Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

Асноўным граматычным значэннем г а л о ў н а й часткі з’яўляецца

яе падпарадкуючы характар. Гэта граматычнае значэнне афармляецца

звычайна пры дапамозе інтанацыі (інтанацыя незакончанасці); калі ж

галоўная частка па тых або іншых прычынах знаходзіцца пасля даданай, то

для афармлення галоўнай часткі патрабуюцца іншыя сродкі, таму што

інтанацыя ў

гэтым выпадку вымушана набывае характар закончанасці. У

такіх сказах ужываюцца часціцы то, так, дык і інш. Напрыклад: А што

далей будзе, дык немаведама (К.Чорны). Параўн. Немаведама, што далей

будзе.

Граматычныя значэнні д а д а н а й часткі бываюць розныя. Можна

вылучаць, напрыклад, наступныя тыпы граматычных значэнняў

даданай

часткі: значэнне прадметнасці, азначальнасці, месца, часу, умовы,

прычыны і падставы, мэты, меры і ступені, характару і спосабу дзеяння,

меркавання, выніку. Усе гэтыя граматычныя значэнні выражаюцца

пэўнымі фармальнымі граматычнымі сродкамі: адноснымі займеннікамі,

прыслоўямі, часціцамі, мадальнымі словамі і ўласна падпарадкавальнымі

злучнікамі. Да прыкладу, граматычнымі сродкамі выражэння прадметнага

значэння даданай з’яўляюцца займеннікі

хто, што (у розных склонах, з

прыназоўнікамі і без прыназоўнікаў) і злучнік што, які генетычна

ўзыходзіць да займенніка і служыць найбольш абстрактным выразнікам

гэтага значэння; граматычнымі сродкамі выражэння азначальнага значэння

будуць займеннікі які, каторы, чый і злучнік што за, які ўзыходзіць да

аднайменнай узмацняльнай часціцы; граматычнымі сродкамі выражэння

значэння месца

з’яўляюцца словы дзе, куды, адкуль, якія выступаюць або

як злучальныя словы (г.зн. у даным выпадку – прыслоўі), або як злучнікі, і

г. д.

Граматычныя сродкі, што афармляюць пэўныя тыпы граматычных

значэнняў даданай часткі, не з’яўляюцца, вядома, чымсьці застылым і

нязменным. У працэсе развіцця мовы гэтыя сродкі таксама развіваюцца:

наяўныя ўсё больш фармалізуюцца, у склад гэтай групы ўцягваюцца новыя

словы і спалучэнні, што выклікаецца ўзрастаючай патрэбнасцю больш

дакладна дыферэнцыраваць віды сінтаксічных адносін. Аднак гэты

дыяхранічны працэс пакуль што нас не павінен цікавіць. Разгледзім, як жа

размяркоўваюцца падпарадкавальныя сродкі для выражэння сінтаксічных

адносін.

Так, найбольш адметным і яскравым выразнікам адносін

атрыбутыўнасці

будзе, натуральна, даданая частка з граматычным

значэннем азначальнасці (аформленая адпаведнымі сродкамі); для а б ‘е к

т н ы х адносін – даданая з граматычным значэннем прадметнасці (таксама

аформленая адпаведнымі сродкамі) і г. д. Гэта не выключае, аднак,

магчымасці ўжывання даданых не толькі ў сваім так званым прамым

значэнні, але і

пераносна. У залежнасці ад накіраванасці неабходнай

канкрэтызацыі галоўнай часткі пры атрыбутыўных адносінах, напрыклад,

можа быць ужыта даданая частка з граматычным значэннем месца, часу і

г.д., параўн.: Вось і хата, каторую часта ён сніў... (П.Броўка). Некалькі

разоў прайшоўся ён па тых сцежках, дзе можна было знячэўку сустрэцца

з ёю (Я.Колас). Маёвай ноччу – такой, калі хмарна і месяц не свеціць, -

разведка трапіла на

засаду (Я.Брыль).

Ствараецца, такім чынам, своеасаблівы рад граматычных форм

даданых частак. Кожны з членаў такога рада мае сродкі свайго

афармлення, мае пераважную, замацаваную за ім гістарычна, функцыю ў

складаназалежным сказе і разам з тым – пры неабходнасці – можа быць

ужыты ў іншай сінтаксічнай функцыі (г. зн. пераносна).

Граматычныя сродкі, якія

служаць для афармлення таго ці іншага

граматычнага значэння даданай часткі, з’яўляюцца адзінкай іншага

сінтаксічнага ўзроўню, чым, напрыклад, граматычныя сродкі афармлення

састаўных элементаў простага сказа (слоў, словазлучэнняў). У якасці

граматычных сродкаў ужываюцца самі элементы простага сказа:

словазлучэнні і словы (як патэнцыяльныя словазлучэнні), якія

функцыянальна могуць выступаць і як члены сказа

ў моўнай адзінцы –

састаўной частцы складаназалежнага сказа (калі ўмоўна атаясамліваць гэту

адзінку з простым сказам), напрыклад: Блізка пры дарозе варушыліся

рабочыя, я к і я працавалі на падкатцы дрэва (П.Пестрак). Халявы ботаў

былі шэрымі ад пылу, у т о й ч а с я к знізу боты намоклі ад расы

(П.Пестрак).

Граматычныя адносіны, што ўстанаўліваюцца паміж галоўнай і

даданай часткамі складаназалежнага сказа, знаходзяць сваё фармальнае

выражэнне не толькі ў даданай частцы, але даволі часта і ў афармленні

галоўнай часткі. Калі разглядаць складаназалежны сказ як факт м а ў л е н

н я, то, па сутнасці, галоўная частка і

дыктуе характар адносін. У акце

маўлення выбіраецца той апорны элемент галоўнай часткі, які патрабуе

канкрэтызацыі, дапаўнення, далейшага разгортвання і г. д., і ад таго, як (у

якім кірунку) гаворачая асоба думае яго канкрэтызаваць, стаіць у

непасрэднай залежнасці і сам характар адносін паміж кампанентамі

складаназалежнага сказа. Аднак фармальна галоўная частка звычайна

дапускае даволі вялікі спектр магчымых адносін (а, значыцца, і магчымых

функцый даданых частак). Першапачатковым абмежавальнікам гэтага

спектра і з’яўляюцца ў галоўнай частцы элементы, якія традыцыйна

называюцца с у а д н о с н ы м і (указальнымі) словамі. Гэтыя элементы

галоўнай часткі рэзка скарачаюць колькасць магчымых функцый даданых

частак

, бо яны самі па сабе з’яўляюцца першымі найбольш агульнымі

ўказальнікамі на той тып адносін, які выбіраецца гаворачай асобай

(адносіны атрыбутыўныя, аб’ектныя, прасторавыя і г. д.). Дзякуючы гэтай

сваёй ролі, суадносныя (указальныя) словы семантычна паралельныя з

даданай часткай, а таму паміж апорным элементам галоўнай часткі і

суадносным словам, з

аднаго боку, а таксама паміж апорным элементам

галоўнай часткі і даданай часткай, з другога боку, фактычна

ўстанаўліваюцца своеасаблівыя адносіны тоеснасці або ўдакладнення

(абмежавання аб’ёму). < ... >

Так як граматычныя адносіны паміж галоўнай і даданай часткай

фармальна знаходзяць сваё выражэнне і ў функцыянальным значэнні

даданай часткі, і ў пэўнай ступені ў суадносных словах галоўнай часткі, то

з пункту гледжання

афармлення складаназалежнага сказа як адзінага

сінтаксічнага цэлага многа агульнага паміж сабой маюць і суадносныя

словы, і сродкі выражэння граматычнага значэння даданай часткі. І тыя, і

другія выконваюць ролю сродкаў сувязі кампанентаў складаназалежнага

сказа. Адсюль зразумела, што ў радзе выпадкаў суадносныя словы

выконваюць тую ж ролю, што і злучнікі ці злучальныя словы

, напрыклад:

Натрапіш на дарозе на якую машыну ці фурманку, тады і мяне падбярэш

(М.Лынькоў). У радзе выпадкаў нават адбываецца аб’яднанне суадносных

слоў галоўнай часткі і былых злучнікаў (злучальных слоў) даданай часткі,

якое прыводзіць да стварэння так званых састаўных злучнікаў, напрыклад:

З тых пор як пайшлі на аблаву,

цягнецца іх паляванне да сённяшніх дзён

(А.Куляшоў).

Такім чынам, тое кола граматычных сродкаў, якія выкарыстоўваюцца

для афармлення граматычных значэнняў даданай часткі складаназалежнага

сказа, не можа быць зведзена да часціны мовы. < ... >

Безумоўна, у гэтых граматычных сродках таксама наглядаецца

тэндэнцыя, якую можна было б вызначыць як імкненне да фармалізацыі. У

якасці

такіх фармалізаваных сродкаў, што захавалі толькі агульнае

значэнне паказчыка адносін, можна назваць, напрыклад, злучнікі што, як,

бо, руск. если і падобныя. Гэта ўжо, можна сказаць, граматычныя сродкі,

якія “адстаяліся”, ядро гэтай катэгорыі. Толькі такія словы маюць права

быць уключанымі ў кола моўных адзінак, што называюцца часцінамі мовы

– злучнікамі. Усе ж

астатнія сродкі, накшталт так званых злучальных слоў,

працягваюць заставацца ў межах займеннікаў і прыслоўяў ; утварэнні тыпу

таму што, нягледзячы на тое што, руск. вследствие того что і іншыя

застаюцца спалучэннямі слоў, якія адносяцца да розных часцін мовы. І

злучальныя словы, і прыведзеныя словаспалучэнні дыяхранічна можна

разглядаць як базу фарміравання часціны

мовы – злучнікаў (у даным

выпадку падпарадкавальных).

Шуба П.П. Граматычная характарыстыка

падпарадкавальных злучнікаў //

Беларуская мова і мовазнаўства. – Мінск., 1973. Вып. 1.

І.А. Кісялёў

Як справядліва адзначаецца ў літаратуры, “часціцы ўяўляюць сабой не

нейкую перыферычную з’яву моўнай сістэмы, а належаць да асноўных і

неабходных сродкаў моўных зносін”

*. Аб гэтым, у прыватнасці, сведчыць

шырокае выкарыстанне іх у маўленні. Як паказаў праведзены намі

статыстычны аналіз рада твораў рускай мастацкай літаратуры з колькасцю

155 390 словаўжыванняў і мастацкіх твораў беларускай літаратуры з

даўжынёй тэксту 257 290 словаўжыванняў, часціцы адпаведна адзначаны

10 092 (6,5%) і 12 976 (5%) разоў. < ... >

Тым не менш у навуковай літаратуры часціцы нярэдка разглядаюцца

як неістотны

, дапаможны разрад слоў, які не мае лексічнага значэння і не

нясе пэўных сінтаксічных функцый, як з’ява перыферыйная,

факультатыўная.

У адносінах да наяўнасці/адсутнасці ў часціц лексічнага значэння ці

характару гэтага значэння адзначаюцца наступныя пункты погляду.

Адна група вучоных лічыць, што ў часціц, як і ўвогуле ў службовых

слоў,

адсутнічае лексічнае значэнне, што яны маюць толькі граматычнае

значэнне. “Некаторыя словы, - сцвярджаў А.А.Шахматаў, - маюць

выключна граматычнае значэнне: гэта словы службовыя”

. < ... >

“Службовыя словы, - пісаў А.М.Гвоздзеў, - не валодаюць лексічным і

граматычным значэннем, як знамянальныя словы, і выступаюць толькі як

носьбіты граматычных значэнняў”

Другая група мовазнаўцаў, не адмаўляючы поўнасцю наяўнасці ў

часціц лексічнага значэння, указвае на яго непаўназначнасць,

непаўнацэннасць. Так, У.А.Багародзіцкі гаворыць аб “паніжанай

знамянальнасці” часціц

, Л.М.Чысцякова – аб іх “аслабленым лексічным

значэнні”

Трэцяя група даследчыкаў (Г.І.Чырва, Ю.Г.Скіба і інш.) указвае на

кантэкстуальную, сінтаксічную абумоўленасць лексічнага значэння часціц.

“Ізалявана, па-за пэўным тыпам канструкцый, часціцы пазбаўлены

лексічных значэнняў”, - падкрэслівае Н.Ю.Шведава

Не пагаджаючыся з прыведзенымі вышэй выказваннямі, мы, як і рад

іншых даследчыкаў, у разуменні часціц, ва ўстанаўленні суадносін паміж

так званымі знамянальнымі і службовымі словамі зыходзім з таго, што

“тэрмін “знамянальны” нязручны, бо стварае памылковае ўражанне, што ў

мове ёсць не толькі знамянальныя, але і не знамянальныя словы. У

сапраўднасці

ўсе словы па-свойму знамянальныя”

. Расчляненне слоў на

знамянальныя і службовыя неправамерна ў тых адносінах, што “асноўныя,

якасныя адрозненні слоў ідуць па лініі адрозненняў часцін мовы, і

класіфікацыя па часцінах мовы заўсёды ёсць класіфікацыя слоў. Падзел жа

Мирович А. Основные функции частиц в современном русском языке // Лексикографический сборник,

вып. 5. – М., 1962, с. 104.

Шахматов А. А. Синтаксис русского языка. – Л., 1941, с. 432.

Гвоздев А.Н. Современный русский литературный язык, ч.1.–М., 1958, с. 388.

Богородицкий В.А. Общий курс русской грамматики. – М. –Л., 1935, с. 105 – 106.

Чистякова Л.М. К методике стилистического анализа частиц // Русский язык в школе. -1951. - №5, с.44.

Шведова Н.Ю. Очерки по синтаксису русской разговорной речи. – М., 1960, с. 97.

Будагов Р. А. Введение в науку о языке. – М., 1958, с. 18.

па лініі службовасці і паўназначнасці праходзіць па розных часцінах мовы

і ўяўляе сабой класіфікацыю ўнутры слова”

. Так, многія словы

знамянальных часцін мовы (некаторыя займеннікі, прыметнікі, дзеясловы і

інш.) могуць выступаць як службовыя. Напрыклад, пры ўтварэнні

аналітычных форм будучага часу ад дзеясловаў незакончанага трывання (Я

буду чытаць. Мы будзем пець); у складзе выказніка многія дзеясловы (ці

іншыя знамянальныя словы) выконваюць службовыя функцыі (Ён стаў

вучоным. Усе павінны

спаць) і г. д. У гэты ж час часціцы – у некаторых

выпадках свайго ўжывання паўназначныя. Яны могуць быць носьбітамі

лагічнага націску, быць структурна неабходнымі кампанентамі

канструкцыі, ужывацца самастойна, па-за сувяззю са знамянальнымі

словамі, у некаторых выпадках – нават кіраваць знамянальнымі словамі ці

самастойна выступаць у функцыі нейкага члена сказа.

Киселёв

И.А. Частицы в современных

восточнославянских языках. – Минск, 1976.

СТЫЛІСТЫКА І КУЛЬТУРА МОВЫ

Л.М. Шакун

ДА ХАРАКТАРЫСТЫКІ ФУНКЦЫЯНАЛЬНЫХ СТЫЛЯЎ

БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

Класіфікацыя функцыянальных стыляў літаратурнай мовы – праблема,

якая яшчэ чакае свайго вырашэння. Так, некаторыя даследчыкі,

грунтуючыся толькі на фармальных, інтралінгвістычных крытэрыях,

выказваюць думку, што мастацкі стыль нельга супастаўляць у адным радзе

з іншымі стылямі, паколькі ён выконвае акрамя камунікатыўнай таксама і

эстэтычную функцыю, і гэта прадвызначае ярка выражаную

своеасаблівасць ужывання ў ім моўна-выяўленчых сродкаў у параўнанні з

усімі астатнімі стылямі. Часам мова мастацкай літаратуры ўвогуле

выключаецца з паняцця літаратурнай мовы на той падставе, што яна

шматстылявая (дапускае выкарыстанне рознастылявых сродкаў),

незамкнутая ў адносінах да нелітаратурных моўных элементаў, што

быццам не існуе наогул такіх агульных рыс, якія былі б уласцівы ў цэлым

толькі ёй.

У беларускім мовазнаўстве мастацкі функцыянальны стыль,

нягледзячы на ўсю спецыфіку яго дыферэнцыяльных прымет, традыцыйна

разглядаецца ў адным радзе з іншымі функцыянальнымі стылямі. Пры

гэтым улічваюцца, па-першае, грамадскія функцыі яго – тое, што ён

забяспечвае зносіны ў адной з важнейшых галін чалавечай дзейнасці і ў

гэтым плане можа суадносіцца з іншымі функцыянальнымі стылямі. Па-

Смирницкий А. И. Морфология английского языка. – М., 1959, с 390.

другое, пад увагу бярэцца той факт, што выкарыстанне выяўленчых

сродкаў у мове мастацкай літаратуры, як і ў іншых функцыянальна-

стылістычных разнавіднасцях беларускай літаратурнай мовы,

абумоўліваецца агульнымі заканамернасцямі функцыяніравання і развіцця

яе сістэмы. “Мова пісьменнікаў выконвае камунікатыўную функцыю, як і

ўсякая іншая, – адзначаецца ў памянёнай вышэй працы па беларускай

стылістыцы. – Якімі б індывідуальнымі рысамі ні вызначалася гэтая мова,

яна “ствараецца” на базе “агульнай мовы”. У мастацкім творы эстэтычная

функцыя мовы як бы падначалена камунікатыўнай функцыі” (Цікоцкі М.Я.

Стылістыка беларускай мовы. Мн., 1976. С. 8).

Больш таго, даследчыкі аднадушна падкрэсліваюць вядучую ролю

мастацкага стылю ў агульнай сістэме функцыянальна-стылістычных

разнавіднасцей сучаснай беларускай літаратурнай мовы.

Арганічнае адзінства мастацкага і іншых функцыянальных сгыляў,

вядучая роля мастацкага стылю ў стылістычнай сістэме сучаснай

беларускай літаратурнай мовы – яе яркая адметная асаблівасць. Гэта –

заканамерны вынік усяго гістарычнага развіцця сучаснай беларускай

літаратурнай мовы, станаўленне якой пачалося ў мінулым стагоддзі і

працякала ў непасрэднай сувязі з развіццём нацыянальнай літаратуры

беларускага народа.

Сучасная беларуская літаратурная мова зараджалася і афармлялася ў

неспрыяльных сацыяльна-палітычных умовах дарэвалюцыйнай

рэчаіснасці, калі беларускі народ не меў сваёй уласнай дзяржаўнасці. У

такіх умовах галоўнай сферай літаратурнай апрацоўкі мовы непазбежна

станавілася мастацкая літаратура і публіцыстыка – тыя літаратурныя

жанры, якія якраз і маглі найбольш паспяхова служыць для народных мас

сродкам нацыянальнага самавыказвання і параўнальна з іншымі жанрамі

давалі шырэйшы прастор для моватворчасці. Іншыя ж сферы грамадскага

жыцця (навука, заканадаўства, справаводства і г. д.) заставаліся цалкам

недаступнымі для так званых недзяржаўных моў. <...>

Аднак ужо з самага пачатку фарміравання сучаснай беларускай

літаратурнай мовы вызначыўся той магістральны напрамак, у якім

працякала ўсё далейшае яе развіццё і ўдасканаленне. Тое, што ўводзілася ў

літаратурны ўжытак, чэрпалася амаль выключна з жывой народнай

гаворкі; іншыя крыніцы ўзбагачэння сродкаў літаратурнага выказвання

адыгрывалі пабочную ролю. Можна ўстанавіць дыялектную “прывязку”

ледзь не да кожнага структурнага элемента, які замацоўваўся ў тагачаснай

беларускай літаратурнай мове. Так паступова выпрацоўвалася тэндэнцыя

асвойваць толькі тыя сродкі, якія адпавядалі характару (“духу”) жывой

народнай гаворкі.

Усё гэта прымушала ў адборы і выкарыстанні моўнага матэрыялу

свядома ці міжвольна арыентавацца на ўзоры, назапашаныя мастацкай

літаратурай. Сама ж мастацкая літаратура, яе вобразная структура,

спосабы і прыёмы адлюстравання жыцця, як неаднаразова падкрэслівалася

даследчыкамі, развівалася непасрэдна з крыніц народнай моватворчасці. У

гісторыі сучаснай беларускай літаратурнай мовы ніколі не паўставала

задача збліжэння з жывой гаворкай народа, як гэта мела месца ў гісторыі

некаторых іншых літаратурных моў. Наадварот, тым, хто ў XIX стагоддзі

пісаў па-беларуску, прыходзілася свядома ўзвышацца над сваім родным

дыялектам, паколькі справа ішла аб стварэнні агульнанацыянальнага

сродку літаратурнай творчасці. Але гэта “ўзвышэнне” зусім не азначала

адрыў ад народна-гутарковай асновы. <...>

Калі параўноўваць ступені ахопу беларускай літаратурнай мовай

розных грамадскіх сфер, то на першае месца і зараз неабходна вылучыць

мастацкую літаратуру, а затым перыядычны друк. Як сведчаць

статыстычныя даныя, амаль палавіна кніжнай прадукцыі, што выдаецца на

беларускай мове, належыць мастацкай літаратуры, арыгінальнай або

перакладной (Печать в СССР в 1978 году: Статистический сборник. М.,

1979. С. 20, 61). Мастацкая літаратура, побач з публіцыстыкай, застаецца,

такім чынам, і ў нашы дні важнейшай галіной пісьмовага выкарыстання

беларускай літаратурнай мовы.

Таму зусім правамерна сцвярджаць пра выключна важнае грамадскае

значэнне мовы мастацкай літаратуры, а адсюль – і пра яе вялікую ролю ў

развіцці выяўленчых сродкаў беларускай літаратурнай мовы. Найперш

праз знаёмства з мовай мастацкай літаратуры ствараецца ўяўленне аб

беларускай літаратурнай мове наогул; яна, гаворачы словамі аднаго з

даследчыкаў, – найлепшы прадстаўнік

мовы як такой (Норман Б.Ю.

Синтаксис речевой деятельности. Мн., 1978. С. 18). Стылістычную

адметнасць беларускай літаратурнай мовы на сучасным этапе ў значнай

меры вызначае характар сродкаў і спосабаў літаратурнага выказвання,

выпрацаваных у розных жанрах і відах нацыянальнай мастацкай

літаратуры, хоць, зразумела, нельга адмаўляць ролю ўсіх уласцівых

беларускай літаратурнай мове функцыянальных стыляў.

Даволі развітыя,

жанрава дыферэнцыраваныя, функцыянальныя стылі сучаснай беларускай

літаратурнай мовы ўзбагачаюцца і ўдасканальваюцца сваімі ўласнымі

шляхамі ў адпаведнасці з запатрабаваннямі моўнай практыкі. Але развіццё

іх адбываецца ў русле тых традыцый, што вельмі рана склаліся ў гісторыі

мовы мастацкай літаратуры. Сутнасць іх заключаецца перш за ўсё ў

параўнальна шырокіх магчымасцях выкарыстання сродкаў

народна-

гутарковага паходжання ў тэкстах самага разнастайнага зместу

(навуковага, афіцыйна-дзелавога і г. д.) і арганічным “непрыняцці” ўсяго

таго, што не стасуецца з асаблівасцямі (“духам”) жывой народнай гаворкі.

У гэтых адносінах беларуская літаратурная мова ярка адрозніваецца,

напрыклад, ад рускай літаратурнай мовы, якая выпрацавала трывалыя

традыцыі шырокага выкарыстання сродкаў кніжнага паходжання

бесперапынна папаўняецца інавацыямі, створанымі на іх базе і па іх узору.

Шакун Л.М. Карані роднай мовы. –

Мн., 2001. – с. 116-121.

А.Я. Міхневіч

ФУНКЦЫІ МОВЫ І МАЎЛЕННЯ

І ПРАБЛЕМЫ БЕЛАРУСКА-РУСКАГА ДВУХМОЎЯ

Разгледзім некаторыя вядомыя ў рэспубліцы жанры вуснага

публічнага маналагічнага маўлення, размяшчаючы іх па сацыяльнай

значымасці, устанаўліваючы там, дзе гэта магчыма, рода-відавыя

адносіны паміж імі і даючы кожнаму характарыстыку ў аспекце двухмоўя

(табл.).

Абагульненая

сітуацыя (тып

зносін)

Родавыя тыпы

маўленчых жанраў

Відавыя тыпы маўленчых

жанраў, якія адпавядаюць

канкрэтным сітуацыям і

выконваюць канкрэтныя

сацыяльныя функцыі

Мова, якая

выкарыстоўваецца

(= – аднолькава,

часцей>радзей)

Палітычныя

зносіны

I. Сацыяльна- палітычнае

красамоўства

1. Справаздачны даклад рус.>бел.

2. Палітычная прамова рус. >бел.

3. Агітацыйная прамова рус.>бел.

4. Мітынговая прамова рус.>бел.

5. Парламенцкая прамова рус.>бел.

Навучанне ІІа. Красамоўства ў

ВНУ-

1. Лекцыя рус.>бел.

2. Даклад рус.>бел.

ІІб. Школьнае

красамоўства

1 .Школьная лекцыя на ўроку рус.>бел.

2. Лекцыя для бацькоў рус.>бел.

Навуковыя зносіны III. Акадэмічнае

красамоўства

1 .Навуковы даклад рус.>бел.

2. Агляд рус.>бел.

3. Рэферат рус.>бел.

Бытавыя зносіны IV. Сацыяльна- бытавое

красамоўства

1 .Пахвальная прамова рус.>бел.

2. Надмагільная прамова рус.=бел.

3. Застольная прамова рус.=бел.

4. Вусны бытавы расказ рус.=бел.

Папулярызацыя

ведаў

V. Лекцыйнае

красамоўства

1. Лекцыя-дэманстра цыя (якая

суправаджае фільм, канцэрт,

экскурсію і г. д.)

рус.>бел.

2. Лекцыя-рэпартаж, успамін,

інструктаж і пад.

рус.

3. Лекцыя аб міжнародным

становішчы

рус.

Суд VI. Судовае

красамоўства

1. Абвінаваўчая прамова рус.>бел.

2. Абараняльная прамова рус.>бел.

Армія VII. Ваеннае

красамоўства

1 .Прамова-загад рус.

2. Інструкцыйная прамова рус.

3. Натхняючая прамова рус.

Міждзяржаўныя

зносіны

VIII. Дыпламатычнае

красамоўства

1. Прамова на міжнароднай

канферэнцыі

рус.

2. Выступленне ў працэсе

пэўнага дыпламатычнага акту

рус.

Трэцяя графа табліцы адлюстроўвае тыя моўныя жанры, якія

народжаны асаблівасцямі сучаснага ўзроўню сацыяльнага развіцця

грамадства ў межах рэспублікі, а значыць, і другасныя функцыі рускай і

беларускай моў.

Апрача прыведзеных у табліцы, могуць быць абгрунтаваны і

разгледжаны і іншыя сацыяльна значымыя маўленчыя жанры. Можна

таксама ісці ўглыб указаных жанраў, выдзяляючыя тыя ці іншыя больш

дробныя іх разнавіднасці. У цэлым жа малюнак у галіне вуснага

маналагічнага маўлення застанецца, як відаць, без істотных змен, бо ўсе

асноўныя характарыстыкі яго абумоўлены пазамоўнымі фактарамі;

моўныя ж адзінкі выступаюць толькі як сродак дасягнення сацыяльна

абумоўленых мэт уздзеяння чалавека на іншых людзей.

Суадносіны беларускай і рускай моў у функцыяніраванні дадзеных

маўленчых жанраў адлюстроўваюць, на нашу думку, агульную

заканамернасць размеркавання моў у двухмоўным асяроддзі. Гэта

заканамернасць заключаецца ў тым, што чым у большай ступені

падвергнута інтэрнацыяналізацыі тая ці іншая сфера зносін, тым у

большай ступені рэалізавана тэндэнцыя пераходу да мовы

міжнацыянальных зносін (у дадзеным выпадку – рускай). Гэта з усёй

відавочнасцю выяўляецца ў асаблівасцях зносін у арміі, у судзе, у

міжнародных зносінах у межах рэспублікі, а таксама ў сферы зносін

палітычных, навуковых, у сферы папулярызацыі ведаў і далей – ва ўсё

меншай ступені – у сферы навучання і бытавых зносін.

У кожным з канкрэтных маўленчых жанраў, якія з'яўляюцца

маніфестацыяй чалавечай мовы і пэўнай канкрэтнай мовы, маўленчага

акту і акту маўленчых зносін, рэалізуюцца моўныя функцыі ва ўсёй іх

разнастайнасці, г. зн. першасныя функцыі мовы і першасныя функцыі

маўлення, другасныя функцыі мовы і другасныя функцыі маўлення.

Канкрэтны «пучок» функцый, характэрны для пэўнага жанру, залежыць ад

спецыфікі апошняга (С. 73-75).

Пытанні білінгвізму і ўзаемадзеяння моў. –

Мн., 1982. – С. 50-75.

Г.Ф. Вештарт

ЛЕКСІЧНЫЯ АСАБЛІВАСЦІ МОВЫ НАВУКОВЫХ ТЭКСТАЎ

Лексічны склад мовы навукі характарызуецца ўжываннем слоў,

уласцівых толькі гэтаму стылю, наяўнасцю спецыфічнай лексікі –

тэрміналогіі, пераважаннем слоў з адцягненым значэннем, вялікай

колькасцю інтэрнацыяналізмаў. Але ўжо стала відавочным, што лексічную

аснову кожнага стылю,

у тым ліку і навуковага, складае міжстылявая, або

пазастылявая, лексіка, так званы нейтральны пласт, які абслугоўвае ўсе

сферы зносін і адпаведна ўсе функцыянальныя стылі. Адны даследчыкі да