Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

адносіны са словам нягоднік, але ў адрозненне ад яго мае эмацыянальна-

ацэначнае адценне пагардлівасці, стылістычнае адценне прастамоўнасці і

выкарыстоўваецца ў гутарковым стылі.

Сінонімы, якія адррозніваюцца паміж сабой тым ці іншым адценнем

значэння і маюць розную эмацыянальна-экспрэсіўную і стылістычную

афарбоўку, называюцца сэнсава-стылістычнымі.

Кантэкстуальныя сінонімы. Сэнсавыя, стылістычныя і сэнсава-

стылістычныя

сінонімы – гэта такія словы, якія, як правіла, вядомы ўсім

носьбітам мовы. І ў кантэксце, і без кантэксту яны заўсёды ўспрымаюцца

як сінонімы.

У творах мастацкай літаратуры ў сінанімічныя адносіны могуць

уступаць словы, якія па-за кантэкстам не ўваходзяць у адзін сінанімічны

рад. Напрыклад, у вершаваных радках:

Імгла заслала сіні далягляд,

І жураўлі ляцяць, вяслуюць к Нілу.

(Е.Лось) –

словы ляцець і веславаць выкарыстаны ў значэнні ‘рухацца ў паветры пры

дапамозе крылаў‘. Без кантэксту кожнае з гэтых слоў мае розныя значэнні:

ляцець – ‘рухацца ў паветры пры дапамозе крылаў’; веславаць – ‘грэбці

вёсламі ў вадзе’. Але ў прыведзеных радках слова веславаць у

індывідуальна

-аўтарскім ужыванні набыло пераноснае значэнне і

дзякуючы гэтаму ўступіла ў сінанімічныя адносіны са словам ляцець.

Словы, якія збліжаюцца сваім значэннем толькі ў пэўным кантэксце,

з’яўляюцца кантэкстуальнымі сінонімамі.

Красней В.П. Тыпы сінонімаў // Грані слова. –

Мн.: Народная асвета, 1986.

Д.М. Карацінская

АБ ЛЕКСІЧНАЙ АМАНІМІІ НАЗОЎНІКАЎ

Праблема лексічнай аманіміі – адна з састаўных частак аманіміі наогул

– расцэньваецца большасцю лінгвістаў як важнейшая і ў той жа час

складанейшая праблема агульнай лексікалогіі і лексікаграфіі. Адсутнасць

адзіных поглядаў па гэтай праблеме і дакладных крытэрыяў адмежавання

выпадкаў лексічнай аманіміі ад блізкіх да яе іншых з’яў, а

таксама

складанасць і заблытанасць класіфікацыі канкрэтных фактаў ствараюць

вялікія цяжкасці ў лексікалагічных даследаваннях і асабліва пры складанні

розных слоўнікаў <… >

Пры вызначэнні лексічнай аманіміі неабходна ўлічваць не толькі

лексічны, але і граматычны бок слова. Можна лічыць апраўданым і

мэтазгодным выдзяленне лексічных амонімаў на аснове прынцыпу

тоеснасці і нятоеснасці граматычных форм з улікам

асаблівасцей

беларускай мовы. Гэты прынцып быў упершыню прапанаваны

А.І.Смірніцкім <…>

Зыходзячы з гэтага прынцыпу, лексічныя амонімы можна вызначыць

як словы, якія адрозніваюцца сваім значэннем, але супадаюць па гучанню і

напісанню ў тоесных граматычных формах. Калі кампаненты лексічных

амонімаў знаходзяцца заўсёды ў тоесных граматычных формах, то яны не

могуць адносіцца да розных

лексіка-граматычных разрадаў слоў і

адрозніваюцца толькі ў лексічным плане, напрыклад: валасянка

‘невялічкая пеўчая птушка з бураватым апярэннем, якая гняздзіцца на

зямлі‘ і валасянка ‘стэпавы пашава-кармавы злак‘<…>.У лексічнай

аманіміі кожная форма слова з’яўляецца амонімам у адносінах да якой-

небудзь формы другога слова дадзенай пары і пры

гэтым аказваецца

граматычна тоеснай свайму амоніму <…>

Распаўсюджванне марфематычнага і структурна-марфалагічнага

пункту погляду на з’яву лексічнай аманіміі прывяло да неабходнасці

размяжоўваць сярод яе поўную і частковую аманімію.

Па ступені праяўлення паўнаты аманімічнасці назоўнікі могуць

супадаць ва ўсіх граматычна тоесных формах або толькі ў частцы іх<…>

Поўная аманімія праяўляецца пры ўмове

, калі словы належаць да

аднаго і таго ж граматычнага рахраду і падпарадкоўваюцца адным і тым

жа заканамернасцям формаўтварэння, інакш кажучы, калі аманімічныя

лексемы супадаюць поўнасцю ў тоесных граматычных формах, як

зыходных, так і парадыгматычных. Напрыклад, заслон ‘хатняя пераносная

лаўка, услон, зэдлік‘ і заслон ‘атрад войск, які прыкрывае выкананне

баявой аперацыі

‘ <...>, лата ‘кусок якой-небудзь матэрыі для залатвання

чаго-небудзь‘ і лата ‘брус, дошка, жэрдка, якія ляжаць упоперак кроквы‘,

ключ ‘металічная прылада для адмыкання і замыкання замка’ і ключ

‘размяшчэнне птушак у палёце’.

Поўная лексічная аманімія ахоплівае не толькі словы, якія з’яўляюцца

спрадвечнымі беларускімі і агульнаўжывальнымі на сучасным этапе

развіцця мовы, але і лексемы. Запазычаныя з іншых моў. Апошнія ў

сучаснай беларускай мове падпарадкоўваюцца ўсім тым асаблівасцям

формазмянення, якія характэрны і для спрадвечна беларускіх слоў.

Цікавымі прыкладамі ўгэтых адносінах будуць наступныя:

1. Аманімічныя пары і групы, у склад якіх уваходзяць лексічныя

адзінкі, беларускія па паходжанню і іншамоўныя:

лава

‘прыстасаванне

для сядзення‘,

лава

(гутарк.) ‘вялікі абшар, аднастайны масіў чаго-

небудзь, шырокая паласа‘,

лава

‘вогненна–вадкая маса, якая вывяргаецца

вулканам’,

лава

‘баявы парадак конніцы для адначасовай атакі з флангаў і

з тылу, а таксама атрад, пакінуты для такой атакі‘,

лава

‘забой вялікай

працягласці для распрацоўкі вугальнага пласта або іншых карысных

выкапняў’.

2. Другую групу складаюць такія аманімічныя назоўнікі, якія

запазычаны з розных моў, але ў сучаснай беларускай мове ўтвараюць

аднолькавыя граматычныя формы і таму адносяцца да поўных лексічных

амонімаў: лот (марск.) ‘інструмент для вымярэння глыбіні мора з борта

судна’ (ням. Lot, гал. lood) і лот (гіст.) ‘старажытная руская мера вагі’

(ням. Lot).

3. Адны і

тыя ж заканамернасці формаўтварэння ўласцівы таксама і

такім аманімічным парам, кампаненты якіх з розным значэннем

запазычаны з адной і той жа мовы. У гэтай групе можна выдзеліць

аманімічныя групы, запазычаныя а) з французскай мовы: міна 1) ‘снарад з

выбуховым рэчывам, які ўстаноўлены пад зямлёй або пад вадой’, 2)

‘разрыўны снарад для стральбы

з мінамёта’, 3) ‘тое ж, што і тарпеда’; (фр.

mine) і міна ‘выраз твару’ (фр mine); кулон ‘жаночае аздабленне ў выглядзе

аднаго або некалькіх каштоўных камянёў на ланцужку, які надзяваецца на

шыю’ (фр coulant) і кулон ‘адзінка вымярэння колькасці электрычнасці’

(фр. уласн.) <…>

Супадзенне ва ўсіх тоесных формах (поўная лексічная аманімія)

характэрна таксама для іншых

запазычаных слоў, якія ў якасці

кампанентаў уваходзяць у састаў аманімічных груп. Як можна заўважыць з

прыведзеных прыкладаў, аманімічнымі аказваюцца не ізаляваныя

граматычныя формы слова.а цэлыя сістэмы іх форм, прычым аманімія

назіраецца паміж граматычна тоеснымі формамі. Аманімія гэтага тыпу

з’яўляецца поўнай і лексічнай, або словы-амонімы адрозніваюцца толькі ў

лексічным плане і ідэнтычныя ў граматычных адносінах <…>

Частковыя лексічныя амонімы, у тым ліку і запазычаныя словы, не

супадаюць ва ўсіх граматычна тоесных формах, яны маюць рознае

граматычнае выражэнне. Як вядома, мова ў многіх выпадках стварае

граматычную падтрымку для дыферэнцыяцыі слоў, якія, як амонімы,

спачатку дыферэнцыраваліся семантычна. Інакш кажучы, граматычна

дыферэнцыраваліся такія

аманімічныя лексемы, якія сталі самастойнымі

асобнымі адзінкамі ўжо па значэнню.

Семантычнае размежаванне частковых амонімаў суправаджаецца і

вельмі часта знешне выражаецца марфалагічнай дыферэнцыяцыяй, у

выніку чаго такія лексемы побач з тоеснымі формамі маюць і такія формы,

якія не супадаюць па гучанню. Марфалагічная дыферэнцыяцыя частковых

амонімаў у значнай ступені дапамагае адмежаваць іх ад лексіка-

сенмантычных варыянтаў аднаго слова <…>

У частковых лексічных амонімах у супастаўленні з лексіка-

семантычнымі варыянтамі аднаго слова адрозненне пераважае над

адзінствам, бо іх знешнія марфалагічныя адрозненні ў асобных формах

выражаюць лексіка-семантычную дыферэнцыяцыю. Яны звычайна

адрозніваюцца ў большай ступені, чым гэта з’яўляецца

дапушчальным для

варыянтаў аднаго і таго ж слова, у якім знешнія адрозненні ніякім чынам

не звязаны з унутранымі, семантычнымі адрозненнямі.

У беларускай мове ў групе частковых лексічных амонімаў значную

частку складаюць такія пары, кампаненты якіх характарызуюцца лікавымі

адрозненнямі. Вядома, што ў беларускай мове, як і ў рускай, формы

абодвух лікаў

граматычна ўтвараюцца ад большасці назоўнікаў, але ў

асобных выпадках гэтаму перашкаджае семантыка слова, якая знаходзіцца

ў вельмі цеснай узаемасувязі з граматычным значэннем. Як заўважана,

формы абодвух лікаў утвараюць канкрэтныя аманімічныя назоўнікі:

каток ‘пляцоўка для катання на каньках’ (каткі), каток ‘машина для

ўкатвання, выраўноўвання чаго-небудзь’ (каткі) і каток ‘хатняя жывёла з

сямейства каціных, памянш. ад кот’ (каткі) <…>

Семантычна адасобіліся і з’яўляюцца частковымі лексічнымі

амонімамі назоўнікі забой ‘дзеянне паводле дзеяслова забіць’ (забой

жывёлы) і забой м’есца ў шахце, дзе здабываюцца карысныя выкапні’.

Другі кампанент з гэтай пары не суадносіцца з дзеясловам забіць, ён

страціў здольнасць выдзяляць прыстаўку за-, магчыма, тады,

калі меў

значэнне пачаітку дзеяння: забіць ‘пачаць біць’, адсюль відавочна забой –

пачатак дзеяння, а потым месца выканання дзеяння – месца працы – месца

ў шахце. Аманімія гэтых слоў граматычна падтрымліваецца формамі ліку:

першая лексема ўжываецца толькі ў адзіночным ліку і супадае поўнасцю з

усімі формамі адзіночнага ліку другой лексемы, утвараючы ў параўнанні

першай лексемай формы мнрожнага ліку. Значыць, супадзенне назіраецца

ў частцы форм, бо першы аманімічны назоўнік пазбаўлены граматычных

форм множнага ліку.

У групу singularis tantum уваходзяць таксама назоўнікі з іменнымі

каранямі, якія ў выніку развіцця значэнняў некалі адзінага

полісемантычнага слова адасобіліся, утварыўшы аманімічныя лексемы:

ячмень ‘хлебны злак’ і ячмень г’нойнае запаленне тлушчавых

залоз у

корані вокавых веек’; крэпасць ‘уласцівасць, моц, трываласць, дужасць’,

крэпасць ‘умацаванае месца з доўгачасовымі абароннымі збудаваннямі,

цытадэль’, і крэпасць (гіст.) ‘дакумент аб куплі і продажы нерухомай

маёмасці ў дарэвалюцыйнай Расіі’ (параўн. скрепіть); матэрыя (філас.)

‘аб’ектыўная рэальнасць, якая існуе незалежна ад чалавечай свядомасці і

адлюстроўваецца ёю’ і матэрыя ‘

тканіна’.

Аманімічных груп, у якіх карэляты выступаюць аманімічнымі толькі ў

граматычнай форме множнага ліку, у сучаснай беларускай мове значна

менш, чым назоўнікаў папярэдняй групы. Назоўнікі такіх груп адносяцца

таксама да частковай лексічнай аманіміі, бо супадаючымі аказваюцца

толькі граматычна тоесныя формы множнага ліку, у адзіночным ліку

супадзення не адбываецца, бо адзін з кампанентаў

пазбаўлены форм

адзіночнага ліку. Да такіх частковых лексічных амонімаў адносяцца: бомы

‘бразготкі ў выглядзе пустых металічных шарыкаў з кавалачкамі металу ў

сярэдзіне, якія прымацоўваюцца да хамута, дугі” і бома_бомы ‘вялікі кол з

зачасаным плоскім канцом, вага’; боны (фін.) 1) ‘дакуметны, якія даюць

уладальніку права на атрыманне паказанай у іх

сумы’, 2) ‘часовыя

папяровыя грошы’ і бон/боны ‘плывучыя загароды’ <…>

Да асобнай групы частковых лексічных амонімаў патрэбна аднесці

аманімічныя пары, кампаненты якіх заўсёды ўжываюцца толькі ў

множным ліку і не маюць адпаведна форм адзіночнага ліку. Яны

супадаюць па гучанню і напісанню ў граматычна тоесных формах

множнага ліку, але цалкам адрозніваюцца па семантыцы

. унутраную

сэнсавую структуру такіх кампанентаў цяжка ўзнавіць у сучаснай

беларускай мове: дзяды 1) ‘людз, якія жылі даўно, продкі’, 2) ‘бацькоўская

субота’ і дзяды (бат.) ‘дзядоўнік, пустазелле, калючая галоўка расліны’.

Такім чынам, поўная і частковая лексічная аманімія назоўнікаў

прадстаўляе зусім заканамерную з’яву ў слоўнікавым саставе сучаснай

беларускай мове.

Карацінская Д.М. Аб

лексічнай аманімііі назоўнікаў //

Слова беларускае. З гісторыі лексікалогіі і лексікаграфіі. –

Мн.: Народная асвета, 1994.

Г.М. Малажай

ПЕРЫФРАЗА ЯК АДЗІНКА МАЎЛЕННЯ

Каб вызначыць сутнасць перыфразы, акрэсліць яе межы, коратка

ахарактарызуем гэтую складаную адзінку моўнага выкладу.

Перыфразы апісальна называюць прадметы, дзеянні, якія звычайна

абазначаюцца адным словам: Ты сагравала і натхняла, хоць ад

цябе я быў

здаля, з я м л я З а с л о н а в а, К у п а л ы, Я к у б а К о л а са з я м л я

(А.Александровіч. Хадзіў я) – Беларусь. Будзе ўзнімацца ў вяках вобраз

грознага

п о м с н і к а з а р а н ы р о д н а е з я м л і (К.Чорны. На

парозе вызвалення) – партызана. Унь ускрай сядзібы конь паўзе сталёвы…

х л е б у т ч э а с н о в

ы (Я.Колас. Міхасёвы прыгоды) – арэ.

Перыфраза становіцца асобным найменнем толькі ў працэсе маўлення.

Шматлікія перыфразы, узятыя без кантэксту, – гэта звычайныя свабодныя

словазлучэнні, якія абазначаюць прадметы і іх праметы, дзеянні і іх

аб’екты. У моўным палатне такія словазлучэнні могуць стаць асобнымі

назвамі прадметаў і дзеянняў: Апалі на зямлю х а л о д н ы я с л ё з ы, што

гнулі былінкі к зямлі (Я.Колас. Адплата). Зязюля л і ч ы л а г а д ы, было

прадчуванне бяды (А.Вярцінскі. Заазер’е).

Перыфраза – паасобна аформленае спалучэнне слоў

, якое выступае як

семантычна непадзельнае словазлучэнне і выконвае ў сказе намінатыўную

функцыю. Агульная семантыка перыфрастычнага выразу пераважае над

слоўнай паасобнасцю яго частак. Значэнні слоў-кампанентаў арганізуюць,

матывуюць агульны сэнс перыфразы, а самі раствараюцца ў ім.

Семантычнай непадзельнасці перыфрастычнага словазлучэння не

парушае ні перастаноўка яго кампанентаў, ні разрыў іх іншымі словамі

кантэксту. Так, Я.Колас перыфразу в о л ст а л ё в ы скарыстоўвае з

розным парадкам яе кампанентаў, агульны сэнс апісальнай назвы ў

абодвух выпадках адзін: Па ўзгор’ю поля, па раўніне паўзуць с т а л ё в ы я

в а л ы (На новай зямлі).

Рэжа скібы в о л с т а л ё в ы… (Радасць).

Цэльнасць семантыкі перыфразы захоўваецца і тады, калі кампанента

апісальнага словазлучэння разрываюцца іншымі словамі кантэксту, як у

наступных прыкладах: Шкадаваў бы менш тае прапажы, каб не ведаў я,

не ўспомніў зноў, як в я л а матуля т

а н е ц п р а ж ы (А.Пысін. Бачу

гулкае святло вакзала). І тады я адважыўся і расказаў пра с а р д э ч н ы,

як кажуць, п а ж а р (П.Панчанка. У навальніцу).

Да перыфраз адносяцца і семантычна непадзельныя канструкцыі са

структураю сказа

, якія функцыянальна адпавядаюць асобнаму слову: Эх,

каб ведаў я, хлапчына, калі м о й п а г а с н е м е с я ц (М.Танк. Песня

Яносіка). Усюды мае сябры, камбайнер і с т а л ь х т о в а р ы ц ь,

пчаляр,

садавод, свінапас (П.Броўка. У замку Радзівіла). Граматычная

будова згаданых апісальных выразаў адпавядае структуры сказа, але

канструкцыя мой пагасне месяц апісальна называе дзеянне, якое можна

абазначыць аднаслоўна – памру, а сталь хто варыць – сталявар.

Перыфразы са струкутрай сказа, як і перыфрастычныя словазлучэнні,

выконваюць у маўленні намінатыўную функцыю

Перыфразы паводле сваёй знешняй струкутры

менш эканомныя, чым

асобныя словы. І калі б яны не давалі нічога новага ў параўнанні са

значэннямі і адценнямі значэнняў аднаслоўнай назвы, утварэнне і

ўжыванне перыфраз было б неапраўданае, неабгрунтаванае. Перавага

перыфразы над звычайным словам у тым, што яна не толькі абазначае

з’яву рэчаіснасці, але і адразу праз апісанне

асобнай прыметы, уласцівасці

гэтай з’явы характарызуе яе. Так, М. Танк у вершы “шчасліва ўдалячнь

ляцець”, заклікаючы чалавецтва пільна сачыць, каб у касмічнай прасторы

“не смеў ніхто слупы гранічныя сташляць, …каб там не паўтарылася калі

т р а г е д ы я н а р о д а ў

і З я м л і”, ужывае апісальную назву вайны

(перыфрастычная назва трагедыя народаў і Зямлі выразней выновіць на

паверхню характарыстыку гэтай з’явы). Апісальны выраз добра ўпісваецца

ў экспрэсіўную напружанасць ўсяго верша, актыўна “працуе” на асноўную

думку твора.

Перыфраза часта перадае яскравыя эмацыянальна-экспрэсіўныя

адносіны да абазначанай з’явы. Прыгадаем радкі Я.Брыля: “Калі

нарадзілася Любачка і свякроў узялася вучыць маладую матулю, як купаць,

спавіваць і карміць, і лячыць іх непадзельнае шчасце, Жэня ўжо…

называла Іваніху найдаражэйшым

словам – маці…” (Сцежка-дарожка).

Перыфраза непадзельнае шчасце перадае замілаванне, пяшчоту сямейнікаў

да дзіцяці.

Перыфрастычная назва вельмі часта з’яўляецца вынікам

індывідуальна-мастацкага бачання свету. Так, К.Чорны ў апавяданні “На

парозе вызвалення” дае невялікую пейзажную замалёўку: “Жоўты

лісточак прыносіўся ветрам з-пад лесу і прыліпаў да земляной глыбы над

выбітай

нямецкай бомбай ямай. На чорных краях гэтага з е м л я - н о г а

к а л е ц т в а бялелася парванае карэнне палявых раслін”. Апісальная

назва земляное калецтва, якую скарыстаў К.Чорны, перадае складаную

думку: нямецкія бомбы нявечаць ус1, нават зямлю.

На ўзнікненне перыфрастычных назваў

у моўным абыходку могуць

уплываць розныя пазалінгвітсычныя фактары. Так, калі ў жыццё

ўваходзіць новы прадмет або з’ява і яны яшчэ непрывычныя, Іх часта

называюць апісальна, вылучаючы пэўныя, іншы раз зусім неістотныя

рысы. А.Шлюбскі прыводзіць такое назіранне: “Калі ў Полацкім павеце

з’явіўся цягнік, то сяляне звалі яго “чортавай

кабылай”*. Я.Брыль

занатаваў цікавы апісальны выраз, які выкарыстала вясковая жанчына, каб

замяніць нязвыклае і таму забытае ў патрэбны момант слова дзённік: “Ці ў

вас прадаюцца т ы я ц я т р а д з і, д з е с т а в я ц ь д в о й

к і?” (Жменя

сонечных промняў).

Перыфрастычны выраз можа ўзнікнуць з патрэб эўфемістычнай замены

“ультраэкспрэсіўных” слоў або слоў, якія выклікаюць непажаданую

рэакцыю ў тых, каму адрасуецца мова: -- Сыночак мой, наша Анютка ж ы

в е ц я п е р у н о в а й с а с н о

в а й х а т ц ы… -- і зноў пасыпаліся

слёзы (А.Рылько. Маці і сын).

Як бачым, перыфрастычны выраз “нараджаецца”, утвараецца

непасрэдна ў моўнай плыні, гэта, як акрэслівае Ш.Балі, -- свабодны і

спантанна народжаны іншасказальны выклад той самай думкі**.

Перыфраза – гэта семантычна непадзельнае словазлучэнне (або сказ), якое

ўтвараецца

ў працэсе маўлення, каб апісальна назваць асобныя прадметы,

прыметы або дзеянні і адначасова паказаць іх адметнасць.

Традыцыйныя перыфразы. Перыфраза абазначае адно паняцце,

служыць знакам якой-небудзь адной з’явы рэчаіснасці, і гэта асаблівасць

перыфрастычных выразаў збліжае іх з фраземамі. Семантычная

непадзельнасць апісальных выразаў, іх лексікалізацыя выклікаюць

некаторую ўстойлівасць перыфрастычнага словазлучэння, аднак

такая

ўстойлівасць найчасцей вынікае са сьылістычных патрэб. Устойлівасць

апісальнай назвы – не адметная рыса перыфразы. Наадварот, калі

перыфрастычны выраз свежы, нечаканы, а яго вобразны змест апраўданы

жыццёвымі асацыяцыямі, то такое выслоўе мае большае права на месца ў

мастацкай тканіне твора. Напрыклад: Відаць, не адзін гуллівы або

напалоханы шчупакамі касяк сілявы напароўся на нябачную

к а п р о н а в

у ю с м е р ц ь (Я.Брыль. Надпіс на зрубе). Семантычная непадзельнасць

вылучанага апісальнага выразу, як і іншых індывідуальна-аўтарскіх

перыфраз, вынікае з інтэнсіўнай рэалізацыі значэнняў іх кампанентаў, а

агульны сэнс перыфрастычнай назвы раскрываецца ў моўнай плыні. Гэта

значна

адрознівае перыфразу ад фраземы. Цэласнае значэнне якой стала

замацавалася моўнай традыцыяй, што прывяло нават да аслаблення ці

страты лексічных значэнняў яе кампанентаў (параўн.: сэрца кроіць,

чортам падшыты, у свіныя галасы).

Прамежкавае становішча паміж індывідуальнымі перыфразамі і

фраземамі займаюць устойлівыя апісальныя выразы, якія не маюць

пэўнага аўтара і ўжываюцца ў мове традыцыйна

. Беларускім шоўкам або

паўночным шоўкам называюць беларусы лён, другім хлебам – бульбу,

беларускім морам – возера Нарач, ляснымі салдатамі – партызан,

блакітным палівам – газ, жалезным або сталёвым канём – трактар. Хто

“пусціў” у моўны побыт згаданыя і іншыя апісальныя выразы, цяпер цяжка

сказаць. З падзеямі сялянскага паўстання на Беларусі 1863 года звязана

ўзнікненне апісальных выразаў

чырвоны дыктатар, кароль Літвы –

Кастусь Каліноўскі: 7 – 20 красавіка 1864 года адбылася кара смерцю ч

ы р в о н а г а д ы к т а т а р а, каторага ставусная сялянская малва

называла “к а р а л ё м Л і т в ы”, разумеючы пад Літвою ўласна

літоўскія і беларускія землі (“Полымя”, 1927, № 4); апісальны выраз

усебеларускі стараста (А.Чарвякоў) узнік на ўзор всероссійскій староста

(М.Калінін) у першыя гады Савецкая улады на Беларусі. Пагартайце

“Малады араты” – часопіс сялянскай моладзі.Там часты аўтар – у с е б е

л а р у с к і с т

а р а с т а (М.Лужанін, Дванаццаць вячорных вогнішчаў).

Не проста растлумачыць, чаму апісальны выраз, ужыты ў размове або

выкарыстаны ў мастацкім творы, потым падхопліваецца іншымі,

захоўваецца ў памяці, ператвараецца ў традыцыйную назву. Адно можна

сказаць з пэўнасцю: вобраз, які стаў асновай апісальнай назвы, што набыла

ўстойлівасць, удала адлюстроўвае

адносіны з’яў рэчаіснасці, таму

індывідуальнасць асацыяцый захоўваецца моўнай традыцыяй.

Устойлівасць ужывання, семантычная непадзельнасць, фіксаваны характар

намінацыі – усё гэта дазваляе глядзець на традыцыйныя апісальныя

выразы як на фраземы “ў патэнцыі”, як на загатоўкі фразеалагізмаў.

Традыцыйнасць, устойлівасць апісальнага словазлучэння, як і

фразеалагізацыя, узнікае ў выніку індывідуальнага развіцця словазлучэння.

Калі аўтарская перыфраза

вобразна характарызуе прадмет, дзеянне ўдала

адлюстроўвае сувязі рэчаіснасці, яна можа адарвацца ад першапачатковага

моўнага кантэксту, набыць устойлівасць значэння і стаць традыцыйнай.

Так адбылося з перыфразай пан сахі і касы, зразумелай і без купалаўскага

кантэксту, якая ўжываецца рознымі аўтарамі: Сэнс гэтых гарачых слоў

Купалы заходнебеларускі “п а н с а х і і к а с ы

” разумеў як палітычны

лозенг барацьбы за сваё вызваленне (В.Таўлай. Янка Купала і Заходняя

Беларусь). Ён (К.Чорны – Г.М.) сам, п а н с а х і і к а с ы, прайшоў

нялёгкі шлях, адчуў пакуты свайго народа (“Звязда, 1969,12 лістапада). Усё

гэта дае падставы лічыць, што купалаўская

перыфраза пан сахі і касы

ператварылася ў традыцыйную апісальную назву, хоць сфера яе бытавання

вузкая: гэты выраз ужываецца пераважна ў літаратурна-крытычных

артыкулах. Апісальная назва не трапіла ў шырокі моўны абыходак, і

нельга сказаць, што яна стане фраземай–адышоў у нябыт той мужык, пра

якога пісаў Я.Купала.

Паступовы пераход

індывідуальных перыфраз у традыцыйныя, а

апошніх у фраземы -–унутрымоўны працэс, але пэўны шплыў на гэты

пераход могуць рабіць і пазалінгвістычныя фактары. Спашлёмся на такі

прыклад: перыфрастычная назва нафты чорнае золата ў рускай мове даўно

стала традыцыйнай, а ў беларускай мове да 60-х гадоў ХХ ст. гэтае

спалучэнне ўжывалася вельмі рэдка і

звычайна са значэннем торф: На

ўзгорках купчасцяцца лясы, балота аддаюць чалавеку торф – ч о р н а е з

о л а т а (К.Чорны. Ясны дзень крыніцы). Здабываць пачалі мы ч о р н а е

з о л а т а – торф… (М.Танк. Над Прыпяццю). У

60-я гады ў сувязі з тым,

што была адкрыта беларуская нафта, на старонках нашых газет і часопісаў

выраз чорнае золата пачаў сустракацца часта і толькі са значэннем нафта,

а друк стварае спрыяльныя ўмовы, каб назва набыла традыцыйнасць.

Устойлівае спалучэнне чорнае золата можа з часам “перарасці” у фразему.

*Шлюбскі, матэрыялы да вывучэння фальклору і мовы Віцебшчыны. Мінск, 1927. С. 17.

**Ш.Балли. Французская стилистика. М., 1961. С. 126.

Малажай Г.М. Перыфраза як адзінка маўлення //

Беларуская перыфраза. – Мн.: Вышэйшая школа, 1974.

І.Р.Шкраба

ПРА БЕЗЭКВІВАЛЕНТНУЮ ЛЕКСІКУ

Нават самы поўны слоўнік не здольны ахапіць усю лексіку развітой

нацыянальнай мовы. Перад укладальнікамі заўсёды паўстае праблема

адмежавання і адбору сабранага лексічнага матэрыялу. Крытэрыем адбору

выступае характар апісання слова ў слоўніку. Набыткі беларускай

лексікаграфіі дазваляюць вывучаць беларускую лексіку ў самых розных

аспектах – этымалагічным, генеалагічным, семасіялагічным, гістарычным,

стылістычным і

інш. Адзін з прынцыпаў пабудовы слоўніка дае

магчымасць ахарактарызаваць беларускую лексіку ў яшчэ адным ракурсе –

з пункту погляду адметнасці, непаўторнасці яе семантычнага зместу.

У навуковай літаратуры падкрэслівалася вялікая культурнае і

палітычнае значэнне агульнага лексічнага фонду ў розных мовах. Але

лінгвіст павінен бачыць пастаянную дыялектыку агульнага і адметнага. У

сувязі з гэтым праблема нацыянальнай лексічнай спецыфікі ўяўляецца не

менш, а відавочна і больш важнай ў аспекце лінгвістычным. Іменна з

нацыянальнай адметнасцю лексікі звязана праблема вар

’іравання аб’ёму

значэння суадносных слоў у розных мовах. Вялікую цікавасць выклікае

таксама пласт слоў беларускай мовы, нацыянальная адметнасць якіх

выяўляецца ў немагчымасці знайсці ім іншамоўны аднаслоўны адпаведнік.

“Мова павінна валодаць велізарнымі камунікатыўнымі і выяўленчымі

здольнасцямі, што немагчыма без такіх жа значных чыста нацыянальных

асаблівасцей, без своеасаблівай індывідуальнай “непаўторнасці” мовы

”*.

Рысы непадобнасці, нацыянальнай спецыфікі найбольш ярка праяўляюцца

на ўзроўні лексікі, таму яе ролю ў стварэнні нацыянальнага “твару” мовы

цяжка пераацаніць.

Беларуска-рускія моўныя сувязі вымагаюць глыбокага семантычнага

асэнсавання іншамоўных слоў, якімі для носьбітаў рускай мовы

з’яўляюцца беларусізмы. Традыцыйны перакладчыцкі прынцып “слова

праз слова” не здольны з аднолькавым поспехам дзейнічаць

на ўсёй

лексічнай прасторы. Нягледзячы на тое, што аднаслоўны эквівалент пры

жаданні можна знайсці заўсёды (пераважна шляхам падбору

блізказначнага сіноніма, а не семантычна тоеснага адпаведніка),

нацыянальна-спецыфічныя і нацыянальна-канататыўныя адценні, звязаныя

з адметнымі ўмовамі жыцця народа, беззваротна страчваюцца. Можна

сказаць, што эпоха станаўлення сістэмы значэнняў нацыянальнай мовы –

гэта эпоха адлюстравання

ў семантыцы слова асаблівасцей псіхалогіі

народа, яго светаўспрымання, акалічнасцей працоўнай дзейнасці, а таксама

культурна-этнаграфічных традыцый.

У лексіцы беларускай мовы, як і іншых нацыянальных моў, можна

вылучыць шэраг слоў, якія ў рускамоўным дачыненні не маюць

аднаслоўнага адпаведніка. Патрэбы перакладчыцкага характару

вымушаюць перадаваць семантыку такіх слоў, аб’ём паняцця, што яны

абазначаюць, і эмацыянальныя адценні не словамі, а словазлучэннямі

(зваротамі) рускай мовы. Такія словы вызначаюцца навуковым паняццем

“безэквівалентныя”, гэта значыць, “якія не маюць адпаведніка”, і менавіта

яны выклікаюць найбольшыя цяжкасці ў працэсе засваення лексічнага

запасу і ў перакладчыцкай практыцы.

У безэквівалентную лексіку ўключаюцца так званыя экзатызмы – назвы

прадметаў і паняццяў, характэрных

для духоўнай культуры і

матэрыяльнага побыту народа, а таксама абумоўленых асаблівасцямі

прыроднага і геапалітычнага становішча краіны. Яны займаюць асобае

месца сярод беларускай безэксівалентнай лексікі ў тым плане, што ў

рускамоўным дачыненні сувязь “слова – прадмет” або “выраз – прадмет”