Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

кнігадрукавання ў сярэдзіне ХV стагоддзя. Друкаваныя кнігі прызначаліся

шырокаму кругу чытачоў. Кніжны тэкст неабходна было зрабіць

даходлівым, легкім для разумення. Гэтаму спрыялі дзве важныя змены ў

афармленні тэкстаў: прабельны падзел на словы і пунктуацыйнае

расчляненне сказаў; разам з гэтым выпрацоўваліся і прыёмы члянення

тэкстаў на больш значныя часткі — абзацы, раздзелы і

г.д. Найбольшыя

заслугі ў гэтай справе належаць выдатным італьянскім вучоным-

гуманістам і выдаўцам Альду Мануцыю, яго сыну Паўлу і ўнуку Альду

Малодшаму (выдавецтва Мануцыяў існавала з 1494-га да 1597-га года).

Выданні Альда Мануцыя, так званыя “альдзіны”, вызначаліся такой

дасканаласцю друкарскай тэхнікі і філалагічнай апрацоўкі тэкстаў, што на

доўгі час

зрабіліся ўзорам для іншых еўрапейскіх выдаўцоў. Пунктуацыя,

устаноўленая Мануцыямі, па справедлівасці лічыцца першакрыніцай

пунктуацыйных сістэм у розных еўрапейскіх мовах нашага часу. Варта

адзначыць, што тады былі замацаваны ва ўжыванні цяперашнія формы

пытальніка (відазмененая лацінская рукапісная літара Q у спалучэнні з

кропкай) і клічніка (відазмененая лацінская літара İ ў спалучэнні з

кропкай). На

Русі новая пунктуацыя замацавалася толькі ў Пятроўскую

эпоху, пасля пераводу кнігадрукавання на “гражданскі” шрыфт. У

папярэдніх друкаваных выданнях, у тым ліку ў кнігах Ф.Скарыны,

С.Буднага, В.Цяпінскага, захоўвалася старая пунктуацыя.

§ 3. На працягу значнага часу пасля ўзнікнення новай пунктуацыі

вызначыліся два напрамкі яе развіцця ў нацыянальных еўрапейскіх мовах.

У раманскіх мовах выявілася арыентацыя знакаў прыпынку галоўным

чынам на інтанацыйныя і сэнсава-стылістычныя асаблівасці сказа;

граматычная матывіроўка знакаў тут прызнаецца неістотнай. Такая

пунктуацыя характэрна для французскай, італьянскай, іспанскай мовы, да

іх прымыкае і англійская пунктуацыя. Агульны тып яе часта называюць

французскім

. Адметныя рысы гэтага тыпу — эканомнасць і

факультатыўнасць ва ўжыванні ўнутрысказавых знакаў. У гэтых мовах,

напрыклад, не з’яўляецца абавязковай коска перад злучнікамі ў складаных

сказах, адвольна робіцца адасабленне даданых членаў сказа, больш проста,

чым у нас, запісваецца прамая мова (наш сказ “Глядзіце ж, — гаворыць

бацька, — не пазніцеся” па французскаму

тыпу пунктуацыі меў бы

выгляд “Глядзіце ж, гаворыць бацька, не пазніцеся”).

Другі напрамак праявіўся ў нямецкай пунктуацыі. Тут ужыванне

знакаў прыпынку ў пераважнай большасці выпадкаў абумоўліваецца

граматычнай структурай сказа, а яго інтанацыйныя і сэнсава-стылістычныя

Гл.: Л.В.Шерба. Пунктуация // Литературная энциклопедия. Т. IX. — М., 1935.

С. 368. Відаць, больш адпавядаў бы сутнасці справы тэрмін “раманскі тып”.

Цікава адзначыць, што французскія лінгвісты лічаць непрыймальным тэзіс аб

сувязі пунктуацыі з сінтаксісам. Сваю пунктуацыю яны вызначаюць толькі як

стылістычную. Гл.: Вопросы языкознання, 1974. №3. С.157.

асаблівасці лічацца другараднымі. Правілы пунктуацыі вызначаюцца на

граматычнай аснове і з’яўляюцца больш катэгарычнымі,

факультатыўнасць дапускаецца ў абмежаваных выпадках. Колькасць

унутрысказавых знакаў, асабліва косак, тут значна большая, чым у

пунктуацыі французскага тыпу.

Такі ж характар мае руская пунктуацыя, а разам з ёю беларуская і

ўкраінская. Польская і чэшская пунктуацыя таксама належыць

да гэтага

тыпу, але маюць і выразныя рысы “французскай” арыентацыі.

Разам з гэтымі тыпалагічнымі разыходжаннямі існуюць нацыянальныя

адрозненні ва ўжыванні асобных знакаў. Так, іспанцы ставяць пытальнік і

клічнік у сказе двойчы: перавернуты знак перад сказам, загадзя

сігналізуючы аб адпаведнай інтанацыі, і нармальны знак у канцы сказа.

Англічане ўжываюць тры віды

працяжніка падоўжаны (two–em dash),

раўназначны нашаму шматкроп’ю; нармальны (em dash), аднолькавы з

нашым, і скарочаны (en dash) — большы за наш злучок <…>.

Адзначанымі акалічнасцямі тлумачыцца неабходнасць пры перакладзе

з адной мовы на другую, калі яны адрозніваюцца ў тыпалагічных асновах

пунктуацыі і ў прыватных дэталях ужывання асобных знакаў,

“перакладаць” таксама і пунктуацыю

Нацыянальны характар маюць і назвы знакаў прыпынку. Беларускія

назвы ствараліся пад уплывам пунктуацыйнай тэрміналогіі трох славянскіх

моў — рускай, польскай і ўкраінскай. Карусь Каганец (Казімір

Кастравіцкі) у кнізе “Беларускі лемэнтар, або Першая навука чытання”

(1906 г.) даваў такія назвы: кропка, закавыка, кропка з закавыкай,

двукропе, працяжка, пытаннік, клічнік, недаказ, чужаслоў (назва дужак

адсутнічае). У першых выданнях “Беларускай граматыкі для школ” Б.

Тарашкевіча (пачынаючы з 1918 г.) знакі называліся: пункт, коска, пункт з

коскай, два пункты, працяжнік, пытальнік, клічнік, недаказ, скобкі,

чужаслоў. У пятым выданні (1929 г. ) зроблены частковыя змены: пункт,

коска, пункт з коскай (або пасрэднік), два пункты, працяжнік, пытальнік,

клічнік, недаказ (або мнагакроп’

е), дужкі, чужаслоў (або двукоссе). У

перакладных слоўніках і школьнай граматыцы 20-х гг. (М.Гарэцкі,

М.Байкоў, С.Некрашэвіч, Я.Лесік) устойлівым робіцца тэрмін кропка, але

яшчэ не знікаюць недаказ і чужаслоў. У 1937 годзе “Руска-беларускі

слоўнік”, выданы АН БССР, канчаткова замацаваў сучасныя назвы:

кропка, коска, кропка з коскай, двукроп’

е, працяжнік, пытальнік, клічнік,

шматкроп’е, дужкі, двукоссе.

§ 4. Гісторыя пунктуацыі двух апошніх стагоддзяў сведчыць, што доўгі

час яна заставалася неўпарадкаванай. Яе нормы часцей за ўсе вызначаліся

кнігавыдаўцамі і друкарскімі работнікамі — рэдактарамі і карэктарамі (па

Гл.: Л.Н. Соболев. Пособие по переводу с русского языка на французский. М.,

1952. С. 184—189.

старому азначэнню — “кніжнымі спраўшчыкамі”), а гэта непазбежна вяло

да разнабою ва ўжыванні знакаў прыпынку. Першае ўпарадкаванне рускай

пунктуацыі было зроблена толькі ў канцы мінулага стагоддзя — у кнізе

Я.К.Грота “Русское правописание” (1885 г.). Другое грунтоўнае

ўпарадкаванне пунктуацыйнай сістэмы адлюстравана ў “Правилах русской

орфографии и пунктуации” 1956 г. Па ўзорах рускіх пунктуацыйных норм

складзены і “Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі” 1959 г.

Зразумела, што існаванне гэтых норм зусім не адмаўляе неабходнасці

больш глыбокага практычнага і тэарэтычнага вывучэння пунктуацыі. Як і

ўсё ў літаратурнай мове, пунктуацыя таксама знаходзіцца ў руху. Для

добрага разумення яе трэба вывучаць не толькі агульныя асновы і нормы,

але і ўсю

разнастайнасць пунктуацыйнай практыкі свайго часу, у якой

могуць праяўляцца прыметы паступовага фарміравання новых норм.

Клюсаў Г.Н. Асновы і нормы сучаснай беларускай пунктуацыі. —

Гродна, 1993. С. 7— 11.

Б.А. Крук

ГЛАВА 1. З ГІСТОРЫІ СТАНАЎЛЕННЯ І РАЗВІЦЦЯ ТЭОРЫІІ

БЯЗЗЛУЧНІКАВАГА СКЛАДАНАГА СКАЗА

ВА ЎСХОДНЕСЛАВЯНСКІМ МОВАЗНАЎСТВЕ

Праблема бяззлучнікавага складанага сказа (БСС) — адна з актуальных

у тэорыі складанага сказа. У апошнія тры–чатыры дзесяцігоддзі БСС

з’яўляюцца аб’ектам пільнага вывучэння, аднак, як слушна заўважаюць

многія даследчыкі, да гэтага часу складаныя бяззлучнікавыя канструкцыі

(СБК) “пакуль яшчэ не падпалі пад усебаковае тыпалагічнае

даследаванне”

. Да таго ж у вывучэнні БСС многа супярэчнасцей, нават

няма канцэпцыі, “на которую можно надежно опереться”

прыіх апісанні.

Гісторыі станаўлення і развіцця вучэння аб БСС, характарыстыцы

асноўных кірункаў тэорыі складанага сказа гэтага тыпу ў лінгвістычнай

літаратуры ўдзелена ўжо значная ўвага, асабліва ў рускім мовазнаўстве

Яшчэ ў граматыцы М.В. Ламаносава была звернута ўвага на складаныя

сказы, часткі якіх злучаюцца ў адзінае цэлае без дапамогі злучнікаў. У

канцы ХІХ ст. А.А. Патабня даказаў, што БСС больш старажытнныя, чым

складаныя, і існуюць як самастойныя канструкцыі, аднак, нягледзячы на

гэта, аж да канца 50–х гадоў нашага

стагоддзя рускімі вучонымі–

Абабурка М.В. Параўнальная граматыка беларускай і рускай моў. — Мн., 1992. С. 97.

Ширяев Е.Н. Бессоюзное сложное предложение в современном русском языке. — М.,

1986. С. 3.

Трэба заўважыць, што ў беларускім мовазнаўстве пытанне гісторыі станаўлення і

развіцця тэорыі бяззлучнікавага сказа не толькі не было прадметам спецыяльнага

вывучэння (як, напрыклад, праблема бяззлучнікавага і злучнікавага падпарадкавання ў

складаназалежным сказа (Груца А.П.), але і не закраналася нават у сувязі з

гістарычным даследаваннем іншых сінтаксічных з'яў.

сінтаксістамі БСС не разглядаліся як асобная сінтаксічная адзінка, што

знаходзіць сваё адлюстраванне і ў працах пазнейшага часу.

Б.А. Тарашкевіч <…> выдзяляў толькі “злучана–зложаныя сказы”. Да

іх вучоны адносіў канструкцыі, якія складаюцца з “раўнасільных

незалежных сказаў” (незалежных адзін ад другога і злучаных сэнсам), а

таксама злучаныя “рознымі злучнікамі: а, і, але

, бо, ці, толькі і інш.” <…>

Як відаць <…>, да злучана–зложаных сказаў Б. Тарашкевіч адносіў

бяззлучнікавыя і складаназлучаныя сказы ў сучасным іх разуменні.

Увагу даследчыкаў і сёння прыцягвае да сябе навуковая спадчына

заснавальніка беларускай філалогіі акадэміка Я.Ф. Карскага. Ён звярнуў

увагу на тыя пытанні ў сінтаксісе, якія на працягу доўгага

часу амаль не

закраналіся іншымі вучонымі.

<…>

Акадэмік Я.Ф. Карскі не выдзяляе БСС як асобны тып складанага

сказа. ён акцэнтуе ўвагу на шырокую ўжывальнасць у асяроддзі беларусаў

“бессоюзной речи” або “бессоюзия”, а таксама адзначае, аналізуючы

матэрыялы старажытных беларускіх помнікаў і беларускіх народных

гаворак апошніх дзесяцігоддзяў ХІХ — пачатку ХХ ст., наяўнасць

бяззлучнікавасці ў выпадках, дзе “предложения неравноправны”

<…>

У рускім мовазнаўстве тэарэтычнае асэнсаванне БСС даў А.М. Пяш-

коўскі. Асноўным у яго тэорыі з’яўляецца сцвярджэнне аб тым, што

інтанацыя ў БСС можа выконваць тыя ж функцыі, якія ў злучнікавых

сказах выконваюць злучнікі і злучальныя словы. Пры адсутнасці злучнікаў

(злучальных слоў) інтанацыя можа нават адрозніваць і дыферэнцыраваць

злучэнне/падпарадкаванне, але не можа паказаць, якая частка сказа

з’яўляецца падпарадкавальнай. Значэнне інтанацыі ў БСС, паводле

канцэпцыі А.М. Пяшкоўскага, можа быць тоесным значэнню пэўнай групы

злучнікаў.

Прадстаўнікі структурна–семантычнага напрамку (М.С. Паспалаў, В.А.

Белашапкава і інш.), які пачаў складвацца яшчэ ў 50–я гады, інакш

падышлі да вырашэння

пытання злучэння/падпарадкавання, паклалі

пачатак новай тэорыі ў вывучэнні сінтаксісу бяззлучнікавага складанага

сказа. Акцэнтацыя на структурную і семантычную (зместавую, сэнсавую)

прыметы дала магчымасць М.С. Паспелаву вызначыць БСС як самастойны

тып (падклас) складанага сказа. інтанацыя, паводле тэорыі М.С. Паспелава,

прымае непасрэдны ўдзел у афармленні БСС, але не выконвае пры

гэтым

вядучую ролю. <…>

Крытэрыем размежавання (класіфікацыі) БСС, такім чынам, стаў не

характар сінтаксічных адносін паміж часткамі, а сэнсавыя ўзаемаадносіны

частак, семантычная прымета, якая спалучаецца з марфалагічнай і

Карский Е.Ф. Белорусы. Язык белорусского народа. Вып. 3. — М., 1956. С. 460.

рытміка–інтанацыйнымі сродкамі. На гэтай аснове М.С. Паспелаў

выдзяляе складаныя сказы аднароднага і неаднароднага саставу; ён першы

супрацьпаставіў БСС злучнікавым па структурна–семантычных прыметах.

<…>

У беларускім мовазнаўстве ў 60—80–ыя гады БСС не сталі аб’ектам

спецыяльнага вывучэння. Прыватныя патанні тэорыі бяззлучнікавага

складанага сказа часткова асвятляліся ў асобных манаграфіях <…>, дзе

вырашаліся ігшыя пытанні сінтаксісу, у нарматыўнай граматыцы і

вучэбных дапаможніках <…>. Аднак гэта важная і складаная праблема

сінтаксісу не можа быць вырашана ў даследаваннях, якія ставяць перад

сабою іншыя мэты. Да таго ж у апісанні БСС мы знаходзім нямала

спрэчнага, што падкрэслівае адсутнасць адзіных агульнапрынятых

крытэрыяў іх тыпалогіі.

Так аўтары дапаможніка “Курс

сучаснай беларускай мовы: Сінтаксіс”

(1959) адзначаюць, што “граматычная прырода БСС карэнным чынам

адрозніваецца ад граматычнай прыроды складаназлучаных і

складаназалежных сказаў” <…>. У сувязі з такім вывадам, на думку

вучоных, БСС “неабходна разглядаць не як дадатковы матэрыял да

складаназлучаных і складаназалежных, а як асобную, самастойную

катэгорыю складаных сказаў, адвёўшы для яе належнае месца

ў сістэме

сінтаксісу” <…>. Пколькі граматычная форма БСС не вызначаецца

пэўнымі асаблівасцямі, якія характарызавалі б іх сутнасць і вызначалі

спецыфіку, сцвярджаецца ў дапаможніку, то ў аснове класіфікацыі

бяззлучнікавых складаных канструкцый можа ляжаць характар

сінтаксічных адносін паміж састаўнымі часткамі. <…>

<…>

Разглядаючы названую праблему, можна, нарэшце, адзначыць, што да

сярэдзіны 80–х гадоў БСС, нягледзячы

на адносна шырокую ўжывальнасць

іх у мове, вывучаны недастаткова. Многія пытанні тэорыі БСС засталіся

спрэчнымі, асобныя — адкрытымі, нявырашанымі. Пакідаючы зараз убаку

зусім не бясспрэчнае пытанне аб крытэрыях, зыходзячы з якіх можна даць

найбольш поўнае апісанне БСС, мы лічым мэтазгодным адзначыць, што

агульным момантам, які аб’ядноўвае ўсе спробы апісаць БСС,

з’яўляецца

імкненне даследчыкаў увесці іх у сістэму. Пошукі сістэмы ў вывучэнні

бяззлучнікавых складаных канструкцый і сведчаць, на нашу думку, аб

рэальнасці БСС як асобнага тыпу складанага сказа. пры гэтым даследчыкі

закранаюць і такія з’явы ў структуры БСС, якія традыцыйна ў граматыках

не апісваюцца.

<…>

<…> розныя падыходы да класіфікацыі і

апісання БСС паказваюць,

што гэта адна з самых вострых праблем у сінтаксісе складанага сказа.

Аналіз розных падыходаў у вывучэнні БСС сведчыць у першую чаргу аб

неаднароднасці гэтых сінтаксічных адзінак, што, на нашу думку, і

абумовіла пераасэнсаванне асобнымі даследчыкамі сваіх ранейшых

поглядаў на бяззлучікавыя канструкцыі і штурхала да пошукаў новых

метадычных падыходаў у іх вывучэнні і апісанні.

Пераемнасць у выкарыстанні структурна–семантычнай прыметы пры

апісанні бяззлучнікавых складаных канструкцый відавочная.

Прытрымліваецца гэтых пазіцый пераважная большасць даследчыкаў,

хоць пытанні класіфікацыі БСС на аснове характару сэнсавых адносін

паміж прэдыкатыўнымі

часткамі, як і ў цэлым праблему суадноснасці

семантыкі і сінтаксісу, вырашаюць па–рознаму. Нічога супярэчлівага ў

такім падыходзе да вывучэння БСС, на наш погляд, няма, паколькі

сінтаксічная форма састаўных частак, што ўваходзяць у склад

бяззлучнікавых канструкцый, разнастайная, як, дарэчы, і адносіны паміж

часткамі. <…>

Бяззлучнікавыя складаныя сказы прыцягнулі ўвагу навукоўцаў адносна

пазней, чым іншыя сінтаксічныя канструкцыі. У традыцыйным сінтаксісе

праблема БСС закраналася і раней, але сучаснае гучанне набыла ў апошнія

два–тры дзесяцігоддзі. На важнасць вырашэння яе для сінтаксісу

ўказваюць даследчыкі ў шматлікіх працах <…>, зазначаючы пры гэтым,

што спрэчных пытанняў у апісанні БСС яшчэ шмат. Таму няма падстаў

гаварыць аб тым, што

ўказаная праблема надуманая, штучная. <…>

Экскурс у гісторыю праблемы дазволіў не толькі пераканацца ў яе

актуальнасці і выявіць агульныя тэндэнцыі ў развіцці тэорыі БСС, але і

дапамог вызначыць тыя пытанні, якія з’яўляюцца найбольш важнымі для

беларускага мовазнаўства і чакаюць разгляду. Да ліку такіх, мы лічым,

адносіцца неабходнасць вывучэння асаблівасцей будовы

і функцыянавання

бяззлучнікавых складаных сказаў у сучаснай беларускай мове.

Крук Б.А. Бяззлучнікавыя складаныя сказы ў сучаснай беларускай

літаратурнай мове (структурна–семантычная характарыстыка):

Дысертацыя на атрыманне вучонай ступені кандыдата філалагічных

навук. — Мн., 2000. С. 12—23.

ТЭКСТАЛОГІЯ

А. Я. Супрун

ЛЕКСІЧНАЯ СТРУКТУРА ПАЭТЫЧНАГА ТЭКСТУ

(ДВА ВЕРШЫ МАКСІМА ТАНКА)

Тэкст, уласна кажучы, галоўная ці нават адзіная выява мовы. Нічога,

апрача тэкстаў, для спасціжэння мовы нам не дадзена. Мы размаўляем,

ствараючы паведамленні, кожнае з якіх можа разглядацца як тэкст. Тэкст

можа складвацца нават з аднаго слова, калі гэта слова выступае ў якасці

асобнага паведамлення; напрыклад, калі ў адказ на запытанне "Ты мяне

кахаеш?" дзяўчьна адказвае "Так" ці "Не", кожны з гэтых яе адказаў

з'яўляецца адносна закончаным паведамленнем, а таму можа разглядацца

як тэкст. Тэкст можа быць і вельмі доўгім, такім

, напрыклад, як "Каласы

пад сярпом тваім" Караткевіча, "Вайна і мір" Талстога ці "Сага аб

Фарсайтах" Галсуорсі.

Кожны тэкст арганізаваны па пэўных законах. У ім можна знайсці тыя

ці іншыя элементы пабудовы. Так, напрыклад, у афіцыйнай заяве павінен

быць указаны спачатку адрасат (той, каму заява адрасуецца), потым

адрасант (той, хто падпісвае

заяву), потым загаловак (словы Заява,

Прашэнне, Рапарт ці нешта падобнае), потым мусіць быць выкладзены

змест заявы, пастаўлены подпіс і дата напісання дакумента. Зусім іншыя

законы кампазіцыі кіруюць пабудовай мастацкіх твораў, газетньгх

паведамленняў, навуковых артыкулаў і г. д.

Побач з кампазіцыйнай структурай усе славесныя тэксты маюць

пэўную моўную структуру. Так, у вершах

можна знайсці тыя ці іншыя

чаргаванні націскных і ненаціскных складоў, што ўтвараюць рытм, пэўныя

паўторы асобных гукаў ці іх груп (алітэрацыі, асанансы, рыфма).

На працягу стагоддзяў замацавалася ўяўленне аб тым, што тэкст

складаецца са сказаў, што сказы ўтвараюцца па структурных мадэлях,

паміж якімі ў тэксце існуюць пэўныя сувязі. Граматычная структура,

як

найбольш празрыстая, і стала традыцыйна галоўным сродкам

структуравання тэкстаў.

Не адмаўляючы ролі граматычнай (сінтаксічнай, марфалагічнай)

структуры тэкстаў, неабходна таксама звярнуць увагу на лексічную

арганізацыю, лексічную структуру тэкстаў.

Можна гаварыць пра пэўныя параметры лексічнай структуры тэкстаў.

Да іх належыць слоўнікавы склад тэксту, колькасныя і якасныя суадносіны

розных слоў і словаўжыванняў

, суадносіны слоўніка дадзенага тэксту з

агульным слоўнікам мовы, у тым ліку па колькасных (частотных)

паказчыках, суадносіны гэтага слоўніка са слоўнікамі іншых твораў таго ж

аўтара, выкарыстанне і роля ў тэксце асаблівых слоў, такіх, як уласныя

імёны, дыялектызмы, неалагізмы, экзатызмы і пад., марфемныя якасці слоў

тэксту, асацыятыўныя ўласцівасці слоў, што ўтвараюць

тэкст, іх

уваходжанне ў фразеалагічныя адзінкі, наяўнаець у тэксце рэмінісцэнцый з

іншых тэкстаў і г. д. Важнымі фактарамі лексічнай структуры тэкстаў

трэба лічыць размеркаванне адабраных аўтарам слоў па тэксце, іх

паўтаральнасць ці непаўтаральнасць, а пры наяўнасці лексічных паўтораў

– іх функцыі, роля ў тэксце чаргавання розных намінацый аднаго аб'екта

(сінонімаў

), ужыванне ў тэксце слоў, што абазначаюць аднародныя з'явы,

асаблівасці лексічнай спалучальнасці слоў у тэксце на фоне

агульнамоўных заканамернасцей, суадносіны лексічнай і граматычнай

структур тэксту і г. д.

Вывучэнне лексічнай структуры тэкстаў толькі пачынаецца, але,

паколькі лексічны бок надзвычай важны пры даследаванні мовы мастацкіх

твораў, пры навучанні чужой мове і ў іншых аспектах, няма сумненняў,

што яно будзе працягвацца і дасць адпаведны плён для філалагічнай навукі

і практыкі

. Некаторыя назіранні ў гэтай галіне былі зроблены і ў дачыненні

да асобных тэкстаў сучаснай беларускай паэзіі [Супрун 1996, 124-128;

1996а, 46-50; 1998, 270-274].

Верш Максіма Танка "Самыя балючыя раны..." напісаны, відаць, у

цяжкую для паэта часіну. Ён змяшчае смутныя разважанні немаладога ўжо

чалавека пра тое, што з цягам часу чалавек усё цяжэй перажывае

душэўныя і

фізічныя раны. Верш агульналюдскага філасофскага гучання,

напоўнены журбой па тых гадах, што беззваротна прайшлі. Напісаны ён у

1973 г. белым вершам [Рагойша 1968, 193] без рыфмаў і без назвы.

Самыя балючыя раны ў дзяцінстве

Перастаюць ныць ад пацалунку маці.

У юнацтве –

самі зажываюць да вяселля.

У сталасці – загойваюцца

Ад спагады сяброў, ад чаркі

віна.

І толькі пазнейшыя раны

Ніхто і нішто не залечыць,

Апроч зямлі.

Верш складаецца з 36 словаўжыванняў 30 розных слоў. Чатыры пары

жыцця – дзяцінства, юнацтва, сталасць і сціпла не названая старасць

(замест гэтага слова эўфемістычна гаворыцца пра пазнейшыя раны) –

вызначаюць змест чатырох сказаў, што ўтвараюць тэкст верша. І кожны

раз быццам бы

паўтараецца размова пра тое, як чалавеку ўдаецца

пазбавіцца болю, што прычыняюць раны. У тым жа 1973 г. быў напісаны

верш "Да аўтабіяграфіі", у якім Танк таксама вычляняе дзяцінства,

юнацтва, сталасць, а потым піша пра курган "каля расстайных дарог", пад

якім спяць тыя, хто "жыццё аддалі за нашу свабоду і шчасце". Трэба

сказаць, што прыём падобнага члянення тэксту на часткі

выкарыстоўваецца Танкам нярэдка ("Партрэт друга" (1955), "Аслепшы"

(1974), "Ты знаеш край" (1977) і інш.). Вельмі падобны да разглядаемага ў

структурных адносінах верш "Дрэвы паміраюць" (1970).

У прыведзеным вышэй вершы слова раны выкарыстана ў першым і ў

апошнім сказах; у другім і трэцім сказах гэтае слова прапушчана

. Рана і

так – адзінае паўназначнае слова, што паўтараецца ў тэксце, дае яму

павышаную гучнасць. Слова пры першым выкарыстанні мае на пачатку

першага сказа суперлятыўнае азначэнне: самыя балючыя раны.

Дзеля перадачы думкі пра пазбаўленне ад болю выкарыстаны чатыры

сінанімічныя магчымасці: перастаюць ныць, зажываюць, загойваюцца,

ніхто і нішто не залечыць У апошнім, чацвёртым сказе з'яўляецца вельмі

спецыфічнае, бо адмоўнае, вызначэнне дзейніка, які мог бы ажыццявіць

лячэнне – ніхто і нішто; адмоўнасць дзейніка падкрэслена тыповым

славянскім паўторам адмоўя перад выказнікам: не

залечыць. Цікава, што ў

ранняй амаль рэвалюцыйнай "Песні кулікоў" Максім Танк пісаў пра тое,

што "загоім заўтра кожны знак і шрам" [Бугаёў 1964, 56].

У першым і трэцім сказах спосаб аздараўлення даецца праз далучэнне

да дзеяслова назоўніка ў родным склоне з прыназоўнікам ад: ад пацалунку,

ад спагады, ад чаркі. У трэцім сказе

гэтая канструкцыя паўтараецца, але

лексічнае напаўненне яе рознае. Спалучэнне прыназоўніка ад з назоўнікам

у родным склоне тут выступае ў прычынным значэнні. Кожны раз яно

ўскладняецца яшчэ адным назоўнікам у родным склоне без прыназоўніка,

што выступае ў варыянтах азначальнага значэння: прыналежнасці (ад

пацалунку маці, ад спагады сяброў), часткі і цэлага (ад

чаркі віна). У

другім сказе прычына ці сродак загойвання ран не ўказваецца, бо яны ў

юнацтве самі зажываюць. Але тут выступае часавае ўдакладненне: да

вяселля. Такое вызначэнне часу ідзе ад прымаўкі да вяселля зажыве,

уяўляючы сабою тэкставую рэмінісцэнцыю, згадку пра адпаведны

фальклорны тэкст. А ў чацвёртым сказе, як

ужо згадвалася, зусім іншая

развязка з поўным адмаўленнем магчымасці загойвання, якое да таго ж

завяршаецца сумнай канстатацыяй адзінага выключэння з адмаўлення:

апроч зямлі. Адно з найбольш частых слоў беларускай паэзіі, самае частае

паўназначнае ў паэтычньгх тэкстах [Мажэйка, Супрун 1992, 11] слова

зямля тут ужыта ў спецыяльным пераносным метанімічным значэнні:

'магіла'.

Такім чынам

, лексіка верша разнастайная: паўторана толькі адно

паўназначнае слова раны, ужытае ў першым і ў апошнім сказах,

нагадваючы пра прадмет верша. Відавочная суцэльнасць тэксту дасягаецца

не праз лексічныя паўторы, а праз рытмічны чатырохразовы паўтор

сітуацыі, у якой змяняецца ўзрост неназванага героя і адпаведна сродкі

лячэння ран, а таксама праз паўторы пэўных

граматычных структур: 1)

прыназоўнік ад + назоўнік у родным склоне + назоўнік у родным склоне ў

функцыі азначэння – тройчы; 2) прыназоўнік + назоўнік у месным склоне –

тройчы; 3) тройчьг ў трох першых сказах выказнік перададзены

дзеясловам трэцяй асобы множнага ліку; 4) першы раз слова раны ўжыта ў

назоўным склоне множнага ліку ў функцыі дзейніка з яўным пропускам

гэтага дзейніка ў двух наступных сказах, а потым у чацвёртым сказе –

пераўтварэнне дзейніка ў дадатак, паказчыкам чаго стаў вінавальны склон

слова раны ў апошім сказе; 5) двойчы пастаўленыя са злучнікам і

аднародныя адмоўныя дзейнікі ў гэтым самым апошнім сказе.

Лексічным сродкам аб'яднання тэксту выступае выкарыстанне

сінонімаў загойвацца, зажываць, залячыць і ў пэўным сэнсе пераставаць

ныць, а таксама абазначэнні аднародных паняццяў дзяцінства, юнацтва і

сталасць. Можна гаварыць пра прыналежнасць некаторых слоў да

аднолькавых тэматычных груп: так, слова балючыя тэматычна звязваецца

са словамі раны, ныць, зажываць, загойвацца, залячыць, утвараючы пэўнае

тэматычнае адзінства; словы пацалунак, вяселле, спагада можна далучыць

яшчэ да адной тэматычнай групы, у якой яны, праўда, не надта блізкія.

Значыць, лексічная структура верша ўтвараецца трыма радамі слоў: адзін

рад – абазначэнні ўзросту, другі рад – сінонімы слова загойваюцца, трэці –

назвы сродкаў, дзякуючы якім адбываецца гэтае загойванне, якое такім

чынам ставіцца ў

цэнтр лексічнай структуры верша. Разам з гэтымі

лексічнымі сродкамі верш аб'ядноўваецца пры дапамозе некаторых

граматычных паўтораў, а лексіка не толькі аб'ядноўвае тэкст, але разам з

тым служыць стварэнню разнастайнасці, неабходнай для кароткага агляду

цэлага жыцця, створанага ў вершы.<…>

Супрун А.Е.

Исследования по лингвистике текста:

Сб. ст. – Мн.: БГУ

, 2001. – С. 259 – 263.

С.А. Важнік

ДЗЕЯСЛОЎНАЯ МАДЭЛЬ І ПАЭТЫЧНАЯ МЕТАФАРА

Паэтычны тэкст традыцыйна лічыцца своеасаблівым “палігонам” для

“выпрабаванняў” семантычных патэнцый разнастайных моўных адзінак,

бо толькі на ім у семантыцы і граматыцы гэтых адзінак можна ўбачыць

шматлікія зрухі, пераўтварэнні, якія з пункту гледжання “граматыкі паэзіі”

служаць для стварэння мастацкага вобраза, а значыць

, маюць эстэтычную

вартасць. Паэтычная мова, такім чынам, уяўляе сабой невычэрпную

крыніцу для лінгвіста, які імкнецца адкрыць правілы "семантычнай

граматыкі": аўтар, парушаючы семантычныя законы, робіць іх

відавочнымі, яўнымі

Сёння ўжо не выклікае сумнення асобая, адмысловая роля дзеяслова ў

мастацкім тэксце, а таксама ў працэсах яго спараджэння і ўспрымання.

Маецца на ўвазе не толькі структурная, але і семантычная “гегемонія

дзеяслова”

. У сувязі з чым дзеяслоў з’яўляецца і яскравым

вобразастваральным, а таму і эстэтычна рэлевантным элементам у тэксце,

што дазволіла некалі Ш.Бадлеру даць дзеяслову трапнае “паэтычнае”

азначэнне — назваць яго “ангелам руху, без якога фраза мёртвая”. Хоць,

дзеля аб’ектыўнасці, зазначым, што часам у мастацкіх тэкстах заўважаецца

Гл. A.Wierzbicka. Semantyka języka potocznego a semantyka poеtуcka // Dociekania semantyczne. Wrocław,

1969, s. 192.

Гл. Б.Ю.Норман. Синтаксис речевой деятельности. Мн., 1978, с. 41, 133, 143.