Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

малавядомыя нават спецыялістам; шматлікія слоўнікі і слоўнічкі для

школьнага навучання; надрукаваныя ў беларускамоўных газетах і

часопісах падборкі словаў з тлумачэннем іхняга паходжання, значэння і

правапісу для шырокага кола беларускай грамадскасці; шматлікія

рукапісы, якія яшчэ чакаюць сваіх выдаўцоў. Беларускай лексікаграфіі і

фразеаграфіі прысвяцілі свае даследаванні таксама амерыканскія, нямецкія

і англійскія лінгвісты. Спецыяльныя

бібліяграфічныя выданні інфармуюць

пра новыя даследаванні па беларусістыцы як на Беларусі, так і за яе

межамі.

Мэтанакіраваная і даволі інтэнсіўная дзейнасць у складанні і

публікацыі слоўнікаў была абумоўлена, перш за ўсё, практычнымі мэтамі,

умовамі жыцця эмігрантаў-беларусаў у іншамоўным асяроддзі, імкненнем

зберагчы мову для маладога пакалення.

Яшчэ ў лагерах ДП [

лагеры для перамешчаных асоб] пачалі працаваць

беларускія народныя школы, беларускія гімназіі, складаліся падручнікі,

дзе да практыкаванняў, заданняў і тэкстаў дадаваліся слоўнічкі

малазнаёмых словаў і выразаў.

Выехаўшы з лагераў ДП, дзеці беларусаў-эмігрантаў набывалі

адукацыю, як правіла, у англамоўных школах. Беларускае школьніцтва

сканцэнтравалася ў так званых дапаўняльных (суботніх) школах. Для такіх

школ

выдаваліся спецыяльныя падручнікі, у якіх для ўзбагачэння вучнямі

лексічнага запасу друкаваліся слоўнічкі малазнаёмых або незразумелых

словаў, адцягненых паняццяў, спецыяльных тэрмінаў. Невядомае слова

тлумачылася беларускім сінонімам або апісальна. Адначасна яно

перадавалася ужо вядомым англійскім словам або трапным выразам.

<…> беларусамі на эміграцыі ў супрацоўніцтве з даследчыкамі іншых

краінаў зроблена нямала ў галіне

лексікаграфіі і фразеаграфіі. Але не ўсё

зробленае ўлічана і не ўсё стала здабыткам навуковай грамадскасці. Таму

вялікае значэнне мае пачатая ў БІНіМ'е праца – складанне поўнай

бібліяграфіі беларускага слоўніцтва, якую мяркуецца ажыццявіць

агульнымі намаганнямі навукоўцаў замежжа і бацькаўшчыны. Асновай

гэтай працы стане складзеная і апрацаваная Зорай і Вітаўгам Кіпелямі

картатэка

беларускіх лексікаграфічных працаў, выдадзеных як на

эміграцыі, так і на Беларусі.

Зазначым, што на Захадзе асабліва высока цэняцца слоўнікі.

Амерыканскія даследчыя бібліятэкі набываюць слоўнікі без абмежавання.

Таму яны, як канадскія і заходнееўрапейскія бібліятэкі, маюць багатыя

калекцыі беларускіх слоўнікаў. У Злучаных Штатах гэта найперш

Бібліятэка Кангрэсу ў Вашынгтоне, Нью-Ёркская Публічная, бібліятэкі

Стэнфардскага, Прынстанскага, Гарвардскага і іншых вялікіх

універсітэтаў. Значная калекцыя беларускіх тэрміналагічных слоўнікаў

знаходзіцца ў бібліятэцы Джона Крэрара, у Нацыянальнай Медычнай

Акадэміі.

Спадзяёмся, што неўзабаве лексікаграфічныя працы, створаныя на

эміграцыі, стануць, як і іншыя здабыткі духоўнага жыцця беларусаў

замежжа, часткай адзінай беларускай навукі і культуры. І збудзецца, як

пісаў паэт Мікола Вярба: "Мы з Захаду прыйдзем, пайшоўшыя ўчора..."

І.І. Савіцкая

СЛОЎНІК ЯК ПРЭЦЭДЭНТНЫ ФЕНОМЕН

І. Да ліку прэцэдэнтных феноменаў можна аднесці моўныя з’явы:

1. добра вядомыя ўсім прадстаўнікам нацыянальна-лінгва-культурнай

супольнасці (г.зн., яны маюць надасобасны характар);

2. актуальныя ў пазнаваўчым і эмацыянальным плане (за прэцэдэнным

феноменам стаіць агульнае і абавязковае для ўсіх прадстаўнікоў

пэўнага культурнага менталітэта ўяўленне

аб гэтым феномене, якое

робіць яго зразумелым);

3. зварот (апеляцыя) да якіх пастаянна ўзнаўляецца ў маўленні

прадстаўнікоў пэўнай нацыянальна-лінгва-культурнай супольнасці [1, с.

44-45].

Акрамя таго, паводле меркавання Ю. Каравулава, прэцэдэнтнымі

з’яўляюцца цытаты, імёны персанажаў, назвы твораў, іх аўтары, нават

творы невербальнай прыроды (у якасці прыкладу прыводзіцца Храм

Васілія Блажэннага) [2].

Нельга не прызнаць, што слоўнік таксама можна назваць

прэцэдэнтным феноменам, зразумела, калі ён змяшчае ў сабе нацыянальна

значныя кампаненты, якія вядомы носьбітам адпаведнай мовы,

узнаўляюцца ў іх маўленні і маркіруюць іх у вачах іншаземцаў.

ІІ. Для аналізу тэкстаў з мэтай выяўлення ў іх прыкмет

прэцэдэнтнасці былі ўзятыя перакладныя слоўнікі, (са)аўтарам якіх

з’явіўся М. Гарэцкі ("Маскоўска-беларускі слоўнік" 1920 г., у сааўтарстве

з Г. Гарэцкім; "Невялічкі беларуска-маскоўскі слоўнік" 1919 г.;

"Практычны расійска-беларускі слоўнік" 1924 і 1926 гг. у сааўтарстве з

М. Байковым).

< > Так, у "Невялічкім беларуска-маскоўскім слоўніку" ў якасці

рэестравых слоў падаюцца (часта ў размоўным варыянце, з беларускай

агаласоўкай) імёны асоб і міфалагічных істот: Гануля – Аннушка;

Жукоўшчык, -шчанка – сын, дочь Жуковского; Карпа – Карп; Карпека –

Карп; Паўлюк – уменьшит. от Павел; Павел; Юзюк – Иосиф, Восіп;

Юрка – Георгий, Юрий; нац. бел танец;

Юстын – Устин; Якуб – Яков;

Янка – Иван; Копша – гробокопатель, мифическое существо; Купала –

мифич. существо, бог любви; Лізун – миф. существо, летом прячется в

бобах, в конопле, в горохе; прегрешивших детей (например, скушавших

незрелый плод), а также одиноко бродящих умыкает и лижет,

зализывает до смерти; Люцыпар – Люцифер, диавол; Лясун – миф.

существо, житель и бог лесов; Смок, или Цмок – сказочный змий,

страшное миф. существо; Стаўры-Гаўры – название миф. существ,

собаки миф. князя Боя; назвы хрысціянскіх святаў і абрадаў: Васільле – 1

января по ст. стилю, новый год и день св. Василия; Вялікадне –

Воскресение Христово, Пасха; Вялікдзень – первый день Пасхи; Грамніцы

– праздник Сретения; Здзьвіжанне

– Воздвижение Креста Господня;

Каляды – Рождественские праздники; Купалле – ночь на 24 июня ст.ст.,

Иванов день, белорусский праздник в честь весны; Макаўе – день 1-го

августа (ст.ст.), праздник братьев Маккавеев, в который совершается

освящение овощей; Праводніца – Фомино воскресенье; Раданіца –

поминовение усопших и празднество во вторник на Фоминой неделе;

Ражство – Рождество І.Х., 25

дек. ст.ст.; Сакрамэнт – св. Тайны,

причастие; Стрэчанне – Сретение Господне, 2 февр. ст.ст.; Юр'е –

праздник в честь св. Георгия (23 апр. ст.ст.), имеющий у белорусов нац.

черты; назвы нацыянальных гістарычных з'яў і асоб: сойм – сейм,

собрание народных представителей; сойм устаноўчы – учредит.

собрание; стараста павятовы – начальник уезда; суд земскі –

гражданский суд; нацыянальных гістарычных асоб: гэтман польны –

главнокомандующий; падкаморы земскі – управляющий межевой частью

(министр Белор.-Литов. княжества); падскарбі земскі – министр

финансов (в Бел.-Лит. княжестве).

ІІІ. Лінгвістычная сітуацыя 20-х гадоў абумовіла з'яўленне ў

лексікаграфічнай практыцы М. Гарэцкага значнай колькасці дыялектнай і

размоўнай лексікі, якую пры перакладзе на іншую

мову, нават роднасную,

нельга растлумачыць адналексемным эквівалентам. < > Сэнс

безэквівалентнага слова найбольш выразна выяўляецца ў звязным тэксце,

дзе яно выступае ў сваіх кантэкстуальных сувязях. Складаней

"расшыфраваць" лексему ў слоўніку, дзе кожнае слова стаіць паасобку, па-

за кантэкстам. <…> Выклікаюць цікавасць спосабы тлумачэння

беларускай безэквівалентнай лексікі ў слоўніках М. Гарэцкага як

адлюстраванне этнацэнтрысцкіх

памкненняў беларускай інтэлігенцыі таго

перыяду.

<…>

ІV. Выклікае цікавасць той факт, што моўных прэцэдэнтных з’яў

большая колькасць іменна ў першых, не самых дасканалых з

лексікаграфічнага боку, слоўніках М. Гарэцкага ("Маскоўска-беларускі

слоўнік" 1920 г., у сааўтарстве з Г. Гарэцкім; "Невялічкі беларуска-

маскоўскі слоўнік" 1919 г.), хаця не іх навуковая вартасць павінна тут

быць узята пад увагу. Свае слоўнікі М. Гарэцкі складаў не толькі для

практычных мэтаў – прапанаваць адпаведнікі рускім словам, – але і для

іншай, не менш важнай задачы: паказаць самім беларусам і чужаземцам

прыгажосць і патэнцыяльныя магчымасці беларускай мовы, адлюстраваць

багацце беларускай культуры, традыцый і міфалогіі. Больш познія слоўнікі

("Практычны расійска-беларускі слоўнік" 1924, 2-е выд. – 1926 гг. у

сааўтарстве з М. Байковым) выйшлі ў перыяд актывізацыі палітыкі

беларусізацыі і не ўтрымлівалі ў сабе рамантычнага імкнення да

прыўкрашвання своёй мовы, а мелі на мэце працу над сістэматызацыяй яе

рэсурсаў.

VII. Такім чынам, слоўнікі М. Гарэцкага ўтрымоўваюць у сабе

моўныя прэцэдэнтныя элементы, што

дае права вылучаць падобныя з’явы і

ў іншых лексікаграфічных творах рознай функцыянальнай накіраванасці.

1. Красных В.В. Этнопсихолингвистика и лингвокультурология: Курс лекций. – М., 2002.

2. Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. – М., 1987. (Цыт. па: Красных В.В.

Этнопсихолингвистика и лингвокультурология: Курс лекций. С. 129).

Слоўнік як прэцэдэнтны феномен // Текст в лингвистической

теории и в методике преподавания филологических

дисциплин: Материалы II Международной научной

конференции, 26-27 марта 2003 г., Мозырь: В 2 ч. Ч. 1. / Отв.

ред. С.Б. Кураш, О.И. Ревуцкий, В.Ф. Русецкий. – Мозырь: УО

"МГПУ", 2003. – 185 с. – С. 162-165.

ТЭРМІНАЛОГІЯ

У.В. Анічэнка

НАЦЫЯНАЛЬНАЯ І ІНТЭРНАЦЫЯНАЛЬНАЯ ТЭРМІНАЛОГІЯ

БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

<…> Характэрным момантам у развіцці беларускай літаратурнай мовы

з'яўляецца перш за ўсё яе нарматыўнасць з улікам пераемнасці ранейшых

літаратурна-пісьмовых традыцый, міждыялектных змяшэнняў і збліжэння

літаратурнай з вядучым дыялектным масівам.

У выніку такога падыходу да адбору моўных сродкаў сярод нашай

грамадскасці

няма адзінства адносна норм беларускай літаратурнай мовы.

Найбольш актыўныя прадстаўнікі беларускай культуры дамагаюцца

адасобіцца ад рускай мовы шляхам насычэння беларускай не толькі

вузкарэгіянальнымі моўнымі рэсурсамі, але і запазычаннямі з суседніх

моў, найчасцей з польскай. Яны пераацэньваюць свае магчымасці, якія

часам уносяць у гэта пытанне нямала марнасці і блытаніны. Каб

адштурхнуцца ад

рускай мовы, прадстаўнікі некаторай нашай творчай

інтэлігенцыі лічаць за лепшае замест назоўніка выстаўка ўжываць у нашай

нарматыўнай мове паланізм выстава, а прыметнікам карыстаюцца ў

форме выставачны (выставачная зала), утворанай ад зыходнага слова

выстаўка, а не выставовы (параўн. польск. wystawowy).

Тыя, хто клапоціцца пра сувязі і ўзаемадзеянні беларускай мовы з

рускай мовай, кіруюцца адборам не толькі спецыфічных, але і агульных

моўных сродкаў для абедзвюх моў, не ўсе з якіх упісваюцца ў нашу

нарматыўную лексічную сістэму.

Паралельна з тыпова беларускай словаўтваральнай мад’ллю просьбіт

нашы нарматыўныя слоўнікі ў гэтым значэнні прапануюць карыстацца

рускай прасіцель, адпаведна: хлопцы – рабяты, пчаляр – пчалавод, сябар –

прыяцель, цягнік – поезд, або аддаюць перавагу ўжыванню русізмаў тыпу

натхніцель замест беларусізма натхняльнік, спадцішка – цішком.

Да апошняга часу ў нас існуе правапісны разнабой з-за таго, што адны

аўтары кіруюцца існуючым правапісам беларускай мовы, а другія

рэгламентуюць яго на карысць

былой граматыкі Б.Тарашкевіча. У сувязі з

гэтым адны і тыя ж словы пішуцца і вымаўляюцца па-рознаму: гаркам,

выканкам, прафкам і гарком, выканком, прафком, дзён і дзёнаў, днёў,

сувязей і сувязяў, норм і нормаў, форм і формаў.

Беларуская мова прайшла складаны і працяглы шлях свайго

гістарычнага культурнага развіцця. Яе

моўны ландшафт паступова, але

няўхільна засвойваў спрадвечную лексіку, у саставе якой нармалізаваліся

словы індаеўрапейскага, праславянскага, старажытнарускага і

старабеларускага і пазнейшага беларускага паходжанняў з улікам

запазычанняў з іншых славянскіх і неславянскіх моў, якія набылі статус

інтэрнацыянальных тэрмінаў, Асноўнай неад'емнай часткай яе

слоўнікавага саставу заслугоўвае матываваная народна-нацыянальная

ўласнабеларуская лексіка. Але

гэта не азначае ігнараванне беларуска-

іншаславянскага сінкрэтызму.

У моўным ландшафце Беларусі на міжславянскім фоне намячаюцца

дзве асноўныя тэндэнцыі – агульная і прыватная. Агульная тэндэнцыя

заключаецца ў рэалізацыі і ўзмацненні росту народна-нацыянальнай

моўнай асновы з улікам асновы старабеларускага моўнага багацця перш

за ўсё ў жанрава-стылявых разнавіднасцях, разлічаных на масавага

чытача. Найбольш ха-рактэрнай у гэтых адносінах з'яўляецца мастацкая

літаратура. <…>

Прыватную тэндэнцыю павінна складаць інтэрнацыянальная

тэрміналогія з улікам інтэрусходнеславянскіх дэрыватаў, накопленых

устойлівымі лексічнымі сродкамі міжславянскага і іншаславянскага

паходжання ў іх адзінстве. Такі агульны лексічны фонд з аднолькавай ці

падобнай для блізкароднасных моў унутрыструктурнай моўнай асновай і з

ідэнтычным або блізкім семантычным аб'ёмам павінен рэалізоўвацца ў

літаратурна-пісьмовых разнавіднасцях, дзе

існуюць "пэўныя агульныя

рысы, што праяўляюцца ў інтэрнацыялізацыі адпаведных катэгорый

тэрміналогіі, стварэнні агульнага лексічнага фонду, агульных

граматычных канструкцый, словаўтваральных спосабаў" (1), якія аднак "не

зліваюцца, а ўзаемадзейнічаюць і ўзаемнаўзбагачаюцца ў міжмоўных

кантактах, імкліва развіваючы сваю нацыянальную самабытнасць, свае

фарбы і магчымасці на аснове заканамернасцей свайго ўнутранага развіцця

і агульных функцый" (2).

Сістэмным характарам інтэрусходнеславянскай з улікам

інтэрнацыянальнай лексікі павінна ўзбагачацца афіцыйная тэрміналогія

беларускай мовы па спецыяльных галінах ведаў, абмежаваных

дзяржаўнымі і міждзяржаўнымі інтарэсамі і адносінамі. Мы не падзяляем

поўнасцю думку некаторых лінгвістаў далёкага

беларускага замежжа, якія

раяць "не разлічваць на пазнейшыя чужыя моўныя напластаванні" (3) для

інтэрнацыялізацыі ў выпадку неабходнасці лексікі спецыяльнага

тэрміналагічнага ўжывання.

Адрадзіць моўны ландшафт беларускай літаратурнай мовы да ўзроўню

раўнапраўнага становішча з рускай мовай нельга адразу, патрэбен час і

нястомная праца вялікіх творчых калектываў, якія сумеснымі намаганнямі

прадугледзелі б вырашэнне актуальных

пытанняў развіцця і

функцыяніравання беларускай мовы на розных узроўнях. <…>

Літаратура

1. Бурячок А.А. Формування спільного фонду соціально-політічноі лексікі східнослов'яньскіх мов. –

Кіів, 1983. – С. 3.

2. Білодід І.Л. Ленінська теорія мовного будовніцтва в соціалістічному фонду соціально-політічноі

лексікі східнослов'яньскіх мов. – Кіів, 1964. – С.39.

3. Бідэр Герман. Развіццё беларускай літаратурнай мовы ў кантэксце славянскага адраджэння //

Беларусь паміж Усходам і Захадам

. – Мінск, 1997. – С. 118.

Перспектывы развіцця і функцыянавання нарматыўнай лексікі:

Артыкулы і матэрыялы міжнароднай навукова-метадычнай

канферэнцыі

22 – 23 мая 1998 г., г. Гомель /

Міністэрства Адукацыі РБ, Гомельскі дзяржаўны універсітэт

імя Ф.Скарыны. – Гомель: ГКІ, 1998. – С. 11-14.

Б.А. Плотнікаў, В.П. Трайкоўская

АСНОЎНЫЯ АДРОЗНЕННІ ПАМІЖ ДЫЯЛЕКТНАЙ І

ЛІТАРАТУРНАЙ ТЭРМІНАЛОГІЯЙ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

Спецыяльныя словы, або тэрміны, складаюць сваеасаблівы і значны

пласт лексікі і ў беларускай мове, і ў народных гаворках. Зразумела, што

адрозненні паміж дыялектнай і літаратурнай мовамі як галоўнымі

разнавіднасцямі нацыянальнай мовы побач з гутарковай пэўным чынам

адлюстроўваюцца і на памянёным пласту лексікі. Тым не менш

дыферэнцыяцыя рэгіянальнай

і літаратурнай тзрміналогіІ вымагае

эксплікацыі і інвентарызацыі сваіх уласных крытэрыяў, якія не ва ўсім

супадаюць з рысамі, што адрозніваюць дыялектную і літаратурную мовы.

Важнейшыя адрозненні паміж тэрмінамі, што актыўна выкарыстоўваюцца

ў асноўных разнавіднасцях беларускай мовы, можна сфармуляваць у

выглядзе наступных палажэнняў.

1. Самабытная тэрміналогія разнастайных беларускіх народных

рамёстваў (бандарства, ганчарства, кавальства, кравецтва, пчалярства,

рыбалоўства, сталярства, ткацтва, цеслярства, шавецтва і інш.) спантанна

нарадзілася ў нетрах беларускіх народных гаворак. Тэрміны літаратурнай

мовы ў шматлікіх галінах прафесійнай дзейнасці людзей , што

грунтаваліся на спецыяльнай адукацыі, ствараліся пераважна ўсвядомлена

і мэтанакіравана праз дзейнасць адмысловых камісій або

кампетэнтных

спецыялістаў.

2. Дыялектная тэрміналогія, дзякуючы найперш свайму мясцоваму

паходжанню, а таксама таму, што ў доўгі зімовы перыяд амаль усё

працаздольнае сельскае насельніцтва займалася пэўнымі рамёствамі,

з'яўляецца арганічнай часткай народных гаворак і вядома большасці

вяскоўцаў. Навуковая тэрміналогія беларускай літаратурнай мовы мае

пераважна інтэрнацыянальныя карані, перадусім запазычанні з грэчаскай,

лацінскай, англійскай

і іншых замежных моў, што абмяжоўвае яе

выкарыстанне толькі спецыялістамі адпаведных прафесій.

3. Тэрміналагічныя найменні адных і тых жа рэалій у пэўнай галіне

народных рамёстваў часта не супадаюць у розных гаворках (параўн.,

напрыклад, назвы ткацкага станка: варштат, вярстак, кросны, нарад,

ставы, стан, стаціва, стаў і інш.). Навуковыя тэрміны,

як правіла,

з'яўляюцца адзінымі для ўсёй літаратурнай мовы, што кадыфікуецца ў

адпаведных спецыяль-ных, галіновых, тэрміналагічных, энцыклапедычных

слоўніках.

4. Дыялектны тэрмін не пазбаўлены полісеміі, таму што, з аднаго боку,

ён узнікае на аснове звычайнага слова (параўн., тэрміны ткацтва: конікі,

сабачкі, шчокі, язык і інш.), з другога боку, ён у нязменнай

форме можа

выкарыстоўвацца для наймення рэалій розных рамёстваў (параўн.: панарад

у ткацтве і ў сельскім транспарце, шалёўка ў ганчарстве і ў сталярстве і

інш.). Насупраць, галоўнай рысай тэрміна літаратурнай мовы служыць яго

імкненне да монасеміі, прынамсі, у межах пэўнай навуковай школы тэрмін

выкарыстоўваецца ў адным значэнні.

5. Рэгіянальныя карані дыялектнай тэрміналогіі

робяць яе ў большасці

выпадкаў матываванай, спецыяльныя словы ў народных гаворках

захоўваюць сваю ўнутраную форму (параўн.: церабень, выдзерак і да т.п. –

са словаўтваральнай матывацыяй, дзядкі, боцікі і да т.п. – з матывацыяй

праз пераносныя значэнні і інш.). У тэрмінах літаратурнай мовы, якія

часцей запазычаны з іншых моў, матывацыя

адсутнічае, унутраная форма

тэрмінаў можа выяўляцца толькі шляхам этымалагічнага аналізу.

6. Значная частка дыялектных тэрмінў мае даволі шырокую

варыянтнасць сваёй знешняй формы, па-рознаму вымаўляецца найперш у

залежнасці ад пэўнай тэрыторыі або нават вёскі, дзе яны ўжываюцца пры

захаванні тоеснага значэння. Напрыклад, такі інструмент, як вялікі

свердзел, называецца і

тыбель, і тэбэль, і тэбале, і тубель і інш. Знешняя

форма тэрмінаў літаратурнай мовы, як правіла, кадыфікавана і мае

ўстойлівыя замацаваныя правілы свайго напісання і вымаўлення.

7. Дыялектныя тэрміны гэтак жа, як і самі народныя гаворкі,

натуральна існуюць толькі ў вусным маўленні, маюць адну форму свайго

ўжывання. Зыходнай формай літаратурнага тэрміна служыць графічная, а

пісьмовы тэкст уяўляецца першасным асяродкам яго існавання.

Вусная

форма літаратурнага тэрміна з'яўляецца вытворнай, другаснай, таму

навуковы тэкст цяжка ўспрымаецца на слых. Значыць, літаратурны тэрмін

у адрозненні ад дыялектнага ўжываецца ў дзвюх формах, пісьмовай і

вуснай.

8. Пераважаная большасць дыялектных тэрмінаў абазначае канкрэтныя

прадметы, пэўныя вырабы, інструменты, дэталі, сыравіну і г.д. Большасць

жа тэрмінаў літаратурнай мовы звязана

з найменнем адцягненных

паняццяў, абстрактных рэалій, а для намінацыі канкрэтных рэчаў у той або

іншай сферы прафесійнай дзейнасці выкарыстоўваюцца так званыя

наменклатурныя на-звы.

9. Тэрміны народных гаворак уяўляюць сабой па структуры ў

асноўным аднаслоўныя найменні. Навуковыя тэрміны даволі часта

ўтвараюцца або са словазлучэнняў (параўн.: белы верш, часціна мовы і да

т.п.), або са спалучэнняў пэўнага сімвала і слова (параўн.: В-распад, п-

мерны і да т.п.)

Такім чынам, на характар адрозненняў паміж дыялектнымі і

літаратурнымі тэрмінамі ўплываюць як уласна лінгвістычныя фактары

(перадусім асаблівасці абедзвюх разнавіднасцяў нацыянальнай мовы), так і

пазамоўныя чыннікі (уласцівасці і інвентар тэрміналагізаваных рэалій).

Рагойша В. Каб жыць у эпохах / «Назваслоўе» Максіма Гарэцкага // Роднае слова.– 1997, № 6 – С.

41-42.

Гл.: Мушынскі М. Беларуская крытыка і літаратуразнаўстаа: 20 - 30-я гг. – М., 1975.–С.72-75.

Практычнае вырашэнне нацыянальнага пытання ў БССР.Ч. І. Беларусізацыя. – Мн., 1928. – С. 9-10.

Беларуская навуковая тэрміналогія. Выпуск другі. Практыка і тэорыя літаратурнага мастацтва. – Мн., 1923. –

С.З.

На мапу – геаграфічную карту. Тлумачэнне М. Гарэцкага.

Цытаты і прыклады прыводзяцца па «Назваслоўі» з выдання: Гарэцкі Максім. Гісторыя беларускае

літаратуры / Уклад. і падрыхт. тэксту Т.С. Голуб. – Мн, 1992. – С. 374-405.

Рагойша В. Каб жыць у эпохах. – С. 47.

Перспектывы развіцця і функцыянавання нарматыўнай лексікі:

Артыкулы і матэрыялы міжнароднай навукова-метадычнай канферэнцыі

22 – 23 мая 1998 г., г. Гомель /

Міністэрства Адукацыі РБ, Гомельскі дзяржаўны універсітэт

імя Ф.Скарыны. – Гомель: ГКІ, 1998. – С. 38-40.

ТЭОРЫЯ І ПРАКТЫКА БЕЛАРУСКАЙ ТЭРМІНАЛОГІІ

Сфера ўжывання сучаснай беларускай навукова-тэхнічнай тэрміналогіі

не абмяжоўваецца тэрміналагічнымі слоўнікамі і навуковымі працамі.

Вылучаюцца наступныя галіны выкарыстання спецыяльнага наймення.

1. Мастацкая літаратура.

2. Навукова-папулярная літаратура, рэклама.

3. Вусныя зносіны спецыялістаў.

4. Тэхдакументацыя, патэнты, падручнікі, артыкулы, даклады.

5. Тэзаўрусы, стандарты, тэрміналагічныя слоўнікі.

Аднак тэрмін паўнацэнна функцыяніруе толькі ў складзе галіновых

тэрміналогій , дзе ён у поўнай меры захоўвае ўсе адметныя рысы

спецыяльнага наймення, выконвае сваю ролю намінанта навуковага

паняцця. Пры выкарыстанні тэрміна ў іншых выпадках ён губляе сваю

функцыянальную канцэнтрацыю <…>

Пэўную частку корпуса тэрмінаў любой спецыяльнай падмовы

складаюць прафесіяналізмы

. Першапачаткова яны ўяўлялі сабой

эмацыянальна афарбаваную лексіку, якой карысталіся ў сваім асяроддзі

прадстаўнікі якой-небудзь галіны навукі, тэхнікі, вытворчасці. 3 цягам

часу некаторыя з падобных назваў пераходзілі ў разрад кадыфікаваных

тэрмінаў, асабліва пры адсутнасці эквівалентаў у нацыянальнай мове. Пры

гэтым тэрмін, які адпавядае ўсім патрабаванням, што прад'яўляюцца да

спецыяльнага наймення,

адрозніваецца ад нятэрміна адсутнасцю

эмацыянальна-экспрэ-сіўных канатацый<…>

У сучаснай беларускай літаратурнай тэрміналогіі намеціліся два шляхі

яе развіцця. Першы заключаецца ў стварэнні штучных слоў і выкарыстанні

лексічных сродкаў народнай мовы, маючы на ўвазе ў першую чаргу

лексіку тэрытарыяльных дыялектаў і гаворак.<…> Згодна з другім

напрамкам, корпус спецыяльных назваў любой тэрмінасістэмы

фарміруецца

на базе агульналексічнага фонду літаратурнай мовы.<…>

Акрамя таго, галіновыя тэрміналогіі ў асноўным падпарадкоўваюцца і

граматычным правілам літаратурнай мовы. Недахопам "самабытнага"

варыянта развіцця мовы навукі і тэхнікі з'яўляецца тое, што лексіка

мясцовых дыялектаў мае вельмі абмежаваны арэал распаўсюджання і

невядомая абсалютнай большасці носьбітаў мовы.<…>

У гісторыі беларускай літаратурнай мовы можна

адзначыць моманты,

калі рабіліся настойлівыя спробы ўкаранення пурыстычных наватвораў у

яе лексічны склад. Першая такая спроба прыпадае на 20-я гады нашага

стагоддзя.<…> Трэба аддаць належнае тагачасным лінгвістам: яны не

спрабавалі ў прымусовым парадку навязаць грамадству свае распрацоўкі,

не імкнуліся да іх адміністрацыйнага замацавання. Гэта праблема

абмяжоўвалася рамкамі навуковых дыскусій.

Перыяд канца

80-х – пачатку 90-х гадоў таксама характарызуецца

ўзмацненнем тэндэнцый пурыстычнай словатворчасці, што тлумачыцца

тымі сацыяльнымі зменамі, якія адбыліся пасля распаду адзінай дзяржавы і

набыцця Беларуссю незалежнасці.<…>

Канцэпцыя самабытнага развіцця беларускай навукова-тэхнічнай

тэрміналогіі зводзіцца ў асноўным да трох напрамкаў:

а) прыцягнення ў спецыяльныя падмовы рэгіянальных дыялектызмаў з

папярэднім расшырэннем іх семантычнага

значэння;

б) стварэння альтэрнатыўных штучных тэрміналагічных наватвораў

пры наяўнасці тэрмінаў, трывала замацаваных у мове;

в) шырокага выкарыстання паланізмаў.

<…> Разглядаючы аднаўленне пурыстычных тэндэнцый у беларускай

навуковай тэрміналогіі ў наш час, можна канстатаваць наяўнасць істотных

адрозненняў у адносінах да мэт і сродкаў гэтага працэсу ў параўнанні з 20-

мі гадамі. У той перыяд даследчыкі

імкнуліся ў асноўным надаць бела-

рускай мове навукі і тэхнікі нацыянальны характар і каларыт з дапамогай

не заўсёды апраўданага прыцягнення дыялектнай лексікі.

Сёння прыхільнікамі самабытнага шляху развіцця беларускай

тэрміналогіі ставіцца задача як мага далей адвесці беларускую мову ад

рускай, не дапусціць ужывання рускіх запазычанняў. 3 прычыны

недастатковага ведання лексікі дыялектаў асноўным спосабам

дасягнення

гэтай мэты яны выбралі вынаходства новых штучных слоў.<…>

Важнае месца ў навуковым стылі беларускай мовы займаюць

наменклатурныя_назвы

. У сучаснай тэрмінаграфіі няма адзінай думкі

адносна таго, што разумець пад словам "наменклатура". Адны адносяць да

яе толькі ўласныя імёны, прысвоеныя разнастайным рэаліям і аб'ектам

навукі і тэхнікі (гадзіннік "Прамень-1956", сорт ячменю "отра", парода

трусоў "белы велікан"). Іншыя лічаць наменклатурай адносна

ўпарадкаваную сістэму назваў, якая прымяняецца ў якой-

небудзь галіне

(анатамічная, батанічная, назвы прафесій і да т. п.).<…>

Як ужо адзначалася вышэй, пад тэрмінасістэмай разумеецца

сукупнасць слоў, якая суадносіцца з адпаведным колам паняццяў якой-

небудзь галіны. Значыць, тэрмін самым цесным чынам звязаны з

паняццем, і асноўнай функцыяй спецыяльнага наймення з'яўляецца як мага

больш поўная яго перадача. Кожная

галіновая тэрміналогія

суправаджаецца, як правіла, сістэмай номенаў, г. зн. асобных элементаў

наменклатуры. Номен – гэта проста назва канкрэтнага аб'екта, прадмета, у

нязначнай ступені звязаная з паняційным бокам. Такім чынам, адметнай

рысай номена з'яўляецца яго назыўная функцыя.<…> Адносна месца

наменклатуры ў падмове неабходна заўважыць, што шэраг даследчыкаў

вылучаюць яе ў самастойны

від спецыяльнай лексікі. Некаторыя ж лічаць

наменклатурныя назвы часткай тэрміналогіі. Намен-клатуру трэба

разглядаць як асаблівы від спецыяльнай лексікі, які структурна не

ўваходзіць у тэрмінасістэму. У тэрміна, нават кадыфікаванага, нярэдка

адзначаецца наяўнасць семантычных варыянтаў, абумоўленая ўлікам пры

намінацыі розных бакоў паняцця (малавугляродзістая сталь–

нізкавугляродзістая сталь). Што датычыць номенаў, то ў

іх

альтэрнатыўных варыянтаў, выкліканых рознымі матывацыйнымі

падыходамі, амаль не бывае.

Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі /