Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

гэтага пласта адносяць першую тысячу найбольш ужывальных слоў мовы,

а таксама службовыя словы, што складае прыблізна 32% ад агульнай

колькасці слоўніка навуковай літаратуры (Функциональный стиль

общенаучного языка и методы его исследования / Под ред О.С.Ахмановой

и М.М.Глушко. М., 1974. С. 18, 79). Другія ў міжстылявы фонд уключаюць

і агульнанавуковую лексіку, павялічваючы яго

памеры да 60–70%

агульнага слоўніка навуковага стылю. Міжстылявая лексіка, ужываючыся

ва ўсіх стылях, у кожным мае свае заканамернасці, якія праяўляюцца і ў

частотнасці, і ў семантычных асаблівасцях, сінанімічным складзе і г. д. У

навуковым стылі часта ўжываюцца стылістычна нейтральныя словы, не

характэрныя для іншых стыляў (абумовіць, выражаць, з'яўляцца,

суадносіцца, утварэнне,

уяўляць сабой). Розная суаднесенасць асобных

значэнняў у агульнай семантычнай сістэме слова ў навуковым і іншых

функцыянальных стылях адбіваецца на сістэмных адносінах слоў, стварае

новыя сінанімічныя рады: аналізаваць, разбіраць, разглядаць, праводзіць

назіранні; пытанне, праблема, прадмет з'яўляюцца сінонімамі толькі,

відаць, у навуковым стылі, поліфункцыянальнасць слоў прыводзіць да

семантычнай шматзначнасці. Асяроддзе, атам, вада

, золата, сіла, ядро

з'яўляюцца звычайнымі словамі ў мове мастацкай літаратуры, у

размоўным стылі; у навуковай літаратуры яны тэрміны і маюць сваю

функцыянальную нагрузку. Такое шырокаўжывальнае слова, як кніга, у

навуковай літаратуры па эканоміцы будзе тэрмінам з пэўнай дэфініцыяй:

Кніга ёсць спосаб арганізацыі твора літаратуры, музыкі, выяўленчага

мастацтва ў «выданне» (

кантэксту твора ў кантэкст выдання, тэксту

твора ў тэкст выдання) – працэс і часовы прамежкавы вынік гэтай

арганізацыі ў іх дыялектычным адзінстве» (Весці АН БССР. Сер. грамад.

навук. 1985. № 5. С. 55). Тэрміналогія з'яўляецца агульнапрызнанай і

найбольш вывучальнай часткай лексічнага складу навуковых тэкстаў.

Вузкаспецыяльных тэрмінаў у мове бясконцае мноства, адпаведна з

неабмежаванай

колькасцю аб'ектаў навуковай дзейнасці чалавека. Іменна

вузкаспецыяльныя тэрміны выводзяць мову навукі за межы літаратурнай

мовы. Асноўны масіў вузкаспецыяльнай тэрміналогіі не ўключаецца ў

агульнамоўныя слоўнікі. Тэрміны могуць быць «чыстымі» і «змешанымі»,

або паўтэрмінамі, у якіх спецыяльнае значэнне перамяжоўваецца з

неспецыяльным. Паўтэрміны могуць ужывацца ў іншых стылях мовы ў

нетэрміналагічным значэнні і

ва ўсіх навуках (рух, ціск, націск, маса,

рэчыва, жыццё, напружанне, супраціўленне) або ва ўсіх стылях мовы і

радзе навук з рознай ступенню тэрміналагізацыі (Троянская Е.С. Общая

характеристика лексики стиля немецкой научной речи //

Лингвостилистические особенности научного текста: Сб. М., 1981. С. 17.)

(газ, кісларод, вадарод, азот, лад, паветра, цела, святло, паверхня, энергія

метал, соль, арганізм, тэмпература). Усе падобныя словы шматзначныя

або, ужываючыся ў вузкаспецыяльнай галіне і адначасова будучы

шырокаўжывальнымі, маюць розны семантычны аб'ём у розных сферах

ужывання (Даниленко В.П. Русская терминология: Опыт

терминологического описания. М., 1971. С 23; Баханькоў А.Я. Развіццё

лексікі беларускай літаратурнай мовы ў савецкі перыяд. Мн., 1982. С. 47-

48).

Агульнанавуковая лексіка складае самы значны пласт слоўніка

навуковага стылю (па падліках на матэрыяле нямецкіх навуковых

тэкстаў прыблізна 42 %). Гэта «тыя словы, пры дапамозе якіх можна

апісаць і ахарактарызаваць з'явы і працэсы ў самых розных навуках»

(Функциональный стиль общенаучного языка и методы его

исследования. С. 78). Працэс набыцця ведаў, напрыклад, у беларускіх

навуковых тэкстах прадстаўлены лексемамі заўважаць, даказваць, ёсць,

з'яўляцца, выглядаць, адпавядаць, прасочвацца, назірацца,

эвалюцыяніраваць, дамінаваць; выражаць, сімвалізаваць,

канцэнтраваць, мець адносіны, меркаваць, разумець, азначаць,

тлумачыць, атаясамліваць; дэфарміраваць, накопліваць, вылучаць,

павялічваць, узмацняць, чаргавацца; абумовіць, вынікаць, высветліць,

разлічваць, лічыць, чакаць, імкнуцца, прапанаваць, прадказваць,

прадугледжваць, прадбачыць, прадвызначыць, планаваць інш. Большая

частка гэтых слоў у агульнамоўным плане шматзначная і

поліфункцыянальная, але ў навуковых тэкстах іх ужыванне абмежавана

адным або двума значэннямі.

<...> Характэрнай асаблівасцю агульнанавуковай лексікі з пункту

погляду яе паходжання з'яўляецца шырокае ўжыванне інтэрнацыяналізмаў,

што адлюстроўвае тэндэнцыю да міжнароднай стандартызацыі навукі і

забяспечвае разуменне тэксту. «Даказана, што веданне моўнага акружэння

тэрмінаў дазваляе рабіць пераклады навуковай тэхнічнай літаратуры, якія

стылістычна пераўзыходзяць арыгіналы» (Пумпянский А.Л.

Функциональный стиль

научной и технической литературы // Вопр.

языкознания. 1977. № 2. С. 88). Інтэрнацыянальныя словы, уласцівыя

агульнанавуковаму ўжытку, з'яўляюцца пераважна словамі лацінскага і

грэчаскага паходжання: аб'ект, альтэрнатыва, апрабацыя, аргумент,

асіміляцыя, дыферэнцыяцыя; аналіз, гіпотэза, дыялектыка.

Частка агульнанавуковай лексікі блізкая да агульнаўжывальнай і

становіцца такой у ходзе грамадскага пашырэння навуковых ведаў, росту

адукаванасці грамадства: аб'ект

, аналогія, аспект, праблема, уласцівасць.

Безумоўна, выразнай, строгай мяжы паміж тэрміналагічным і

агульнаўжывальным пластамі лексікі няма. Яна можа мяняцца не толькі з

рухам лексікі ў часе, але і залежыць ад галіны навукі, метадалагічнага

падыходу.

Фармальна-лагічны выклад матэрыялу арганізуецца ў звязны

навуковы тэкст з дапамогай слоў-«арганізатараў навуковай думкі».

Такімі моўнымі сродкамі з'яўляюцца прыслоўі, пабочныя словы і

словазлучэнні, злучнікі і злучальныя словы, спецыяльныя канструкцыі,

напрыклад, з дзеепрыслоўямі, безасабовыя дзеясловы і інш. У катэгорыі

звязнасці навуковага маўлення вылучаюцца такія аспекты, як лагічны,

кампазіцыйны і тэматычны з адпаведнымі сродкамі і функцыямі

(Котюрова М.П. Об эволюции выражения связности речи в научном

стиле XVIII–XIX вв. // Лингвостилистические особенности научного

текста. М., 1981. С. 46) <...>

Лексіка навуковага стылю ўвогуле эмацыянальна нейтральная,

адсутнічае тут і вобразнае ўжыванне слоў. Вобразнасць, перанос

значэнняў, метафарызацыя могуць выкарыстоўвацца пры стварэнні

тэрміна; параўн. башмак, пальцы, свечы. Пераноснае ўжыванне, у выніку

якога нейтральная лексіка можа стаць эмацыянальна афарбаванай, не

ўласціва навуковаму стылю. Гэта не выключае поўнасцю ўжывання слоў у

пераносным

, нават метафарычным значэнні, асабліва ў навукова-

папулярнай літаратуры: «Прасочванне развіцця рытмічнага пачатку з

першых момантаў нараджэння мастацкага твора яскрава паказвае, што

рытмічныя элементы... гэта ўсяго надводная частка айсберга» (Яскевіч А.

Ёсць алгебра гармоніі // Полымя. 1985. № 12. С. 146). Індывідуальная

ацэнка, дапушчальная ў навуковым стылі, ніяк не з'яўляецца арганічнай

уласцівасцю стылю. Эмацыянальная

ацэнка, выражаная эпітэтамі хлуслівы,

ілжывы, паклёпніцкі, зламысны і пад., не толькі не правамерная для

навуковага стылю, а нават шкодная тым, што эмацыянальнасцю тут

прыкрываецца адсутнасць сапраўднага навуковага аналізу.

Прынята лічыць, што эмацыянальная афарбоўка ўласціва элементам

такіх тэрміналагічных сістэм, як палітыка, філасофія, рэлігія, якія не

могуць быць цалкам нейтральнымі. Наогул, экспрэсіўнасць навуковага

маўлення адрозніваецца ад экспрэсіўнасці ў іншых маўленчых стылях. Тут

экспрэсіўнасць – у доказнасці, што дасягаецца перш за ўсё дакладнасцю

ўжывання слоў і лагічнасцю выказвання (Кожина М.Н. Стилистика

русского языка. М., 1983. С. 172).

<...> Ацэначныя словы ў мове навукі пазбаўлены не толькі экспрэсіі,

але часта і катэгарычнасці: дадатны, адмоўны, дакладны, недакладны, не

зусім правамерны, некалькі спрошчана, недастаткова распрацаваны.

Эмацыянальна афарбаваныя ацэнкі тыпу шчасліва спалучаюцца, тонкае

(даследаванне), брудныя паклёпнікі, подлыя выдумшчыкі могуць

сустракацца ў працах па грамадазнаўству, у вуснай разнавіднасці

навуковага стылю.

Сэнсавая дакладнасць і адназначнасць – тыповыя рысы мовы навукі.

Шматзначная лексіка таксама ўжываецца ў навуковых тэкстах пераважна ў

адным значэнні, не характэрным для іншых функцыянальных стыляў. 3 9

слоўнікавых значэнняў дзеяслова паказаць для навуковых тэкстаў

найбольш характэрна 6-е: 'Выявіць, раскрыць што-н'. // Даказаць; з 8

значэнняў адкрыць – 6-е: 'Заўважыць, знайсці ў выніку экспедыцыі

або

навуковага даследавання нешта зусім новае або даўно забытае'; з шасці

значэнняў лічыць – 6-е: 'Расцэньваць якім-н. чынам, успрымаць як-н.' //

'Рабіць якія-н. заключэнні, прызнаваць' // 'Думаць, меркаваць, мець думку

наконт чаго-н'. Прыведзеныя прыклады паказваюць яшчэ адну асаблівасць

агульнанавуковай лексікі – неўжывальнасць у канкрэтных значэннях.

Слова беларускае: З гісторыі

лексікалогіі і

лексікаграфіі / Пад рэд.

А.Я.Міхневіча. – Мн., 1992. – С. 32–36.

Т.П. Бандарэнка

СІНТАКСІЧНЫЯ ВАРЫЯНТЫ І ЛІТАРАТУРНАЯ НОРМА

Слова водзыў у значэнні 'думка, вуснае ці пісьмовае заключэнне аб

артыкуле, кнізе, навуковай працы і пад.' у сучаснай беларускай

літаратурнай мове ўжываецца самастойна ці ў якасці галоўнага члена

субстантыўных словазлучэнняў з прыназоўнікава-склонавымі формамі «аб

+ месны» (водзыў аб дысертацыі, аб манаграфіі, аб аўтарэфераце) і «на +

вінавальны» (водзыў на дысертацыю, на манаграфію, на аўтарэферат).

Такое варыянтнае кіраванне абумоўлена семантыка-сінтаксічнымі

прычынамі. Назоўнік водзыў – аддзеяслоўны, утвораны ад дзеяслова

адазвацца. Запазычваючы ў дзеяслова семантыку, назоўнік запазычвае ў

яго і тып сінтаксічнай сувязі – кіраванне вінавальным склонам з

прыназоўнікам на: (адазвацца на падзеі – водзыў на падзеі).

Мадэль «водзыў + на + вінавальны» падтрымліваецца ў мове аналогіяй

з субстантыўнымі словазлучэннямі тыпу рэцэнзія на кнігу, на манаграфію і

пад., паколькі назоўнік водзыў ('думка, вуснае ці пісьмовае заключэнне аб

артыкуле, кнізе, навуковай працы і пад.') і назоўнік рэцэнзія блізкія

паводле значэння.

Разам з тым назоўнік водзыў уваходзіць у адну семантычную групу са

словамі думка, меркаванне і пад., якія кіруюць месным склонам з

прыназоўнікам аб (думка аб рамане, думка аб прачытанай кнізе), а таму

ўпаўне апраўдана і сінтаксічная мадэль водзыў аб паэме, водзыў аб

дысертацыі і пад.

Слова характарыстыка, як вядома, мае два значэнні: 1) 'апісанне

характэрных адрознівальных уласцівасцей і рыс каго- ці чаго-небудзь'

(характарыстыка эпохі, характарыстыка літаратурнага твора)'; 2)

'афіцыйны дакумент з водзывам аб службовай, грамадскай і іншай

дзейнасці чалавека' (характарыстыка з месца вучобы, абмеркаваць

характарыстыку, падпісаць характарыстыку).

Нарматыўным у літаратурнай мове традыцыйна лічылася кіраванне

слова характарыстыка (у абодвух значэннях) родным склонам залежнага

кампанента: характарыстыка работы ўстановы, характарыстыка

старшага навуковага супрацоўніка. Здольнасць назоўніка

характарыстыка кіраваць родным беспрыназоўнікавым можна

растлумачыць дэрывацыйна-семантычнай суадноснасцю яго з дзеясловам

характарызаваць, звычайная пазіцыя якога – у словазлучэннях з

вінавальным прамога аб'екта (характарызаваць пэўны перыяд,

характарызаваць студэнта). Здольнасць дзеясловаў спалучацца з

вінавальным беспрыназоўнікавым, структура такіх словазлучэнняў

вызначаецца граматычнымі прыметамі дзеяслова, у прыватнасці

катэгорыяй пераходнасці. У сувязі з тым, што катэгорыя пераходнасці

ўласціва толькі дзеяслову, вінавальны склон прамога аб'екта знаходзіцца

«ў выключным карыстанні дзеяслова і ў поўным падпарадкаванні яму»

(В. У. Вінаградаў).

Паколькі ў назоўніках, словаўтваральна і семантычна звязаных з

дзеясловамі, не захоўваюцца дзеяслоўныя катэгарыяльныя прыметы,

спалучэнне назоўнікаў з вінавальным прамога аб'екта немагчыма. Тыпова

прыдзеяслоўны склон замяняецца родным: характарызаваць героя –

характарыстыка героя, характарызаваць вучня – характарыстыка вучня.

Структура назоўнікавых словазлучэнняў вызначаецца іменнай прыродай

галоўнага члена.

У афіцыйна-дзелавым стылі сучаснай беларускай літаратурнай мовы,

якому ўласціва дакладнасць, адназначнасць, слова характарыстыка ў

другім значэнні (як загаловак дакумента) кіруе прыназоўнікава-склонавай

формай «на + вінавальны»: характарыстыка на лабаранта Іванова,

характарыстыка на інжынера Паўлава. На ўзнікненне словазлучэнняў

мадэлі «характарыстыка+ на+ вінавальны» ўплыў аказалі такія

канструкцыі, як справа на каго

-небудзь, дакументацыя на каго-небудзь.

Апошнія ж, на наш погляд,– вынік аналогіі са словазлучэннямі тыпу заява,

скарга на каго-небудзь (а яны ў сваю чаргу – вынік уплыву дзеяслоўнага

кіравання на развіццё іменнага, параўн.: заявіць на суседа ў суд, скардзіцца

на дрэннае абслугоўванне).

<...> Новае кіраванне назоўніка характарыстыка – вінавальным

склонам з прыназоўнікам на – абумоўлена семантычным збліжэннем яго з

тымі словамі, якія традыцыйна кіруюць гэтай формай залежнага

кампанента. Акрамя таго, выкарыстанне мадэлі «характарыстыка + на +

вінавальны» – адзін са шляхоў пазбавіцца ад непажаданых у мове

аманімічных канструкцый: словазлучэнні тыпу «характарыстыка вучня»

можна зразумець па-рознаму (як 'характарыстыка, дадзеная вучню' і як

'характарыстыка, дадзеная каму-небудзь вучнем'). Прыназоўнік

канкрэтызуе сэнсавыя адносіны назоўнікавых словазлучэнняў, робіць іх

больш выразнымі і адназначнымі, параўн.: характарыстыка ПК

малодшага навуковага супрацоўніка і характарыстыка ПК на малодшага

навуковага супрацоўніка.

Дарэчы, імкненне замяніць беспрыназоўнікавае кіраванне

прыназоўнікавым наглядаецца ў многіх іменных словазлучэннях,

напрыклад: акт праверкі – акт аб праверцы, атэлье рамонту – атэлье па

рамонту.

Такім чынам, загаловак дакумента «Характарыстыка на выпускніка

школы» нельга лічыць памылкай. Гэта мадэль правамерная ў мове і

шырокаўжывальная ў ёй. Разам з тым такі варыянт, на нашу думку, не

адмяняе і не выцясняе традыцыйнага «Характарыстыка выпускніка

школы».

Аднолькава правамерныя ў мове і варыянтныя словазлучэнні тыпу

водзыў на дысертацыю, водзыў аб дысертацыі.

Заява – пісьмовы зварот асобных грамадзян ва ўстановы па пытаннях

службовага і асабістага характару.

Як аформіць назву заявіцеля (аўтара дакумента) – у форме роднага

склону без прыназоўніка ці з прыназоўнікам (заява Васільевай ці ад

Васільевай?)?

3 пункту погляду логікі і літаратурнай нормы дапусцімы абедзве

формы. У першым выпадку падкрэсліваецца прыналежнасць дакумента і

слова заява адказвае на пытанне ч ы я? (ч ы я заява? – Васільевай;

параўн.: білет, пропуск, пашпарт Васільевай); у другім выпадку

падкрэсліваецца адрасуючы характар дакумента і пытанне накіравана як

бы з боку з мэтай высветліць, ад каго дакумент (заява а д к а г о? – ад

Васільевай).

Родны склон з прыназоўнікам ад пры слове заява са значэннем

'дакумент, у якім ёсць прапанова, скарга або просьба якой-небудзь асобы,

адрасаваныя арганізацыі ці кіруючай асобе' на практыцы можна сустрэць

даволі часта, асабліва, калі побач аказваюцца два прозвішчы – прозвішча

адрасата і прозвішча аўтара, напрыклад: Дырэктару сярэдняй школы №

120 Іванову I. П. ад Пятровай Я. У.<...>

Паяўленне прыназоўніка ад у такой сінтаксічнай мадэлі тлумачыцца

тым, што залежнае слова (назва таго, хто падае заяву) стаіць адпаведна

форме перад галоўным канпанентам назоўнікавага словазлучэння (назва

дакумента, па сутнасці,– Васільевай заява). Таму ўся канструкцыя тым, хто

піша, часта не ўспрымаецца як адзін сказ. На ўзнікненне словазлучэнняў

заява ад каго-небудзь уплываюць канструкцыі тыпу атрымаць заяву ад

Васільевай, паступіла заява ад Васільевай і пад.

Назва заявіцеля з прыназоўнікам адлюстроўвае звычайную сэнсавую

сувязь (заява ад супрацоўніка, па аналогіі з, напрыклад, пісьмо ад маці).

Відавочна, што заканамерныя абодва спосабы – і родны

беспрыназоўнікавы, і родны з прыназоўнікам ад. Канцылярская традыцыя

таксама дапускае абодва варыянты, але ў наш час перавага аддаецца

першаму – без прыназоўніка.

Пытанні культуры пісьмовай мовы /

Пад рэд. А.І. Падлужнага. – Мн., 1991. – С. 166–169.

Рыгор Шкраба

КРЫНІЦА ВОБРАЗАЎ

Відаць, штамп нарадзіўся разам з літаратурай. Жыве ён і сёння, і нават

няблага адчувае сябе на старонках газет. Мы мелі выпадак звярнуць увагу

на штампаваныя перыфразы са словам “прапісаць” Гэтыя штампы

палюбіліся не толькі газетчыкам – яны праніклі на старонкі мастацкіх

твораў. Чаго толькі не прапісваюць некаторыя аўтары

: станкі на заводзе,

творы ў літаратуры, тэлевізары ў хатах, дысцыпліну ў класе, экспанаты на

выстаўках, дрэвы ў пейзажах, кнігі ў бібліятэках, спектаклі ў тэатрах...

Сведчаннем таго, як перыфраза, не пазбаўленая навізны і нават

паэтычнасці, ад частага ўжывання ператвараецца ў штамп, можа служыць

выраз “блакітны экран”, які дарэчы і недарэчы пачалі

ўжываць замест слоў

“тэлевізар” і “тэлебачанне”.

Што ж, кожнаму сваё. Адзін любіць яркае, дакладнае вобразнае слова, і

перыфраза памагае яго шукаць. Другому падабаецца гаварыць пра самыя

простыя рэчы цьмяна, блытана-складана, і ён падпарадкуе перыфразу

сваім мэтам. Яна спадабалася канцылярскаму стылю. I трэба сказаць, што

ён выкарыстоўвае яе па-свойму вынаходліва.

Адкідаючы ўсё тое добрае,

што дае перыфраза мастаку, канцылярскі стыль бярэ сабе неканкрэтнасць,

мнагаслоўнасць, прыблізнасць. I яшчэ ўяўную мнагазначнасць. Тады

замест пераплысці раку мы чытаем пераадолець водную перашкоду, замест

зламаць руку – зрабіць цялеснае пашкоджанне. Тады копанка

ператвараецца ў штучны вадаём, карова – у рагатую скаціну, свіння – у

хатнюю жывёліну, конь – у цяглавую

сілу, качка – у вадаплаваючую

птушку, ліпа – у зялёнае насаджэнне, заява – у дзелавую паперу, крама – у

гандлёвую кропку.

Шкраба Р. Энергія слова. – Мн., 1988. – С. 123-124.

Рыгор Шкраба

ДЗЕ ШТО СКАЗАЦЬ

У мове ідзе няспынны працэс узбагачэння слоўніка, удасканалення

сінтаксісу, памнажэння выяўленчых сродкаў і адмірання ўсяго таго, што

адслужыла свой век або трапіла ў яе выпадкова, з-пад пяра

непатрабавальных аўтараў. Прыкладаў таго і другога можна назваць

нямала. Паскорана гэты працэс памнажэння моўных багаццяў і вызвалення

ад пустазелля ідзе ў нашы часы

, калі такое вялікае пашырэнне атрымалі

сродкі масавай інфармацыі.

Яшчэ некалькі год таму назад нават у слоўніках іншамоўных слоў не

было слоў “канфрантацыя”, “інтэграцыя” або “эскалацыя”, а слова

“разрадка” было ў такім пасіўным запасе, што нават не трапіла ў рэестр

тлумачальных слоўнікаў. Сёння гэтыя словы ў беларускай мове сталі

абжытымі, такімі

ж свойскімі, як і спрадвечна беларускія. Без іх не

абысціся, бо яны азначаюць глабальныя працэсы, што адбываюцца ў свеце.

Можна сказаць, на нашых вачах словы “радовішча” і “свідравіна”

перайшлі з пасіўнага ў актыўны слоўнік, выцесніўшы ў першым выпадку

нязграбную кальку, а ў другім зрабіўшы больш празрыстым геалагічны

тэрмін. Гэтых слоў не было ў першым выданні “Руска-беларускага

слоўніка”, а сёння

без іх не абыходзяцца ні газета, ні радыё, ні

тэлебачанне.

Гэта той прыклад, калі друк памог увесці ў актыўны абыходак словы,

якія былі ў мове, але не ўжываліся ці ўжываліся рэдка. Добрую службу тут

саслужыла парада нашага класіка, які раіў уважліва ставіцца да

фальклорных крыніц і жывой гаворкі, каб не

пакінуць без увагі тое, што

ўжывалася, але чамусьці забыта ці ўжываецца і невядома нам.

На жаль, друк можа памагчы не толькі павышэнню культуры мовы,

узбагачэнню яе слоўніка, удасканаленню сінтаксісу. Бываюць выпадкі,

калі ён памагае дасягнуць адваротнага – замацоўвае і пашырае тое, што

трэба выганяць з мовы.

Многія штампы, якія вандруюць са старонкі

на старонку, укараніліся

пры актыўнай падтрымцы газеты. Калі ў мастацкім творы сустрэнеце

«прыкласці намаганні», «пераадолець недахопы» або «аказаць дапамогу»,

так і знайце: аўтар сам сябе перакладае, на жаль, не лепшым чынам.

Прычына жывучасці штампаў даўно вядома. Яны заўсёды навідавоку,

іх не трэба шукаць, над імі не трэба думаць. Адно толькі

ўстаўляй у тэкст,

падобна да таго, як з гатовых дэталяў збіраюць машыну.

Калі газета піша «ўзвясці» там, дзе па-руску скажуць «построить»,

«соорудить», «воздвигнуть», дык толькі таму, што аўтар прывык гаварыць

штампамі. Штодзень мы чытаем, як «узводзяцца» палацы культуры і

свінарнікі, хаты і клубы, комплексы і спартыўныя пляцоўкі, стадыёны і

плаціны. А можа, наша мова і сапраўды такая бедная на сінонімы,

варыянты і дублеты, што даводзіцца карыстацца адным-адзіным словам?

Варта паслухаць жывую гаворку, каб пераканацца ў адваротным. Адзін раз

людзі скажуць: хаты ставяць, другі – рубяць, трэці – муруюць, чацвёрты –

скідаюць на скорую руку, пяты – будуюць.

Яшчэ К. Чорны дакараў крытыку

за тое, што яна не заўважае мовы

твора. 3 таго часу крытыка вельмі вырасла і можа пахваліцца многімі

дасягненнямі. Аднак папрок празаіка і сёння застаецца ў сіле. Не часта

сустрэнеш артыкул, у якім грунтоўна гаварылася б пра моўнае майстэрства

або на поўны голас крытыкаваўся б аўтар за беднаснь мовы.

Больш у гэтым

кірунку зрабіла пісьменніцкая крытыка. Тут перш за ўсё

прыгадваюцца артыкулы К. Чорнага, К. Крапівы, Я. Скрыгана,

М. Лужаніна, Ф. Янкоўскага. Да многіх іх парад варта больш уважліва

прыслухацца нашым мовазнаўцам, якія складаюць нарматыўныя слоўнікі.

Можна толькі пашкадавань, што не атрымала актыўнай падтрымкі

слова “наведнік”, правамернасць ужывання якога пераканальна

абгрунтаваў у адным са сваіх артыкулаў Я. Скрыган. З якога боку ні

падысці, яно мае перавагу перад калькай “наведвальнік”. Па-першае, яно

поўнасцю перадае сэнс адпаведнага рускага слова. Па-другое, у мове яму

ёсць сваякі – словы той жа мадэлі: спаведнік, адыходнік. Вучоныя вывелі

заканамернасць: калі ў мове ёсць розныя варыянты, то

яна аддае перавагу

формам больш кароткім. Яшчэ адзін суфікс тут ніякага дадатковага сэнсу

не нясе. Прынцып эканоміі кажа, што кожная марфема павінна нешта

азначаць. І мы гэта бачым у словах “галадаваць”, “гасцяваць”,

“распытоўваць”, дзе большая працягласць слова дае ўяўленне пра

большую працягласць дзеяння ў часе.

Шкраба Р. Энергія слова. – Мн., 1988. – С. 125-127.

Рыгор Шкраба

ЯК ЛЮДЗІ РАЗМАЎЛЯЮЦЬ

<...>Пераклады памагаюць раскрыць багацці роднай мовы,

паказваюць, на што яна здатна. Разам з тым яны выхоўваюць пачуццё

павагі і захаплення рускай мовай, апрацаванай выдатнымі майстрамі.

Але апроч гэтых перакладаў ёсць яшчэ пераклады патаемныя,

нібы скрытыя ад вока чытача. Каб пісаць па-руску, трэба і думаць па-

руску, а каб пісаць па-беларуску – трэба думаць па-беларуску.

Можна ўявіць сабе, у якое няёмкае становішча трапіць аўтар, які

думае, напрыклад, па-французску і, не ведаючы ўсяго багацця

беларускай мовы, зробіць на скорую руку пераклад. Будзе літаральна,

нязграбна і смешна. Якое-небудзь элементарнае «я позна сплю»

гучала б: «я раблю тлустую раніцу». У нас жа з гэтаю з'яваю вы

сустрэне-цеся даволі часта. Аўтар думае па-руску і на хаду сам сябе

перакладае па-беларуску. Прычым перакладае часта не фразу, а

паасобныя словы, зазіраючы ў слоўнік.

Глыбока памыляецца той, хто думае, што з блізкай мовы

перакладаць лягчэй. Тут ёсць свае цяжкасці. Трэба вельмі добра ведаць

адну і другую мовы, каб перадаць сэнс, улавіць адценне, захаваць

нюансы.

Чытаю абвестку ў газеце: «Сваю патрэбу ў шарсцяным

трыкатажным касцюме вы можаце задаволіць, аформіўшы заказ у

адным з наступных атэлье Мінскай швейна-трыкатажнай фабрыкі...».

Слухаю радыё: «Угнаенні – прадмет клопатаў калгаснікаў»,

«Правафланговай на вывазцы ўгнаенняў з'яўляецца брыгада...»

Давайце прасочым, як маглі трапіць у друк і ў эфір гэтыя саматужныя

вырабы. Нехта думаў і пісаў штампаванай мовай па-руску. Потым сам або

нехта іншы зрабіў пераклад. Прычым пераклад літаральны, баючыся

парушыць хоць адно слова. А чаго там вельмі мудраваць – твор жа не

мастацкі! Гаворка ідзе пра нейкія празаічныя кофты і пра не менш

празаічныя ўгнаенні. Я ўпэўнены, калі б чалавек хоць крыху падумаў ды

хоць трохі любіў беларускую мову, знайшліся б і словы чалавечыя, і

штамп – яго вялікасць – не пранік бы ні на старонкі газеты, ні ў эфір.

Той, хто першы ўжыў слова «правафланговы» ў пераносным

значэнні, быў мастаком. Таму ж, хто бяздумна робіць з яго штамп, проста

не хапае добрага густу.

Некалі I. Ільф і Я. Пятроў пісалі, што яны рашуча і бязлітасна

адкідалі слова, калі яно прыходзіла на памяць абодвум адразу. Я думаю,

ці не скласці нам слоўнік штампаў, сцёртых эпітэтаў, штучных калек.

Можа, варта такі слоўнік друкаваць у самых масавых выданнях з

папярэджаннем: асцярожна – штамп! бойцеся калькі!

Захочацца некаму, напрыклад, сказаць, што дзень прайшоў без

карысці, хай адразу адкідае «я страціў дзень», бо гэта вельмі недакладны

выраз. I таму, што ён недакладны, ім можна перадаць дзесяткі іншых

здарэнняў, станаў і выпадкаў: страціць грошы, страціць сябра, страціць

працу, страціць прыхільнасць блізкага чалавека, страціць давер чытача,

страціць пачуццё мовы, страціць густ. А ў той жа час, каб сказаць пра

бескарысна пражыты дзень, можна знайсці добрыя словы. Калі ласка,

мова, як залатая рыбка, гатова паслужыць вам: змарнаваць дзень, сцерці

дзень, управіць дзень, збузаваць дзень, упейкаць дзень...

Альбо прыйдзе на памяць выраз «духмянае сена» – адразу адкідайце.

Шукайце слова, каб тое сена, пра якое расказваеце вы, не было падобна

на сена ў творах яшчэ ста аднаго аўтара. Ды яно і сапраўды кожны раз

пахне па-рознаму. Як між іншым і хлеб, і бярозавік, і сасна, і бэз, і

яблык...

Штампы асабліва любяць аўтараў, якія не хочуць або не ўмеюць

шукаць, думаць, хвалявацца.

Ці мала можна нагадаць прыкладаў, як на нашых вачах добрыя словы

сціраюцца, нібы пятакі. Яшчэ нядаўна вельмі свежа гучала «блакітны

экран». Сёння гэта такі штамп, што ні адзін больш-менш здольны паэт не

возьме яго для верша.

Але і «духмянае сена» і «блакітны экран» хоць некалі былі мастацкімі

выразамі. Апошнім часам незаслужана вялікія правы на старонках друку

атрымала канцылярскае слова «прапіска». У вуснах аптэкараў або

пашпартыстаў яно дарэчы. Але яго пачынаюць няшчадна эксплуатаваць

публіцысты, і нават дзе-хто з паэтаў спрабуе «прапісваць» пачуцці ў

сэрцах сваіх герояў.

Шкраба Р. Моваю вобразаў. – Мн., 1989. – С. 60-61.

Фёдар Янкоўскі

ГАВАРКОЕ, НЕАСЦЯРОЖНАЕ І «ВЕЛЬМІ НЯТОЕ»

Гаваркое, або характарыстычнае, слова не толькі абазначае нешта, а і

характарызуе прадмет, з'яву – тое, што абазначае; гаваркое слова адразу