, то ўзрастае верагоднасць

таго, што ў рускай мове магчымы адзіны спосаб яго семантычнага

вытлумачэння – апісальны, а само слова ў такім выпадку набывае статус

безэксівалентнага. Вельмі часта пры наяўнасці агульных для беларускай і

рускай моў родавых паняццяў як безэквівалентнае слова

выступае

беларуская відавая назва. Змест паняцця “арэх – орех” у беларускай мове

канкрэтызуецца ў безэквівалентным слове лузанец – “вылущившийся

орех”. “Дзюба – клюв” мае прыватнае ўвасабленне ў слове глюга – “клюв

хищной птицы”. Агульнае “вугельчык – уголёк” паглынае больш

канкрэтнае жарынка – “горячая зола”, дыля – “толстая доска”, куфель –

“бокал для пива”, зашмарга – “затяжная петля”, ганок – “небольшой

плот”,

кірпа – “курносый нос”, поплаў – “заливной луг”, імшара – “моховое

болото”.

Значэнне безэквівалентных слоў можа ускладняцца элементам

ацэначнасці. Яна ўзнікае пры называнні такіх аб’ектаў рэчаіснасці,

уласцівасці якіз уключаюцца ў сістэму каштоўнасных арыентацый людзей

і выклікаюць стэрэатыпныя ацэнкі. Так, пры супастаўленні адпаведнікаў

нікчэмнік – “нікчемный человек” мы лёгка выяўляем адмоўную

ацэначнасць беларускага наймення. Тае самае датычыцца слоў нядбалец,

прадажнік, зломак, папіхач, шляхцюк. Для слоў сумленне, руплівец,

весялуха характэрна ацэначнасць ужо іншага – станоўчага характару.

Яшчэ адна прычына праяўлення лексічнай безэквівалентнасці –

непадобнасць словаўтваральных сістэм моў. “Тым больш натуральныя

разыходжанні паміж мовамі тады, калі іх словаўтваральныя сродкі

значна

адрозніваюцца”**. У рускай мове адсутнічае дзеяслоўны словаўтваральны

тып з агульным значэннем працягласці або мнагакратнасці дзеяння тыпу

папапрасіць, папамучыцца. Значэнне беларускай прыстаўкі папа- ў рускай

мове перадаецца лексічна: папахадзіць – “долго ходить”, папакрычаць –

“кричать долго, неоднократно”. Такі самабытны словаўтваральны тып не

адзінкавы. Можна прыгадаць яшчэ: са значэннем празмернага праяўлення

прыкметы – замалы

, зашырокі, застары, завялікі, зацесны; са значэннем

занятку, рамяства – разьбярства, грабарства, камінарства, кавальства,

гарбарства, бандарства, староства, каморніцтва; са значэннем

станаўлення прыкметы – паскупець, пазванчэць, парухавець, пазласнець,

паглыбець, палагаднець. Часам структурна-семантычны ўзор утварэння

новых слоў аднолькава характэрны для абедзвюх моў, але адрозніваецца

колькасна – за кошт адсутнасці адпаведных некаторым беларускім рускіх

лексічных адзінак

. Словаўтваральнае значэнне “дачка таго, хто названы

ўтваральнай асновай” бадай што вычэрпваецца рускімі найменнямі

поповна, королевна, царевна. Аднаслоўных эквівалентаў да беларускіх

назваў леснікоўна, бандароўна, ткачоўна, дзякоўна, вайтоўна у рускай

мове няма.

З’ява безэксівалентнасці наглядаецца пры несупадзенні семантычнага

зместу паняцця ў суадносных мовах. Так, беларускае слова булён у

параўнанні з рускім

бульон выяўляе большую паняццевую змястоўнасць за

кошт прыватнага значэння “картофельный суп”, якое ў рускай мове не

адзначана. Мнагазначныя словы, маючы складаную семантычную

структуру і аднолькавую прадметную суаднесенасць, у розных мовах

могуць адрознівацца колькасна (саставам значэнняў) і якасна (характарам

значэнняў). Колькаснае адрозненне семантычнай структуры і стварае

ўмовы ўзнікнення безэквівалентнасці. Мнагазначны словы дзічка

, пасад,

хрушч, чуцца, скалка, почапка, асушак, займаць, жытніца, ужытыя ў

адным са сваіх значэнняў, выступаюць як безэквівалентныя. Часам

семантычная структура мнагазначнага беларускага слова такая

шматгранная і адметная, што з’ява безэквівалентнасці характарызуе не

адно, а два яго значэнні: гамарня, падупасці, хіб, мур, залыгаць, змізарнець

і інш.

Безэквівалентныя словы – арыгінальная, цікавая

і недаследаваная з’ява

беларуская мовы, у іх закладзены значныя камунікацыйныя і выяўленчыя

магчымасці. Варта спрыяць таму, каб абсяг іх ужывання не звужаўся і

беларуская мова не зведвала прыкрых страт.

*Будагов Р.А. Филология и культура. М., 1980. С. 131.

** Супрун А.Е. Лекции по лингвистике. Мн., 1980. С.101.

Шкраба І.Р. Пра безэквівалентную лексіку // Самабытнае слова. –

Мн.: Беларуская энцыклапедыя, 1994.

І.А. Гапоненка

ЭВАЛЮЦЫЯ СЕМАНТЫЧНАЙ СТРУКТУРЫ СЛОВА

(ПАЧАТАК- КАНЕЦ ХХ СТ.)

Адной з найбольш цiкавых i важных задач гiстарычнай лексiкалогii

з’яўляецца вывучэнне ўнутранай бiяграфii слова, г.зн. даследаванне змен,

якiя адбываюцца ў семантычнай структуры слоў

за пэўны перыяд. Такiя

змены, зразумела, становяцца заўважальнымi праз вялiкiя часавыя

прамежкi. Пачатак i канец ХХ ст. з пункту погляду гiсторыi мовы мала

аддаленыя ў часе. Тым не менш абранне iх у якасцi полюсаў параўнання

мае пад сабой грунт. Апраўданы гэты выбар наступнымi меркаваннямi. Па-

першае, адрэзак часу

ад пачатку cтагоддзя да нашых дзён прадуктыўны ў

плане моўнага будаўнiцтва i вельмi насычаны падзеямi, якiя аказвалi

актыўны ўплыў на развiццё мовы. Па-другое, параўнальны аналiз

семантыкi слоў у адзначаных часавых рамках можа быць вельмi

паказальным улiчваючы выключнасць пачатку ХХ ст. як перыяду, калi

выпрацоўваўся агульны

напрамак развiцця новай беларускай лiтаратурнай

мовы на народнай аснове, у тым лiку афармлялiся i семантычныя

характарыстыкi асобных лексем. Даследаванне таго, якое значэнне i

семантычны аб’ём мела слова ў пачатку стагоддзя i ў якiм плане змянiлася

семантычная структура ад гэтага пачатковага асноватворнага этапу да

нашых дзён, можа дапамагчы

ўсвядомiць шляхi фармiравання лексiка-

семантычнай сiстэмы сучаснай мовы, вызначыць напрамак i ўнутраны

механiзм семантычнай эвалюцыi.

Сярод крынiц, з якiх можа быць выбраны матэрыял для падобнага

параўнання, самымi надзейнымi з’яўляюцца, безумоўна, лексiкаграфiчныя

працы. Найбольш поўнае ўяўленне аб лексiка-семантычнай сiстэме

сучаснай мовы дае пяцiтомны “Тлумачальны слоўнiк беларускай мовы”,

Мн., 1980 (у далейшым ТСБМ). Ад пачатку ж ХХ ст. не засталося

адпаведнай тагачаснай сiстэматызаванай працы, але ў пэўным сэнсе яе

могуць замянiць дадзеныя з картатэкi Iнстытута мовазнаўства АН

Беларусi да сучаснага “Слоўнiка мовы “Нашай нiвы”, на аснове

якiх можна

рабiць вывады аб лексiка-семантычных характарыстыках слоў на пачатку

стагоддзя. Разгляд будзе праведзены на базе чатырох лiтар: “Р”, “Э”, “Ю”

i “Я”.

Аналiз матэрылу дазваляе сцвярджаць, што ў межах названага перыяду

не назiраецца рэзкiх семантычных зрухаў. Выпадкi поўнага семантычнага

пераафармлення ўвогуле не зафiксаваныя, i ў цэлым на працягу стагоддзя

прааналiзаваныя лексемы захоўваюць адносную сэнсавую тоеснасць:

семантыка адназначных лексем у асноўным поўнасцю супадае, а

полiсеманты маюць пэўнае iнварыянтнае (пастаяннае) семантычнае ядро,

якое забяспечвае ўзнаўляльнасць i распазнавальнасць лексiчнай адзiнкi.

Аднак статычнасць семантычнай структуры слоў менавiта адносная, а

не

абсалютная i не выключае пэўных змен. Найбольш заўважальнае пры

гэтым дзеянне дзвюх супрацьлеглых тэндэнцый: адны словы iмкнуцца

пашырыць сваё значэнне, другiя – звузiць яго. Пашырэнне семантычнага

аб’ёму ў адзначаных часавых рамках абумоўлена рознымi прычынамi. Па-

першае, гэта звязана з развiццём у некаторых словах тэрмiналагiчнага

значэння. Так,

у ТСБМ з’яўленне новых элементаў у семантычнай

структуры за кошт тэрмiналагiзацыi адзначаецца, напрыклад, у лексемах

работа (‘У фiзiцы – фiзiчная велiчыня, якая колькасна характарызуе

змены пры ператварэннi адной формы энергii ў другую’), рынак (‘Спец.

Сфера таварнага абарачэння, сiстэма эканамiчных сувязей памiж

таваравытворцамi), яркасць (‘У фiзiцы – светлавая велiчыня, якая

характарызуе свячэнне ў дадзеным кiрунку крынiцы святла або асветленай

паверхнi’) i iнш. Па-другое, семантычнае развiццё некаторых слоў

характарызуецца рухам ад канкрэтнага да абстрактнага, што таксама

прыводзiць да пашырэння семантыкi. Даволi вялiкая колькасць

разгледжаных лексем у

ТСБМ мае пераносныя значэннi, не зафiксаваныя ў

перыяд “Нашай нiвы”, напрыклад, революцiонер – ‘той, хто робiць

пераварот у якой-н. галiне’, распалiць – ‘узмацнiць якое-н. пачуццё,

жаданне i пад., давесцi да высокай ступенi развiцця’ i ‘развязаць,

распачаць (барацьбу, вайну)’, экзамен – ‘якое-н. выпрабаванне, праверка’ i

г.д

. Па-трэцяе, яшчэ адной з прычын семантычнага “прыросту” можа быць

больш высокi ўзровень дэталiзацыi паняцця на сучасным этапе. Так,

значэнне ‘пакараць, прыбiўшы цвiкамi да крыжа за рукi i ногi’, уласцiвае

лексеме распяць на пачатку стагоддзя, у ТСБМ дапоўнена значэннем

‘расправiўшы, туга нацягнуць’, а даволi вузкая

ў “нашанiўскi” перыяд

семантыка лексемы рама (‘аконны пераплёт з устаўленым шклом’)

пашырана такiмi значэннямi: ‘зашклёны пераплёт для аховы раслiн ад

холаду ў парнiках i цяплiцах’; ‘аправа для ўстаўкi ў яе карцiн, партрэтаў,

люстраў i пад.’; ‘нясучая частка машыны, якой-н. канструкцыi; станiна’;

‘прамавугольнiк з

брусоў або планак для розных патрэб i мэт’.

Рэальным фактам таксама з’яўляецца i звужэнне семантычнай

структуры слоў у канцы ХХ ст. у параўнаннi з пачаткам. Найперш гэта

можа адбывацца натуральным чынам у вынiку перадачы функцыi

азначэння пэўнага паняцця iншаму слову, а таксама разам са знiкненнем

адпаведных рэалiй i паняццяў,

якiя былi пакладзены ў аснову тых цi iншых

значэнняў i iх адценняў. Такiм чынам страцiлi некаторыя значэннi,

напрыклад, лексемы рада: у сучаснай мове яна неўжывальная ў значэннi

‘даведачны аддзел’(Пры тутэйшым [у Луцку] сельска-гаспадарскiм

таварыстве зрабiлi гаспадарскую раду, каторая манiцца даваць уселякiе

парады для селян. 1910, № 1, с.15), вядомае ў пачатку стагоддзя значэнне

гэтай лексемы ‘адзiн з органаў дзяржаўнага кiравання’ (Рада мiнiстроў

хочэ прасiць ў Гас.Думы ешчэ

62 мiльёны рублёў на помач галодным. 1912,

№ 9, с.4) сёння больш прынята перадаваць словам савет, а значэнне

‘працэс работы савета прадстаўнiкоў’ (Rady... pacalisia piers u Krewie posle

u Wolkawysku. Z hetych rad wyjslo toje, sto Litouskaje hasudarstwo zlucylosia s

Polscaj:.. 1910, № 4, с.60) – словамi нарада або кансультацыя; раiць:

значэнне ‘cумесна абдумваць што-н.’ (... кангрэс раiць над тым, каб

гасударствы менш аддавалi грошы на ваенные

справы,.. 1910, № 31, с.470)

зараз перадаецца зваротнай формай гэтага дзеяслова; расказ: значэнне

‘рэкамендацыя, прадпiсанне’ (Мой Ляксандра, не спрэчайся, Зрабi па

расказу – Iон [хвэльчэр] казаў па лыжцы сёрбаць, Не хватаць адразу!

1910, № 9, с.147) на сучасным этапе ўваходзiць у семантычную структуру

слоў настаўленне, указанне; эканомiя: страцiлася значэнне

‘кантора

кіравання гаспадаркай’ (Жыў [доктар Есьман] с таго, што экономия

князя Радзивила плацила нябошчыку 150 руб. у год за сваих парабкоў. 1907,

№ 3, с.5).

У радзе выпадкаў знiкненне некаторых элементаў семантычнай

структуры падаецца невытлумачальным. Напрыклад, ў картатэцы “Нашай

нiвы” лексема ручыць зафiксаваная ў значэннi ‘добра весцiся, даваць

прыплод

’: Праезджалi праз нашу вёску цыганы, а што да ўселякай

варажбы яны складны, вось i ўзялiся памагчы аднаму нашаму гаспадару,

катораму не ручыла жывёла. 1910, № 13, с.212). У ТСБМ гэтае значэнне

адзначанай лексемы адсутнiчае, хаця яно вядомае на тэрыторыi амаль

усяго дыялектнага масiву беларускай мовы: у “Слоўнiку беларускiх

гаворак паўночна-заходняй Беларусi i яе пагранiчча” слова ручыць

зафiксаванае як монасемант менавiта ў названым значэннi. У падобных

сiтуацыях дадзеныя дыялектных слоўнiкаў могуць служыць добрым

арбiтрам: калi значэнне засталося, а тым больш шырока прадстаўлена ў

дыялектах, то яно, несумненна, мае права на жыццё i ў лiтаратурнай

мове.

Нярэдкiя выпадкi, калi стратай некаторых значэнняў слова абавязанае

арыентацыi на рускую мову. Многiя значэннi i iх адценнi не падаюцца у

ТСБМ, вiдавочна, толькi таму, што падобныя семантычныя нюансы не

iснуюць у рускай мове i не абазначаны ў рускiх лексiкаграфiчных працах.

Так, пабудова i змест слоўнiкавага

артыкула лексемы рахунак амаль

лiтаральна супадае са структурай артыкула лексемы счёт у “Словаре

русского языка” М., 1981-1984. Пры гэтым у ТСБМ не трапiла такое

вядомае ў пачатку стагоддзя значэнне лексемы рахунак як ‘разлiк,

спадзяванне’: Kali Jahajla wiencausia z Jadwihaj, usio bylo za tym, sto

wialikim kniaziem Litouska-Ruskim budzie Witout. Tym casam rachunki

abmylili. 1910, № 4, с.61. Тое ж можна сказаць i, напрыклад

, адносна

лексемы рабiць, слоўнiкавы артыкул якой пабудаваны яўна на ўзор

артыкула рускага слова делать. У параўнаннi з пачаткам стагоддзя

адзначаецца знiкненне цэлага раду цiкавых значэнняў: ‘ажыццяўляць,

выконваць’ (Тым часам правила 8 Марца и “аснаўные” законы не даюць

Думе можнасьци рабиць кантроль гэтых расходоў и пераменяць

“роспись”. 1907, № 13, с

.4); ‘праводзiць’ (– Дык будзем рабiць сход, пачаў

старшыня. 1908, № 5, с.4); ‘наладжваць, арганiзовываць’ (Ablawy robiac

nacami. 1911, № 3, с.47; Армянские мужыки пачали рабиць мужыцкие

саюзы. 1907, № 17, с.8); ‘практыкаваць ’ (A u Amerycy pawinny byc

chaurusy bielarusou, jak heta robiac, napryklad, halickije rusiny. 1911, № 2,

с.35); ‘тварыць’ (Пасьля вайны Расея згадзилась на тое, каб Япония рабила

у Карэи ўсё, што хочэ. 1907, № 25, с.4); ‘учыняць’ (

Голад ды беднота

найчасцей гоняць цёмнаго мужыка красьци, рабиць праступлення. 1907, №

22, с.7); ‘прадпрыймаць’ (Гэтак, калi у якой дзержавi павялiчываюць

ваенную сiлу, то i другiе дзержавы робяць гэта самае у сябе. 1913, № 10,

с.2); ‘рашаць’ (Саўка чытае ужо “букваря”, пiшэ i робiць задачы. 1914, №

21-22, с.2); ‘прызначаць’ (Хвалю, п

’янство! – закрычаў Люцыпар, – раблю

цябе старшай хваробай над хваробамi. 1912, № 14, с.3); ‘паступаць’( –

Цяпер робяць иначэй: бураки ня труць на кашу, а гэблююць на стружки...

1908, № 4, с.4-5); ‘будаваць’ (Казлоўски не паслухаў и пачаў рабиць новы

стаў. 1906, № 3, с.3); ‘заключаць’ (... чыншэвiк мог валадара зямлi

прымусiць рабiць новы

кантракт або выкупiць будоўлi;.. 1912, № 7, с.1). А,

скажам, семантычная структура слова яда ў канцы стагоддзя ў параўнаннi

з пачаткам выглядае цi не занадта вузкай – страчанымi за гэты час

аказалiся 4 значэннi з 6: у ТСБМ вылучаюцца значэннi ‘тое, што ядуць i

п’юць; ежа, харч’ i ‘працэс прыёму ежы’, а ў перыяд “

Нашай нiвы” гэтая

лексема выступала яшчэ i ў значэннях ‘прадукты харчавання’ (Плесень ...

таким парадкам адбярэ ад чалавека яго яду. 1906, № 3, с.7); ‘харчаванне’

(... земля нiколi не пустуе i даход дае добры: што сабе на яду – то сабе, а

лiшнiцу прадаюць [хлебаробы] у горадзе. 1910, № 22, с.340); ‘корм (для

жывёлы

)’ (... боты стаялi пад лаўкай на каторую стаўлялося карыто с

сьвiной ядой. 1913, № 37, с.3); ‘пажыўныя рэчывы’ (Вада як бы

прыгатаўляець расьценням яду, распускаючы маленькие кавалачки зямли.

1907, № 27, с.3).

Увогуле аналiз паказаў наступнае:

- у семантыцы слоў на працягу стагоддзя назiраецца выразная

пераемнасць;

- змены (у асноўным пашырэнне i

звужэнне семантычнага аб’ёму)

адзначаюцца, як правiла, на семантычнай перыферыi. Пашырэнне i

звужэнне значэння на працягу ХХ ст. – несiметрычныя з’явы: пашырэнне

– больш звычайны факт. З гэтага вынiкае, што ў цэлым эвалюцыя

семантычнай сiстэмы беларускай мовы на працягу ХХ ст. iшла ў

традыцыйным кiрунку – у бок

дыферэнцыяцыi, а не абагульнення.

- некаторы дысананс у натуральны ход эвалюцыйнага працэсу быў

унесены ўмяшаннем пазамоўных фактараў, якiя знаходзiлi адлюстраванне

ў семантыцы слова. Вiдавочна, што рад семантычных значэнняў знiк з

мовы неапраўдана i нават гвалтоўна i тут ужо можна весцi гаворку не аб

звужэннi, а аб збядненнi семантычнай структуры.

пад семантычнай структурай будзем разумець “сукупнасць словазначэнняў“ (гл.: Аспекты

семантических исследований. М., 1980, с.67)

Гапоненка І.А. Эвалюцыя семантычнай структуры структуры слова //

Беларуская мова ў другой палове ХХ стагоддзя.

Матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі. Мінск, 22-24

кастрычніка. – Мн., 1998.

ЛЕКСІКАГРАФІЯ

М.Ф. Гуліцкі

БЕЛАРУСКАЯ САВЕЦКАЯ ТЭРМІНАЛАГІЧНАЯ

ЛЕКСІКАГРАФІЯ (20-30-Я ГАДЫ)

Пытанне пра неабходнасць стварэння беларускай тэрміналогіі ўзнікла

адразу пасля абвяшчэння Беларускай савецкай рэспублікі. У 1919 г. па

ініцыятыве «Беларускай школьнай рады» была склікана камісія з мінскіх

настаўнікаў, якая ўтварыла некаторыя беларускія тэрміны для пачатковай

школы. Гэтыя тэрміны былі надрукаваны ў «Праграмах беларускай

пачатковай школы» на 1919/20 навучальны год. Зразумела, што

прапанаваная тэрміналогія не магла задаволіць ні ў якасных ні ў

колькасных адносінах патрэбы штодзённай практыкі, патрэбы новага

грамадскага ладу з яго інтэнсіўным гаспадарчым і культурным

будаўніцтвам.

Праца ў галіне беларускай навуковай тэрміналогіі актывізавалася з

лютага 1921 г., калі была створана Навукова-тэрміналагічная камісія пры

Навукова

-літаратурным аддзеле Народнага камісарыята асветы Беларусі. У

склад камісіі ўвайшлі спецыялісты розных профіляў, якія добра ведалі

беларускую мову. Камісіі даручалася на працягу трох месяцаў

выпрацаваць тэрміналогію па дысцыплінах сярэдняй школы, у першую

чаргу па філалогіі, матэматыцы, прыродазнаўству.

У выніку былі падрыхтаваны невялікія тэрміналагічныя слоўнікі, якія

публікаваліся ў «Весніку Народнага камісарыята асветы ССРБ» за 1921-

1922 гады. Так, слоўнік граматычнай тэрміналогіі ўключаў 307 тэрмінаў,

па логіцы – 386, па арыфметыцы – 229, па алгебры – 110 тэрмінаў. Гэта

былі мінімальныя слоўнікі, прызначаныя для практычных патрэб школы.

Безумоўна, за такі кароткі час, які быў вызначаны для працы, і

без

дадатковых раней сабраных матэрыялаў скласці больш-менш аб'ёмістыя

тэрміналагічныя слоўнікі было немагчыма. Аднак Навукова-

тэрміналагічнай камісіяй былі закладзены навуковыя асновы стварэння

беларускіх тэрмінаў, укладання тэрміналагічных слоўнікаў. Характэрна,

што тэрміны, прапанаваныя камісіяй, у сваёй большасці арганічна ўліліся ў

беларускі слоўнік.

<…> У задачу камісіі ўваходзіла стварэнне тэрміналогіі па геалогіі,

мінералогіі,

сельскай і лясной гаспадарцы, анатоміі і медыцыне,

глебазнаўству і бухгалтэрыі і інш.

У аснову тэрміналогіі былі пакладзены словы, якія мелі пашырэнне ў

жывой народнай беларускай мове. Так, у слоўнік «Граматычная

тэрміналогія» ўвайшлі назвы і спалучэнні: пытанне, пытальнік, клічнік,

будучы час, пабочны сказ, парны лік, коска, двукоссе, якасны, лад

(наклонение), акалічнасць,

зварот, зваротак, канчатак, злучок і інш.

Паводле рэкамендацыі Навукова-тэрміналагічнай камісіі сталі

алгебраічнымі тэрмінамі: дадатковы (дополнительный), залежная

велічыня, дабываць корань, сапраўднае значэнне, няроўнасць, сумножнік і

інш.

Батанічная тэрміналогія таксама стваралася на аснове народных назваў,

пашыраных на Беларусі: ажына (ежевика), багун (багульник), званец

(погремок), вяночак, (венчык), вочка спячае (глазок спячий), драўніна

(древесина), тлушчы (жиры), гронка (кисть), хмызняк (кустарник),

цыбуліна (луковица), глеба (почва), пылок (пыльца), суквецце (соцветие) і

інш.

Тэмпы навукова-даследчай працы ў рэспубліцы павялічваліся, а

дзейнасць асобных устаноў не мела дастатковай каардынацыі і кіраўніцтва.

3 гэтай мэтай пры Акадэмічным цэнтры Народнага камісарыята асветы ў

пачатку 1922 г. быў створан Інстытут беларускай

культуры, у

падпарадкаванне якога і перайшла Навукова-тэрміналагічная камісія.

За перыяд з 1922 да 1930 года камісія выдала 23 выпускі «Беларускай

навуковай тэрміналогіі».

Упарадкаванне тэрміналогіі праходзіла два этапы: 1) калі дзейнасць

камісіі скіроўвалася на выяўленне, фіксацыю неабходных паняццяў,

тэрмінаў; 2) даводзілася выяўленыя тэрміны ўзважваць, усебакова

аналізаваць, адбіраць найлепшыя і рэкамендаваць у навуковы ўжытак.

<…> Характэрна, што

пры складанні новых праектаў беларускай

тэрміналогіі выразна акрэслілася тэндэнцыя замены штучна ўтвораных,

няўдалых тэрмінаў інтэрнацыянальнымі назвамі. Так аказаліся заменены

змешчаныя ў першым праекце слоўніка тэрміны валец, канцавоссе,

стажок, простастаўная лінія, абвод, кантаслуп на інтэрнацыянальныя

цыліндр, полюс, конус, перпендыкуляр, перыметр, прызма і інш.

Праца ў галіне беларускай тэрміналагічнай лексікаграфіі займала

асноўнае месца не толькі ў дзейнасці Інстытута беларускай культуры. Ею

захапіліся і асобныя складальнікі

, якія па сваёй ініцыятыве ўзялі на сябе

абавязак стварыць пэўны слоўнік. Так, Зоська Верас – актыўная дзеячка

культурна-асветніцкага руху Заходняй Беларусі – у 1924 г. выдала ў Вільні

невялікі (424 тэрміны) «Беларуска-польска-расійска-лацінскі батанічны

слоўнік». Л. Вашкевіч надрукаваў у 1926 г. у Магілёве «Расійска-беларускі

слоўнічак дзеля чыгуначных мясцкомаў»; у 1926 г. у

Мінску выйшаў з

друку «Дзелавод» С. Серады; пры ўдзеле Янкі Купалы і Кандрата Крапівы

складзены «Практычны беларускі вайсковы слоўнік» (Мінск, 1927).

Даючы агульную ацэнку тэрміналагічным слоўнікам, створаным у 20-

30-я гады XX ст., трэба адзначыць, што яны, нягледзячы на іх невялікі

памер і шматлікія недахопы, адыгралі станоўчую ролю ў фарміраванні

беларускай навукова-тэхнічнай

тэрміналогіі. Змешчаныя ў іх тэрміны ў

сваёй аснове захаваліся да нашых дзён і сталі базай для стварэння новых

тэрмінаў.

<…> Найбольш багатай крыніцай узбагачэння беларускай мовы

новымі тэрмінамі быў уласны слоўнік народнай мовы. Для ўтварэння

новых тэрмінаў выкарыстоўваліся розныя спосабы: 1) падбор з

агульнаўжывальнай лексікі слова, за якім замацоўвалася новае або

пашыралася

ранейшае значэнне; 2) калькаванне, у выніку якога ўтвараўся

беларускі тэрмін; 3) апісальны пераклад пэўнага тэрміна; 4)

асноваскладанне. Вялікія словаўтваральныя магчымасці, багатыя

гістарычныя традыцыі дазволілі нашай мове ўтварыць новыя неабходныя

тэрміны на базе ўласнага лексічнага матэрыялу.

<…> Запазычаная лексіка ў розных галіновых тэрміналогіях

выкарыстоўваецца нераўнамерна. Падлікі паказваюць, што ў батанічнай

тэрміналогіі інтэрнацыянальная лексіка складае каля 15%,

а ў тэрміналогіі

крышталаграфіі, геалогіі і мінералогіі – каля 50%. Тэндэнцыя, якая

намецілася ў 30-я гады адносна запазычанняў з рускай мовы, у наступныя

гады развіваецца і праяўляецца ў тым, што:

а) больш актыўна калькуюцца выразы і словы, якія адлюстроўваюць

сучасныя дасягненні навукі і тэхнікі;

б) асваенне інтэрнацыянальнай лексікі праз пасрэдніцтва рускай мовы

больш

выразнае;

в) імкліва распаўсюджваюцца ў мове саветызмы;

г) узмацняецца моўная інтэрнацыяналізацыя ў галіне грамадска-

палітычнай тэрміналогіі.

Беларуская мова. Вып. 7. -- Мн., 1980. -- С. 131-138.

В.К. Шчэрбін

ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСКАЙ ЛЕКСІКАГРАФІІ

<…> Колькасныя і якасныя параўнанні першых спроб

лексікаграфічнай апрацоўкі слоўнага матэрыялу беларускай мовы, якія ў

выглядзе нешматлікіх на пачатку, а потым усё больш разнастайных глос

траплялі на старонкі старажытных рукапісаў і першадрукаў падчас

даслоўнікавага перыяду развіцця беларускай лексікаграфіі, з першымі

рукапіснымі гласарыямі і азбукоўнікамі, друкаванымі

слоўнікамі і

дыялектнымі падборкамі беларускай лексікі. зробленымі падчас ранняга

слоўнікавага перыяду развіцця беларускай лексікаграфіі, а потым з многімі

сотнямі самых разнастайных па тыпу, аб'ёму і месцы выдання слоўнікаў

роднай мовы, падрыхтаваных на працягу перыяду развітай лексікаграфіі,

дазваляюць зрабіць вывад, што развіццё беларускай лексікаграфічнай

традыцыі ў цэлым увесь час паскараецца.

Інакш кажучы, на шматвяковым

шляху, які прайшла ў сваім развіцці айчынная лексікаграфія, былі і

найбольш прыдатныя для слоўнікавай справы часы (напрыклад, канец ХVІ

– пачатак ХVІІ ст., 20-я і 60-80-я гады ХХ ст.), былі і цяжкія часы заняпаду

беларускай мовы (ХVІІІ – пачатак ХІХ ст.), былі на гэтым шляху

і творчыя

ўзлёты (слоўнікі Л. Зізанія, П. Бярынды, І.І. Насовіча, М.Я. Байкова,

С.М. Некрашэвіча і інш.) і прыкрыя падзенні (напрыклад, "Руска-беларускі

слоўнік" (1937) пад рэд. А. Александровіча). Аднак агульнай тэндэнцыяй

развіцця беларускай лесікаграфіі з'яўляецца няспынны рост тэмпаў яе

ўзбагачэння новымі слоўнікавымі выданнямі.

Так, калі на працягу першага

(даслоўнікавага) перыяду, які доўжыўся

звыш пяці стагоддзяў (ХІ-ХVІ ст.), налічваецца толькі некалькі дзесяткаў

рукапісных і друкаваных пісьмовых помнікаў з глосамі на палях і ў тэксце,

то на працягу другога (ранняга слоўнікавага) перыяду, які цягнуўся каля

трох стагоддзяў (канец ХVІ – канец ХІХ ст.), было выдадзена звыш сотні

дыялектных,

перакладных і гістарычных слоўнікаў роднай мовы. Нарэшце,

трэці перыяд (перыяд развітай лексікаграфіі) мае крыху больш за

стогадовую працягласць, а характарызуецца выданнем многіх соцень

беларускіх слоўнікаў самых розных тыпаў.

Гісторыя беларускай лексікаграфіі. Серыя "Лекцыі выкладчыкаў", № 4. –

Мн.: МДЛУ, 1994. – 38 с. – С. 17-18.

ДАСЛЕДАВАННІ БЕЛАРУСКАЙ ЛЕКСІКАГРАФІІ ЗА МЯЖОЙ

<…> Корпус беларускіх лексікаграфічных і фразеаграфічных

даследаванняў, створаных па-за межамі Беларусі, даволі значны і

шматгранны. Сярод іх – працы вядомых навукоўцаў, перавыдадзеныя

апошнім часам на бацькаўшчыне; працы, апублікаваныя на эміграцыі і