Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

складаназалежны сказ пабудаваны ўсё ж не ў адпаведнасці з названымі

патрабаваннямі, то відавочна, што такі сказ або стылістычна маркіраваны,

або гэта парушэнне норм літаратурнай мовы. Вядома, амплітуда

адхіленняў ад нормы (стылістычна матывіраваных або нематывіраваных) у

паэтычнай мове будзе большай, што звязана ўжо з іншымі,

пазалінгвістычнымі прычынамі.

Шуба П.П. Тыпалогія

складаназалежнага сказа ва ўсходнеславянскіх

мовах // Лінгвістычныя даследаванні. — Мн., 1971. С. 263—278.

П.П. Шуба

АБ РАЗМЕЖАВАННІ ДВУХ УЗРОЎНЯЎ СІНТАКСІЧНАГА

АНАЛІЗУ

1. У працах, прысвечаных вывучэнню простага і складанага сказа,

часта не наглядаецца чоткага размежавання двух сінтаксічных узроўняў

аналізу: узроўню простага сказа і ўзроўню складанага сказа. Нярэдка

адзінкі аднаго ўзроўню механічна пераносяцца на абазначэнне

адзінак

другога, больш высокага ўзроўню. Так, да гэтага часу, напрыклад,

сустракаецца тэрмін “сказ” (параўн. “галоўны сказ”, “даданы сказ”) для

абазначэння састаўных частак складаназалежнага сказа <…>. Недаклад-

насць у тэрміналогіі стварала ілюзію тоеснасці частак адзінага

сінтаксічнага цэлага — складаназалежнага сказа — і асобнай самастойнай

адзінкі — простага сказа. Ствараўся своеасаблівы “гіпноз простага сказа”,

які доўгі час

перашкаджаў вывучэнню структуры складанага, у

прыватнасці складаназалежнага сказа.

2. Пры аналізе простага сказа ў якасці функцыянальных адзікак

вылучаюцца так званыя члены сказа: дзейнік, выказнік, а таксама

дапаўненне, азначэнне, акалічнасць. У найбольш схематычным выглядзе

мадэль простага сказа зводзіцца да называння якога-небудзь прадмета

(з’явы і інш ) і паведамлення аб ім

новых звестак. 3 гэтага пункту погляду

просты сказ дзеліцца на дзве асноўныя групы: тэму і рэму (у большасці

выпадкаў тэма супадае з традыцыйным “саставам дзейніка”, а рэма — з

“саставам выказніка”).

У складаназалежным сказе — у прасцейшай яго разнавіднасці —

таксама вылучаюцца два саставы, г. зн. дзве састаўныя часткі <…>. У

адной з іх — галоўнай

звычайна змяшчаецца паведамленне, якое паграбуе

канкрэтызацыі шляхам указання на аб’ект, месца, час, прычыну, мэту і г. д,

што і складае змест другой — залежнай, падпарадкаванай, г. зн. даданай

часткі. Неаднаразова адзначалася, што даданая частка не заўсёды

залежыць ад усяго саставу галоўнай, а іншы раз — ад асобных слоў

апошняй ці нават ад

словазлучэнняў, і толькі ў асобных выпадках — ад

усёй галоўнай часткі <…>. Нагляданні паказваюць, што ў галоўнай частцы

складаназалежнага сказа заўсёды вылучаецца асноўнае ядро, якое ўмоўна

можна было б назваць апорным элементам <…>. Дзеля гэтага ядра і

ствараецца, вобразна гаворачы, даданая частка, яму яна і падпарадкавана.

Адсюль вынікае, што ў такіх сказах, як напрыклад І пакаціўся гром,

якому век рэхам грымець (М.Танк) і І пакаціўся гром, пасля таго як

бліснула маланка — галоўная частка першага сказа толькі фармальна

супадае з галоўнай часткай другога. У гэтых сказах галоўныя часткі

адрозніваюцца характарам апорнага элемента. Калі ў першай з іх апорным

элементам будзе слова гром, то у другой — пакаціўся. Паказальна, што

апорны элемент з’яўляецца той неабходнай і разам з тым дастатковай

велічынёй, якая, уласна кажучы, і складае галоўную частку.

Ёсць нямала

выпадкаў, калі ўся галоўная частка складаецца толькі з аднаго апорнага

элемента, напрыклад: О вы, што век цэлы адзеты і сыты, і з думкай

аднэй, каб пражыць весялей (Я. Купала).

3. Паміж галоўнай і даданай часткамі ўстанаўліваюцца тыя або іншыя

адносіны (уся разнастайнасць відаў гэтых адносін аб’ядноўваецца ў

пэўныя

тыпы; так, можна вылучаць адносіны прэдыкатыўныя,

атрыбутыўныя, аб’ектныя, прасторавыя, часавыя, умоўна–выніковыя,

прычынныя, мэтавыя, меры і ступені, характару і спосабу дзеяння,

супастаўляльныя). Адзначаныя граматычныя адносіны ўстанаўліваюцца

паміж кампанентамі — састаўнымі часткамі, “членамі” складаназалежнага.

Гэтыя кампаненты, з’яўляючыся граматычнымі адзінкамі, павінны мець

пэўнае граматычнае значэнне, аформленае тымі або іншымі граматычнымі

сродкамі. Асноўным

граматычным значэннем г а л о ў н а й часткі

з’яўляецца яе падпарадкуючы характар. Гэта граматычнае значэнне

афармляецца звычайна пры дапамозе інтанацыі (інтанацыя

незакончанасці); калі ж галоўная частка з той або іншай прычыны

знаходзіцца пасля даданай, то для афармлення галоўнай становяцца

неабходнымі іншыя сродкі, таму што інтанацыя прымусова

набывае

характар закончанасці. У гэтым выпадку ўжываюцца часціцы то, так, дык

і інш. Напрыклад: А што далей будзе, дык немаведама (К.Чорны). Параўн.:

Немаведама, што далей будзе.

Граматычныя значэнні д а д а н а й часткі могуць быць розныя.

Можна вылучаць, напрыклад, наступныя тыпы даданых частак у

адпаведнасці з

іх граматычным значэннем: прадметнасці, азначальнасці,

месца, часу, умовы, прычыны і падставы, мэты, меры і ступені, характару і

спосабу дзеяння, меркавання, выніку. Усе гэтыя граматычныя значэнні

зыражаюцца пэўнымі фармальнымі граматычнымі сродкамі: адноснымі

займеннікамі, прыслоўямі, часціцамі, мадальнымі словамі, а ў першую

чаргу — падпарадкавальнымі злучнікамі. Усе гэтыя фармальныя

грматычныя сродкі аб’ядноўваюцца ў адну

групу — сродкаў сувязі

галоўнай часткі з даданай. Напрыклад, граматычнымі сродкамі выражэння

так званага прадметнага значэння даданай часткі будуць займеннікі хто,

што (у розных склонах, з прыназоўнікамі або без іх) і злучнік што, які

генетычна ўзыходзіць да займенніка і з’яўляецца найбольш абстрактным

выразнікам значэння “прадметнасці”; граматычнымі сродкамі выражэння

азначальнага значэння будуць займеншкі які, каторы, чый (у розных

склонах, з прыназоўнікамі або без іх) і злучнік што за, які ўзыходзіць да

аднайменнай узмацняльнай часціцы; граматычнымі сродкамі выражэння

значэння месца будуць адпрыслоўныя словы дзе, куды,

адкуль, якія

выступаюць або як так званыя злучальныя словы, або як злучнікі і г. д.

Граматычныя сродкі, што афармляюць пэўныя тыпы граматычнага

значэння даданай часткі, не з’яўляюцца, вядома, чымсьці застылым,

нязменным. Але як, напрыклад, і канчаткі назоўнікаў (якія з’яўляюцца

таксама с р о д к а м і

выражэння граматычных значэнняў гэтых

назоўнікаў у складзе словазлучэння), на даным гістарычным этапе можна

ўмоўна лічыць, што гэтыя сродкі склаліся і аформіліся ў пэўную

сінтаксічную катэгорыю. У адпаведнасці з гэтым найбольш яркім і чоткім

выразнікам, напрыклад, адносін атрыбутыўнасці будзе, вядома, даданая

частка з граматычным значэннем азначальнасці; для аб’ектных адносін —

даданая частка

з граматычным значэннем “прадметнасці” і г. д. Гэта не

выключае, аднак, магчымасці ўжывання даданых не толькі ў сваім так

званым прамым значэнні, але і “пераносна”. У залежнасці ад накіраванасці

неабходнай канкрэтызацыі галоўнай часткі пры атрыбутыўных адносінах,

напрыклад, можа быць ужыта даданая частка з граматычным значэннем

месца, часу і інш. Параўн.:

Вось і хата, каторую часта ён сніў (П.Броўка).

Некалькі разоў прайшоўся ён па тых сцежках, дзе можна было знячэўку

спаткацца з ёю (Я.Колас). Маёвай ноччу —такой, калі хмарна і месяц не

свеціць,— разведка трапіла на засаду (Я.Брыль).

Ствараецца, такім чынам, своеасаблівы рад граматычных форм

даданых частак. Кожны з

членаў такога рада мае сродкі свайго

афармлення, мае пераважную, замацаваную за ім гістарычна, функцыю ў

складаназалежным сказе і разам з тым — па неабходнасці — можа быць

ужыты ў іншай сінтаксічнай функцыі (“пераносна”).

4. Граматычныя сродкі, якія служаць для афармлення таго або іншага

граматычнага значэння даданай часткі, з’яўляюцца адзінкай іншага

сінтаксічнага ўзроўню

, чым, напрыклад, граматычныя сродкі афармлення

састаўных элементаў простага сказа (слоў, словазлучэнняў). У якасці

граматычных сродкаў ужываюцца самі элементы простага сказа: словы,

што могуць функцыянальна выступаць як члены сказа, і нават

словазлучэнні, напрыклад: Блізка пры заводзе варушыліся рабочыя, якія

працавалі на падкатцы дрэва (П.Пестрак). Халявы ботаў былі шэрымі ад

пылу,

у той час як знізу боты намоклі ад расы (П.Пестрак).

У святле сказанага намячаецца іншы пункт погляду на злучнікі. Можна

было б разглядаць асобна граматычныя сродкі афармлення кампанентаў

простага сказа, г. зн. сродкі сувязі членаў простага сказа, і граматычныя

сродкі афармлення кампанентаў складанага (у прыватнасці

складаназалежнага) сказа, прычым гэта — адзінкі розных узроўняў. Калі

першыя заўсёды з’яўляюцца адзінкамі больш нізкага сінтаксічнага

ўзроўню (а марфалагічна — звычайна службовымі марфемамі ці

службовымі часцінамі мовы), то другія, бясспрэчна, могуць быць і

знамянальнымі часцінамі мовы (выступаючы функцыянальна і як члены

сказа: дзейнік, азначэнне, дапаўненне, акалічнасць і інш.), і нават

спалучэннямі знамянальных

слоў са службовымі і г. д.

5. Граматычныя адносіны, якія ўстанаўліваюцца паміж галоўнай і

даданай часткамі складаназалежнага сказа, знаходзяць сваё фармальнае

выражэнне не толькі ў функцыянальным характары ўжывання даданай

часткі, але ў пэўнай меры і ў афармленні галоўнай часткі. Калі разглядаць

складаназалежны сказ як факт маўлення, то па сутнасці галоўная частка

дыктуе характар адносін. У акце маўлення выбіраецца той апорны элемент

галоўнай часткі, які патрабуе канкрэтызацыі, дапаўнення, далейшага

разгортвання і інш, і ад таго, як (у якім напрамку) гаворачая асоба мае

намер яго канкрэтызаваць, знаходзіцца ў непасрэднай залежнасці і сам

характар адносін паміж кампанентамі складаназалежнага сказа. Аднак

фармальна галоўная частка

звычайна дапускае даволі вялікі дыяпазон

магчымых адносін (а значыць, і магчымых функцый даданых частак).

Першапачатковым абмежавальнікам гэтага “спектра даданых” і

з’яўляюцца ў галоўнай частцы элементы, якія традыцыйна называюцца

суадноснымі (указальнымі) словамі. Гэтыя элементы галоунай часткі рэзка

скарачаюць колькасць магчымых функцый даданых пры той або іншай

канкрэтнай галоўнай частцы: яны самі

па сабе з’яўляюцца першымі

найбольш агульнымі паказчыкамі выбіраемага гаворачай асобай тыпу

адносін (атрыбутыўных, аб’ектных, прасторавых і г. д.). Дзякуючы гэтай

сваёй ролі суадносныя (указальныя) словы семантычна падобны на

даданую частку, а таму паміж апорным элементам галоўнай часткі і

суадносным словам, з аднаго боку, а таксама паміж апорным элементам

галоўнай часткі і даданай часткай — з другога, устанаўліваюцца фактычна

аднолькавыя сінтаксічныя адносіны. Гэта непазбежна вядзе да таго, што

паміж суадносным словам галоўнай часткі і даданай часткай

устанаўліваюцца своеасаблівыя адносіны тоеснасці або ўдакладнення

(абмежавання аб’ёму).

6. Так як граматычныя адносіны паміж галоўнай і даданай часткамі

фармальна знаходзяць сваё выражэнне як у

функцыянальным значэнні

даданай часткі (а апошняе ў значнай ступені залежыць і ад граматычнага

значэння самой даданай часткі; граматычнае ж значэнне даданай

выражаецца, як было паказана вышэй, граматычнымі сродкамі —

займеннікамі, прыслоўямі, часціцамі, злучнікамі і інш.), так і ў пэўнай

меры ў суадносных словах галоўнай часткі, то з пункту погляду

афармлення складаназалежнага

сказа як адзінага сінтаксічнага цэлага і

суадносныя словы, і сродкі выражэння граматычнага значэнння даданай

часткі маюць між сабой шмат агульнага. І тыя і другія выконваюць ролю

“сродкаў сувязі” кампанентаў складаназалежнага сказа. Адсюль зразумела,

што ў радзе выпадкаў суадносныя словы выконваюць тую ж функцыю,

што і злучнікі або злучальныя словы, напрыклад: Натрапіш на дарозе на

якую машыну ці фурманку, тады і мяне падбярэш (М.Лынькоў

). У радзе

выпадкаў адбываецца нават аб’яднанне суадносных слоў галоўнай часткі і

злучнікаў (злучальных слоў) даданай часткі, якое прыводзіць да ўтварэння

так званых састаўных злучнікаў, напрыклад: З тых пор як пайшлі на

аблаву, цягнецца іх паляванне да сёння (А.Куляшоў).

Такім чынам, пры аналізе складаназалежнага сказа мы сустракаемся з

такімі

граматычнымі адзінкамі, якія прынцыпова не супадаюць з

граматычнымі адзінкамі пры аналізе простага сказа.

Шуба П.П. Аб размежаванні двух узроўняў сінтаксічнага аналізу //

Беларускае і славянскае мовазнаўства. — Мн., 1972. С. 283—286.

Л.І. Бурак

СІНТАКСІЧНЫЯ АСАБЛІВАСЦІ СКЛАДАНАГА СКАЗА

Складаны сказ — камунікатыўная адзінка вышэйшага, у параўнанні з

простым сказам, сінтаксічнага ўзроўню. Гэта адзінка ўтвараеццца

ў выніку

аб’яднання дзвюх і большай колькасці прэдыкатыўных частак, якія

знаходзяцца ў розных семантыка–сінтаксічных адносінах паміж сабой.

Складаны сказ мае “сваю ўласную будову”, ад чаго яго прэдыкатыўныя

часткі “могуць уключаць звязачныя сродкі або мець іншыя структурныя

асаблівасці, якія дыктуюцца будовай складанага сказа як адзінага цэлага”;

ён “мае значэнне, якое

не зводзіцца да сумы значэнняў частак, валодае

сэнсавай цэласнасцю і, такім чынам, складае структурнае і семантычнае

адзінства”

. Структурна–граматычнае адзінства ўтвараецца пры дапамозе

такіх сродкаў, як злучнікі і іх аналагі, суадносныя словы, парадак

размяшчэння прэдыкатыўных частак, трывальна-часавыя і мадальныя

суадносіны дзеясловаў–выказнікаў у складзе гэтых частак; семантычнае ж

адзінства дасягаецца не толькі лексічным напаўненнем прэдыкатыўных

частак, іх сэнсавай несамастойнасцю, але і тымі ўзаемаадносінамі, у якія

яны

ўступаюць у складаным сказе.

Узаемасувязь паміж прэдыкатыўнымі часткамі ў структуры складанага

сказа часта мае далучальны характар У такім разе кожная прэдыкатыўная

частка абавязкова мае далучаючае або далучальнае значэнні. Ва ўсякім

складаным сказе (складаназлучаным, складаназалежным ці

бяззлучнікавым) далучаючая частка, як правіла, аўтасемантычная —

лексічнага напаўнення такой часткі зусім дастаткова для самастойнага

Б е л о ш а п к о в а В. А. Современный русский язык: Синтаксис. — М., 1977. С.

158.

функцыяніравання яе ў якасці асобнага (простага) сказа. Яна служыць

асновай структурнай арганізацыі складанага сказа і заўсёды будуецца як

самастойны сказ, у якім няма фармальна–граматычнык паказчыкаў, якія

сведчылі б пра неабходнасць прымацавання далучальнай часткі (у

складаназалежным сказе далучальнай можа быць толькі даданая частка).

Таму натуральна, што далучальная частка змяшчае не абавязковае

, а

дадатковае паведамленне адносна таго, пра што гаворыцца ў далучаючай

частцы складанага сказа. Будова далучальнай часткі паказвае, што гэта

частка ў адпаведнасці з яе лексічным напаўненнем самастойна

функцыяніраваць не можа, а прыстасоўвае сваю структуру да далучаючай

часткі, каб прымацавацца да яе і сумесна з ёй выразіць спецыфічную

семантыку ўсяго складанага

сказа. Падобнае дастасаванне знаходзіць сваё

адлюстраванне ў парадку слоў далучальнай часткі, анафарычных

элементах, лексічных паўторах асобных словаформ і іншых сродках.

Напрыклад: Шчокі дзяўчыны паружавелі ад хвалявання, і гэта прыдавала

ей асаблівую прываблівасць (Я. Колас). <…> 3 прыкладаў відаць, што

далучальная частка па сваёй прыродзе сінсемантычная, паколькі ў ёй ёсць

адпаведныя ўказанні на прамую

сувязь яе ў структуры складанага сказа з

далучаючай часткай.

Сінтаксічная сувязь паміж далучальнай і далучаючай часткамі

складанага сказа вызначаецца камунікатыўнымі задачамі выказвання,

атрымліваючы непасрэднае выражэнне ў разнастайных злучнікавых і

бяззлучнікавых сродках. Гэтыя сродкі з’яўляюцца “стандартызванымі

элементамі структуры”

складанага сказа; яны не толькі маркіруюць

далучальную частку, але і служаць выразнікам тых семантыка–

сінтаксічных адносін, якія ўзнікаюць паміж ёй і далучаючай часткай у

структуры складанага сказа. Устаноўлена, што семантыка–сінтаксічныя

адносіны паміж такімі прэдыкатыўнымі часткамі могуць мець

паратаксічны або гіпатаксічны характар. <…>

Складаназлучаныя, складаназалежныя і бяззлучнікавыя складаныя

сказы з далучальнымі

адносінамі маюць разнародны састаў, які знаходзіць

сваё адлюстраванне ў структурнай разнатыпнасці прэдыкатыўных частак і

парадку слоў у іх. Кожная прэдыкатыўная частка выконвае сваю функцыю

і не можа перадаць яе другой частцы, бо адносіны адной часткі да другой

не такія, як адносіны другой часткі да першай. Апрача таго, структура

гэтых сказаў вызначаецца

рознай ступенню перарывістасці. Найбольшую

перарывістасць маюць бяззлучнікавыя складаныя сказы, паколькі

адсутнасць злучнікаў і злучальных слоў прадвызначае самую працяглую

інтанацыйную паўзу на стыку прэдыкатыўных частак і сведчыць аб

мінімальнай цеснаце счаплення паміж імі. Найменшая перарывістасць

уласціва складаназалежным сказам, бо гіпатаксічныя злучнікі і злучальныя

И л ь е н к о С. Г. Сложное предложение в современном русском языке. — Л., 1976.

С. 21.

словы ў значнай меры скарачаюць інтанацыйную паўзу на стыку

прэдыкатыўных частак і сведчаць аб максімальнай (разумеецца, для

далучэння) цеснаце счаплення паміж імі. Некалькі большай

перарывістасцю характарызуюцца складаназлучаныя сказы, таму што

паратаксічныя злучнікі і злучальныя словы ў адрозненне ад гіпатаксічных

сведчаць аб меншай залежнасці далучальнай часткі ад далучаючай.

Атрымліваецца, што далучальныя адносіны

ў складаназлучаных і асабліва

ў бяззлучнікавых складаных сказах праяўляюцца больш чотка і выразна,

чым у складаназалежных сказах.

З канкрэтнымі разнавіднасцямі далучальных адносін неразрыўна

звязана адкрытасць–закрытасць структуры складанага сказа. Усе

складаназалежныя сказы і абсалютная большасць складаназлучаных і

бяззлучнікавых складаных сказаў маюць закрытую структуру. Пры такой

структуры ў складаным сказе часцей

за ўсё змяшчаюцца дзве

прэдыкатыўныя часткі (далучальная і далучаючая). Аднак не выключаны і

такія выпадкі, калі закрытую структуру складаюць тры і больш

прэдыкатыўных частак. Праўда, у гэтым разе далучальнае значэнне звы-

чайна мае апошняя прэдыкатыўная частка, якая закрывае сабой структуру

складанага сказа. Я хлеба ў багатых прасіў і маліў — яны ж

мне каменні

давалі; і тыя каменні між імі і мной сцяною вялізнаю ўсталі (М. Б а г д а-

н о в і ч). І толькі ў камбінаваных складаных сказах можа быць некалькі

далучальных частак, якія аб’яднаны разнастайнымі злучнікавымі і

бяззлучнікавымі сродкамі сувязі: Яны зноў маўчаць, але маўчанне гэта

радаснае, чыстае, ад яго вясёласць у грудзях шырыцца (I. М е л е ж).

Далучальныя і далучаючыя часткі складаных сказаў закрытай структуры,

як правіла, разнатыпныя; яны маюць рознае сінтаксічнае афармленне і па-

рознаму суадносяцца з тым семантычным цэлым, якое ўтварае ўвесь

складаны сказ.

Інакшымі ўласцівасцямі характарызуюцца складаныя сказы, якія

маюць адкрытую структуру

: яны змяшчаюць дзве, тры і больш

прэдыкатыўных частак сярод якіх адна далучаючая, астатнія —

далучальныя. Далучальныя і далучаючыя часткі складаных сказаў

адкрытай структуры больш-менш аднатыпныя; яны маюць адносна

аднолькавае сінтаксічнае афармленне і больш–менш аднолькава

суадносяцца з тым семантычным цэлым, якое ўяўляе сабой увесь складаны

сказ. Усё гэта суправаджаецца абавязковым

паўтарэннем злучніка, а пры

бяззлучнікавай сувязі — абавязковым паўтарэннем і сіметрычным раз-

мяшчэннем у кожнай далучальнай частцы асобных кампанентаў далу-

чаючай часткі: Мы сядзелі каля хаты, а воз стаяў у гумне, а бацька на

рабоце, а маці дома (К. Ч о р н ы). Смачна бульба з кілбасою, смачна буль-

ба

з агурком, смачна бульба з саланінай, смачна бульба з селядцом (А. Р у-

с а к). Аднастайнасць граматычнай будовы прэдыкатыўных частак дае

магчымасць выражаць толькі далучальна–пералічальныя адносіны паміж

імі, што істотна абмяжоўвае сферу распаўсюджвання складаных сказаў

адкрытай структуры ў сучаснай беларускай мове. Апрача таго,

аднастайнасць будовы далучальных і далучаючых частак складанага сказа

сведчыць аб мінімальнай перарывістасці яго структуры, а гэта ў сваю

чаргу збліжае далучальныя адзінкі са злучальнымі.

<…>

Апрача статычнай, складаным сказам з далучальнымі адносінамі

ўласціва таксама дынамічная

структура. Разуменне складанага сказа як

дынамічнай структуры вымагае прызнання ў ім асобай функцыянальнай

перспектывы — значэння дадзенага і новага, якое накладваецца на

структурна-граматычныя характарыстыкі яго прэдыкатыўных частак.

Асноўнымі сродкамі выражэння дынамічнай структуры ў складаным сказе

з’яўляюцца інтанацыя і парадак размяшчэння прэдыкатыўных частак. <…>

Што да парадку далучальных і далучаючых частак

у структуры складанага

сказа, дык ён, як правіла, фіксіраваны: далучаючая частка, якая актуальна

менш важная (змяшчае ў сабе інфармацыю вядомую, прама ці ўскосна

дадзеную), размяшчаецца ў прэпазіцыі; далучальная частка, якая актуальна

больш важная (змяшчае ў сабе новую інфармацыю), размяшчаецца ў

постпазіцыі. І толькі асобныя даданыя далучальныя часткі, пры ўмове

пэўнай фразеалагізацыі

або асаблівай актуалізацыі змешчанай у іх

інфармацыі, інверсіруюцца і спарадычна ставяцца перад галоўнай

(далучаючай) часткай ці, атрымаўшы спецыфічнае адценне пабочнага або

ўстаўнога сказаў, уключаюцца ў сярэдзіну галоўнай часткі складаназа-

лежнага сказа: Як і трэба было чакаць, прапанова выклікала шмат спрэчак

(X. Ш ы н к л е р); Піліпчык абяцаў

яшчэ паказаць яму — калі адыдуць

фашысты далей — рэшткі спаленых ім машын (М. Л ы н ь к о ў).

Страціўшы значэнне дадатковага паведамлення (значэнне далучальнасці),

такія прэдыкатыўныя часткі лёгка ператвараюцца ў пабочнныя або

ўстаўныя сказы.

Форма і значэнні складаных сказаў з далучальнымі адносінамі, розныя

сродкі сувязі (полісіндэтычныя і асіндэтычныя) прэдыкатыўных частак

садзейнічаюць актыўнаму выкарыстанню названых адзінак у якасці

асобных стылістычных фігур для адлюстравання шматлікіх з’яў і падзей

аб’ектыўнай рэчаіснасці. Вялікія магчымасці выбару той або іншай

фігуры, звязаныя з разнастайнасцю структурных тыпаў складанага сказа,

рэалізуюцца ва ўмовах канкрэтнага кантэксту і вызначаюцца яго

семантыка-сінтаксічнымі і функцыянальна-стылістычнымі асаблівасцямі.

Бурак Л.

І. Сінтаксічныя асаблівасці складанага сказа // Веснік БДУ.

Сер 4. — Мн., 1980. № 1. С. 27—31.

М.І. Канюшкевіч

ТЫПАЛОПЯ ГРАМАТЫЧНАЙ СТРУКТУРЫ

АТРЫБУТЫУНАГА СКЛАДАНАГА СКАЗА

Ў БЕЛАРУСКАЙ І РУСКАЙ МОВАХ

Тыпалагічнае вывучэнне сінтаксічных адзінак такіх блізкіх моў, якімі

з’яўляюцца беларуская і руская мовы, найбольш мэтазгоднае і плённае ў

тым выпадку, калі аналізуюцца не толькі аднародна-парныя і статычныя

адпаведнасці, паралельна адлюстраваныя ў граматыках абедзвюх моў, але і

вывучаюцца працэсы ўзаемадзеяння паміж імі

. Такі падыход забяспечвае

выяўленне тых асаблівасцей вывучаемых адзінак, якія ў рамках адной

мовы цяжка паддаюцца аналізу. Шматгадовыя ўмовы беларускарускага

білінгвізму не маглі не аказаць уплыву на функцыяніраванне адпаведных

канструкцый у абедзвюх мовах, і вынікі гэтага ўплыву можна выявіць

толькі ў тыпалагічным плане. <…>

Існуючыя граматыкі рускай і беларускай моў кожная паасобку

называюць адны і тыя ж сродкі, якія афармляюць атрыбутыўную

семантыку ў складаназалежным сказе. Найбольш вядомымі з іх можна

лічыць: 1) лексіка-граматычнае значэнне і сінтаксічную пазіцыю апорнага

слова; 2) лексіка-граматычнае значэнне і сінтаксічную пазіцыю адноснага

слова (рэлята); 3) наяўнасць/адсутнасць пазіцыі антэцэдэнта, суадноснага з

расчляняльнасцю/нерасчляняльнасцю структуры складанага сказа; 4)

кантактную пазіцыю даданай часткі

ў адносінах да апорнага слова; 5)

наяўнасць агульнага субстантыўнага (або ад’ектыўнага — пры якаснай

семантыцы) элемента, названага апорным і анафарычна ўказанага

адноснымі словамі; 6) пэўную суадноснасць мадальна-часавых планаў

частак, якая не дапускае пабуджальнай мадальнасці ў даданай частцы.

Зразумела, што прыведзеныя фармальныя паказчыкі не з’яўляюцца

механічнай сумай сродкаў выражэння атрыбутыўнасці ў

складаным сказе,

а складаюць комплекс узаемазвязаных і ўзаемаабумоўленых паказчыкаў,

якія характарызуюць увесь сказ у цэлым. З’яўляючыся элементамі сістэмы,

якая абслугоўвае адзінку вышэйшага ўзроўню — складаны сказ, гэтыя

паказчыкі тым не менш не страцілі сваіх генетычных асаблівасцей, што

склаліся на іншых узроўнях мовы — семантычным, марфалагічным, на

ўзроўні словазлучэння і простага сказа. Больш

таго, іменна адрозненні ў

генетычных асаблівасцях і абумоўліваюць удзельную вагу кожнага з

паказчыкаў у агульным комплексе афармлення атрыбутыўнасці. Калі,

напрыклад, уласна сінтаксічныя сродкі складанага сказа — суадноснасць

мадальнасцей і пазіцыя даданай часткі — утрымліваюць увесь сказ у полі

атрыбутыўнасці, то лексіка-граматычныя значэнні і функцыі ўказальнага,

апорнага і адноснага слоў як кампанентаў

словазлучэння і членаў сказа

забяспечваюць яркасць атрыбутыўнай семантыкі і напластаванне

дапаўняльных адценняў: яркасці, параўнання, лакальнасці, тэмпаральнасці,

далучэння і г. д. <…>

Калі ўплыў кожнага з паказчыкаў на семантыку атрыбутыўнасці

неаднолькавы нават у межах адной мовы, то больш разыходжанняў ва

ўдзельнай вазе кожнага паказчыка ў розных мовах, нават такіх роднасных,

як беларуская і руская. Паколькі найбольш істотныя адрозненні паміж

мовамі звычайна назіраюцца на ніжэйшых узроўнях моўнай сістэмы,

змяненне значэнняў або замена ўказальнага, апорнага ці адноснага слоў

выклікаюць большую колькасць варыянтаў пры перакладзе атрыбутыўных

канструкцый з адной мовы на другую і забяспечваюць

участкі,

пранікальныя для ўзаемнага ўплыву адной мовы на другую.

Такім чынам, у параўноўваемых мовах адзінства агульнай сумы

граматычных сродкаў атрыбутыўнасці захоўваецца, у той час як

структурнае размеркаванне іх унутры комплексу ў кожнай мове мае сваю

спецыфіку. Вось некаторыя з асаблівасцей выражэння атрыбутыўнай

семантыкі ў беларускім складаным сказе ў параўнанні з

яго рускім

эквівалентам.

1. Структурныя абмежаванні ў магчымасцях ужывання беларускіх

дзеепрыметнікаў абумовілі больш частотнае ў параўнанні з рускім

который ужыванне беларускага рэлята які, што неаднаразова сустракаецца

нават у межах аднаго сказа.

1.2. Паўторнае ўжыванне адноснага слова які ў межах адной

канструкцыі тлумачыцца і тым, што дыферэнцыяцыя выдзяляльнага і

якаснага значэнняў пры

дапамозе рэлятаў который і какой у рускай мове

не знаходзіць свайго адлюстравання ў іх беларускім аналагу які, дзе абодва

значэнні нейтралізуюцца.

Лінгвістычна апраўданая паўтаральнасць слова які ў адной і той жа

канструкцыі набліжаецца да нормы беларускай мовы <…>. Некалькі

прыкладаў: І ў гэтай свабодзе, я к а я не паўтараецца, і

іменна тая краса,

я к у ю мне хочацца назваць бясформеннай (Я. Б р ы л ь). Хоць

гімназістам старэйшых класаў і дазвалялася не вельмі прытрымлівацца

часу, пасля я к о г а вучні павінны сядзець дома, але яны ішлі ў дом,

наведванне я к о г а магло не спадабацца

начальству (У. К а р а т к е-

в і ч). <…>

1.3. Назіранні паказваюць, што ў беларускіх складаных сказах у

атрыбутыўнай даданай частцы імкнуцца пазбягаць пасіўнай формы. Пры

гэтым пад пасіўнай падразумяваецца не толькі “класічная” канструкцыя

тыпу Дом будуецца рабочымі, але і кожнае іншае афармленне пасіўнага

стану або безасабовасці (пры

наяўнасці лагічнага суб’екта). Параўн: Не,

засмяялася Даша нявесела, але не як чалавек, я к і м о ж а в о с ь-в о с ь

с а м л е ц ь (I. Ш а м я к і н) — Нет, засмеялась Даша… не как человек,

к о

т о р о м у в о т-в о т с т а н е т д у р н о (Пер. Т. Шамякінай). <…>

Імкненне да выражэння актыўнага дзеяння ў беларускіх канструкцыях,

мабыць, не мае абсалютнага характару. Прыкладам можа быць шырока

распаўсюджаная замена рускіх дзеепрыметнікаў незалежнага стану

беларускімі

формамі залежнага стану, якая абумоўліваецца адсутнасцю

ідэнтычнай формы (уставший — стомлены, потрескавшийся —