Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

фармальным каркасам будзе сродак сувязі разам з формулай простага

сказа (г. зн. сродак сувязі плюс любая разнавіднасць простага сказа);

сродак сувязі гэты і размяшчаецца ў складзе даданай часткі. Гістарычна

склаліся пэўныя тыпы даданых частак (напрыклад, даданыя часткі з

граматычным значэннем прадметнасці, азначальнасці, месца, часу, умовы,

прычыны і падставы, пажадання і мэты

, меры і ступені, характару і

спосабу дзеяння, дапушчэння, выніку). За аснову ж пры класіфікацыі г а л

о ў н ы х частак трэба браць нешта іншае. Вядома, што даданая частка

складаназалежнага сказа залежыць не ад усёй галоўнай часткі ў цэлым. У

галоўнай частцы можна вылучыць той а п о

р н ы э л е м е н т,

непасрэдна ад якога залежыць даданая, вобразна кажучы, дзеля якога і

ствараецца ў маўленні даданая частка. У адных сказах ролю апорнага

элемента галоўнай часткі выконвае адно слова, у другіх — спалучэнне

слоў. Характар апорнага элемента і можа быць пакладзены ў аснову

вылучэння

тыпаў галоўнай часткі.

Да першага тыпу можна аднесці такія галоўныя часткі, апорным

элементам якіх з’яўляецца слова. Гэтае слова выступае як неабходная

моўная адзінка, без якой не можа існаваць галоўная частка. Разам з тым

гэтае с л о в а з’яўляецца і зусім дастатковай моўнай адзінкай для

існавання галоўнай часткі

ў дадзеным складаназалежным сказе: усе

астатнія словы могуць адсутнічаць, не парушаючы гэтым тыпу

граматычнай канструкцыі. Параўн: Аляксей адчуваў у сабе незвычайны

прыліў с і л ы, якая нецярпліва білася вонкі, напаўняла яго жаданнем

дзейнічаць (I. М е л е ж. Мінскі напрамак) <…> — с і л а, якая нецярпліва

білася вонкі, напаўняла

яго жаданнем дзейнічаць. <…>

Прыклады сведчаць, што ў якасці такога апорнага элемента — с л о в а

могуць выступаць або словы, здольныя м е ц ь пры сабе іншыя д а п а с а-

в а н ы я кампаненты, або словы, здольныя к і р а в а ц

ь іншымі

кампанентамі. У якасці найбольш пашыранага прадстаўніка першых

выступае назоўнік, у якасці другіх — дзеяслоў, а таму гэтыя падтыпы

можна было бы адпаведна назваць назоўнікавым і дзеяслоўным.

Да другога тыпу будуць аднесены такія галоўныя часткі, у якіх

апорным элементам з’яўляецца с п а л у ч э н н е

с л о ў. Такое спалучэнне

слоў зноў жа павінна быць неабходнай і разам з тым дастатковай

канструктыўнай моўнай адзінкай для існавання галоўнай часткі. У якасці

гэтага спалучэння слоў можа выступаць або словазлучэнне (з назоўнікам

або дзеясловам у ролі галоўнага кампанента), або прэдыкатыўнае

спалучэнне. (Вядома, апорнае словазлучэнне ці апорнае прэдыкатыўнае

спалучэнне не заўсёды будзе выступаць у чыстым сваім выглядзе. Часта

дастаткова бывае толькі наяўнасці аднаго з кампанентаў такого

спалучэння, у прыватнасці, для прэдыкатыўнага спалучэння — звычайна

дастаткова выказніка галоўнай часткі.) Напрыклад: Н а н а с паглядала

Радзіма, як маці на верных сыноў (М. Х в е д а р о в

і ч. Дарога на Маскву).

Хто пытае, т о й н е б л у д з і ц ь (нар.). (У апошнім выпадку можна

было б сцвярджаць, што апорным элементам з’яўляецца ўся галоўная

частка, так як дзейнік і выказнік і складаюць яе аснову.) У адпаведнасці з

гэтым у другім тыпе можна было б таксама

выдзеліць два падтыпы:

галоўныя часткі з апорным элементам — н е п р э д ы к а т ы ў н ы м

с л о в а з л у ч э н н е м і галоўныя часткі з апорным элементам — п р э-

д ы к а

т ы ў н ы м с п а л у ч э н н е м с л о ў.

Тып галоўнай часткі, інакш гаворачы, характар апорнага элемента, а

таксама яго месцазнаходжанне ў галоўнай частцы якраз і з’яўляюцца

адной з важных акалічнасцей, з якімі звязан парадак размяшчэння

састаўных частак

складаназалежнага сказа. Характар жа апорнага элемента

залежыць ад функцыі даданай часткі, што ў сваю чаргу абумоўліваецца

відам сувязі, які ўстанаўліваецца паміж састаўнымі часткамі

складаназалежнага сказа. Від сувязі выбіраецца ў адпаведнасці з мэтай

выказвання. Месцазнаходжанне апорнага элемента ў галоўнай частцы

вызначаецца будовай самой гэтай часткі і нават у нейкай меры залежыць

ад папярэдніх сказаў (так як парадак слоў выконвае ролю аднаго са

сродкаў сувязі сказаў у абзацным адзінстве).

Прэпазіцыя, інтэрпазіцыя ці постпазіцыя даданай часткі адносна

галоўнай — гэта, па сутнасці, знешнія, вытворныя рысы

складаназалежнага сказа, якія залежаць ад больш глыбокіх, унутраных

заканамернасцей размяшчэння даданай: перад апорным элементам ці пасля

яго (а калі апорны

элемент — спалучэнне слоў, то — і ўнутры яго),

непасрэдна поруч з апорным элементам ці аддзяляючыся ад яго якімі-

небудзь членамі сказа або сінтаксічнымі канструкцыямі. Значыцца, важна

высветліць пазіцыю даданай часткі ў адносінах да апорнага элемента

галоўнай часткі. Тут заўважаецца, што ў спалучэнні з апорнымі элементамі

розных тыпаў (уласна кажучы, з рознымі

тыпамі галоўных частак)

функцыянальна розныя даданыя часткі маюць неаднолькавыя ўласцівасці з

пункту гледжання іх пазіцыі: адны з іх могуць быць як пасля апорнага

элемента, так і перад ім, могуць быць аддзелены ад апорнага элемента, а

могуць быць і непасрэдна поруч з ім (дакладней — пасля яго), другія ж —

толькі пасля апорнага элемента

і непасрэдна пры ім; калі ж у ролі апорнага

элемента выступае спалучэнне слоў, то з’яўляецца яшчэ адна магчымая

пазіцыя — у сярэдзіне апорнага элемента, разрываючы яго.

Функцыянальная характарыстыка даданай часткі, такім чынам, таксама

адыгрывае важную ролю ў парадку размяшчэння частак.

Наогул жа функцыянальная характарыстыка даданай часткі (г. зн.

характарыстыка яе

ў залежнасці ад функцыі, у якой ужываецца даданая

частка, — у функцыі дапаўняльнай даданай, азначальнай даданай, часавай

даданай, умоўнай даданай і г. д., што ў сваю чаргу абумоўліваецца відам

сінтаксічных адносін паміж састаўнымі часткамі складаназалежнага ска-

за — аб’ектнымі, атрыбутыўнымі, часавымі, умоўна–выніковымі і інш.

адносінамі) цесна звязана з характарам апорнага элемента галоўнай часткі.

Сувязь гэта ўяўляецца як прамая залежнасць: пэўныя функцыянальныя

разнавіднасці даданых частак (а гэта абумоўліваецца відамі сінтаксічных

адносін між часткамі) могуць звязвацца толькі з пэўнымі тыпамі галоўных

частак.

Так, пры атрыбутыўных адносінах, якія ўстанаўліваюцца паміж

састаўнымі часткамі складаназалежнага сказа, апорным элементам

галоўнай часткі

будзе назоўнік (дакладней — азначаемае слова); пры

абектных, прасторавых або часавых адносінах — дзеяслоў (дакладней —

кіруючае слова); пры адносінах мэтавых, прычынных, характару і спосабу

дзеяння, меры і ступені — непрэдыкатыўнае словазлучэнне; пры адносінах

прэдыкатыўных, умоўна-выніковых ці супастаўляльных — прэдыкатыўнае

спалучэнне. Зразумела, такі напрамак залежнасці (ад віду адносін — да

тыпу галоўнай часткі) можа мець

месца толькі пры аналізе гатовых

канструкцый. У працэсе ж маўлення наглядаецца адваротны напрамак

залежнасці: ад апорнага элемента залежыць і від сінтаксічных адносін, што

будзе выбраны для сувязі галоўнай часткі з даданай, якая і мае на мэце

раскрыццё зместу, азначэнне ці якую-небудзь іншую характарыстыку

іменна апорнага элемента галоўнай часткі.

1. У

складаназалежных сказах з апорным элементам галоўнай часткі —

словам азначаемым (пераважна — назоўнікам) даданая частка, якая

ўжываецца толькі ў атрыбутыўнай функцыі, звычайна размяшчаецца

непасрэдна пасля апорнага слова. Такая прывязанасць даданай часткі

тлумачыцца самім характарам яе: злучальнае слова (займеннік) толькі

абагульнена ўказвае на гэты ж прадмет, які названы апорным словам, а

таму беспамылкова ўспрыняць

, аб якім прадмеце ідзе гутарка ў даданай,

можна толькі тады, калі адносны займеннік (злучальнае слова) знаходзіцца

пасля назоўніка. А гэта ў сваю чаргу прыводзіць іншы раз нават да

вымушанай перабудовы парадку слоў галоўнай часткі: найлепшае месца

для апорнага слова — у канцы галоўнай. Напрыклад: Між дзвярыма і

другою сцяною прытулілася шафа

са шклянымі ўверсе дзверцамі, за якімі

стаялі кнігі роўненькімі радочкамі (Я. К о л а с. Школа). Вядома, канечнае

палажэнне азначаемага назоўніка — апорнага слова дыктуецца не ў

першую чаргу тым, што ў сказе павінна быць даданая азначальная частка.

Месца апорнага слова-назоўніка ў галоўнай частцы залежыць перш за ўсё

ад сінтаксічнай

функцыі яго ў самой частцы. Тут мы сутыкаемся ўжо з

пытаннем аб парадку членаў сказа і парадку слоў у словазлучэнні. Калі

апорнае слова ў галоўнай частцы з’яўляецца дапаўненнем, іменнай часткай

састаўнога выказніка, нават акалічнасцю, дзейнікам ці прыдаткам, то такое

слова звычайна і размяшчаецца ў канцы галоўнай часткі. (Праўда, парадак

членаў сказа ў значнай меры залежыць нават не ад самога сказа, а ад

папярэдняга кантэксту, бо гэты ж парадак членаў сказа выконвае ролю

аднаго са сродкаў сувязі саміх сказаў у абзацным адзінстве.) Калі ж

азначаемы назоўнік — апорнае слова — у галоўнай частцы будзе

ўваходзіць у рад аднародных членаў, прычым будзе не апошнім у гэтым

радзе, або калі гэты назоўнік, выконваючы ролю якога-небудзь члена

сказа, павінен будзе размяшчацца не ў канцы сказа, тады, безумоўна,

даданая частка, якая ідзе непасрэдна за гэтым назоўнікам, акажацца ў

інтэрпазіцыі. Астатнія

ж кампаненты рада аднародных членаў ці астатнія

члены сказа будуць адарваны і размесцяцца за даданай часткай,

напрыклад: Я ўспамінаю Леначку і Ніну, Міколу над кнігай, замурзаны

сажай твар Чыгунка, кузня якога звініць цяпер ад цямна да цямна;

успамінаю сасновае бярвенне на снезе і смех хоць стомленых, але вясёлых

лесарубаў... (Я

. Б р ы л ь. У Забалоцці днее). <…>

Аднак адрывацца ад апорнага назоўніка і быць аддзеленым ад яго

даданай часткай здольна не ўсякае слова. Пры маўленні можа ўзнікаць

такая сітуацыя, калі апорны назоўнік будзе паясняцца недапасаваным

азначэннем-назоўнікам ці прыдаткам. У такіх словазлучэннях парадак слоў

несвабодны: залежнае слова не можа

папярэднічаць галоўнаму і не можа

быць аддзелена ад яго якімі-небудзь іншымі канструкцыямі ці членамі

сказа, акрамя дапасаваных азначэнняў. У такім разе недапасаванае

азначэнне — назоўнік або прыдатак — будзе размяшчацца паміж апорным

элементам і даданай часткай. Апісаная сітуацыя прыводзіць нават да

двухсэнсоўнасці, калі формы роду або ліку гэтых двух назоўнікаў

супадаюць,

напрыклад: Да таго ж у гэтай зале ўдзень і ўначы дзяжурыць

захоўвальнік парадку, які дазваляе правесці ноч толькі седзячы (В. М а р о-

з а ў, П. К а в а л е н к а. Перад адыходам поезда...). <…> Княжна Элен

попросила посмотреть портрет мужа тетушки, который был сделан на

этой табакерке (Л. Т о л с т о й. Война и мир). Артем улаштуе його на

паровоз до Брузжака, який вирушае в Козятин (М. О с т р о в с ь к и й,

перекл. Як гортувалася сталь).

Магчымасць дваякага ўспрыняцця сэнсу сказа павялічваецца, калі ў

функцыі азначальнай

даданай будуць ужыты даданыя часткі з іншым

граматычным значэннем (прадметнасці, месца, часу і інш.): тут ужо нават

несупадзенне роду або ліку не дапамагае выправіць становішча. параўн.: І

гэтай ласкай прыгарнуў да сябе с э р ц а д з я ў ч ы н ы, што не ведала

ласкі раней (П

. Г а л а в а ч. Загубленае жыццё). <…> Безумоўна, сказы

такой будовы стылістычна заганныя. У рускай мове лягчэй пазбегнуць

падобных канструкцый: даданая азначальная частка ў радзе выпадкаў

можа быць заменена дзеепрыметнікавым зваротам. У беларускай і

ўкраінскай мовах, дзе названыя звароты ўжываюцца не так шырока, часцей

узнікаюць і такія непажаданыя

сітуацыі.

Што ж датычыцца іншых членаў сказа, якія хоць і не характарызуюцца

фіксіраванасцю свайго размяшчэння ў адносінах да апорнага назоўніка (г.

зн. не абавязкова павінны размяшчацца непасрэдна за ім), але тым не менш

знаходзяцца паміж гэтым назоўнікам і даданай часткай, то ў ролі такіх

членаў сказа могуць выступаць дапасаваныя постпазіцыйныя азначэнні,

акалічнасці, дапаўненні, выказнікі і нават цэлыя словазлучэнні. Вядома, не

ўсе сказы з такой будовай лічацца беззаганнымі з пункту гледжання

стылістычных норм сучаснай мовы, напрыклад: І прыемна ляжаць вот

так, прыслухáцца да гукаў лясных, да шэпта л і с т о в а г

а, што хіліць да

сна (М. Л ы н ь к о ў. На чырвоных лядах). <…>

Прэпазіцыя даданай азначальнай часткі ў сучасных усходнеславянскіх

мовах яшчэ больш стылістычна маркіравана: такая будова

складаназалежнага сказа ўспрымаецца як архаізм і да таго ж з адценнем

гутарковасці. Напірыклад: У які бок людзі кіруюць работу, у

той бок

хіліцца і чалавек (К. Ч о р н ы. Вясна). Каб дзіця замарнавалі, — не такія

мы суседзі! (П. Б р о ў к а. Сымонка). <…> Яскравае адценне

прастамоўнасці маюць і такія прэпазіцыйныя даданыя азначальныя часткі,

у склад якіх уваходзіць апорны назоўнік, паўтараючыся ў галоўнай або

замяняючыся ў ёй

займеннікам: Каторы конь цягне, таго і паганяюць

(нар.) Чьим умом жавешь, того и песенку поешь (нар.). Котра корова

багато реве, то та молока мало даэ (нар.).

2. У складаназалежных сказах з апорным элементам галоўнай часткі —

словам кіруючым (звычайна — дзеясловам) даданая частка, якая

ўжываецца ў функцыі даданай дапаўняльнай, даданай месца або

даданай

часавай, таксама звычайна змяшчаецца пасля апорнага слова, хоць і не

абавязкова непасрэдна за ім. Вядома, і размяшчэнне даданай непасрэдна за

апорпым словам не выключана: І я дзіўлюся, як у вечным шлюбе пясчаных

берагоў сухія губы цалуе хваляў ранішні прыбой... (А. 3 в о н а к. Хараство).

<…> Даданая частка

з лёгкасцю нават разрывае галоўную, застаючыся ўсё

ж пасля апорнага слова, — тады, калі ў галоўнай частцы ёсць члены сказа,

аднародныя з апорным словам і размешчаныя пасля яго; за даданай

часткай могуць быць і дзеепрыслоўныя звароты галоўнай часткі; у

сярэдзіне галоўнай будзе даданая частка і тады, калі апорны элемент

галоўнай будзе знаходзіцца

ў складзе адасобленага словазлучэння, а само

гэта словазлучэнне не будзе ў канцы сказа. Аднак усе такія выпадкі

інтэрпазіцыі даданай ніякіх істотных рыс да характарыстыкі

ўзаемапарадку частак у складаназалежным сказе на дадаюць: тут даданая

ўсё роўна размяшчаецца за апорным элементам галоўнай. Такія выпадкі

могуць быць цікавымі хіба толькі з боку таго,

наколькі лёгка сама галоўная

частка разрываецца даданай часткай або — якія канструктыўныя элементы

галоўнай часткі здольны размяшчацца дыстантна і пасля даданай.

Аднак у складаназалежных сказах з апорным элементам галоўнай

часткі — словам кіруючым — заўважаецца большая свабода дыстантнага

размяшчэння: паміж апорным словам і даданай часткай могуць

знаходзіцца іншыя члены сказа як з фіксіраваным, так

і з нефіксіраваным

месцапалажэннем (інакш кажучы, як члены сказа, што абавязкова, па

закону парадку слоў у словазлучэнні, павінны быць пасля апорнага

дзеяслова, так і члены сказа, што з пункту гледжання парадку слоў у

словазлучэнні маглі б і не быць пасля дзеяслова, але іх месца тут

дыктуецца правіламі парадку членаў сказа ці нават вымагаецца больш

шырокім моўным кантэкстам). Напрыклад: Адгэтуль можна ўпотайкі

назіраць у с ё, дзе што робіцца (П. П е

с т р а к. Сустрэнемся на

барыкадах). <…> Заўважаецца, што ў такіх выпадках, калі паміж апорным

элементам і даданай часткай ёсць іншыя члены сказа, непасрэдна перад

даданай звычайна размяшчаецца ўказальнае слова або яго сінтаксічны

эквівалент (для сказаў з прасторавымі ці часавымі адносінамі між

састаўнымі часткамі — адпаведна акалічнасць месца або акалічнасць

часу

). Адсутнасць такога слова ці яго эквівалента стварае стылістычна

маркіраваную канструкцыю: 3 ласкавай рукі рыбака Панцялея віць будзем

вянкі, дзе лясок зелянее (А. К у л я ш о ў. У зялёнай дуброве).

“Прывязанасць” такіх даданых да ўказальнага слова (ці яго эквівалента)

нават большая, чым да слова апорнага. І таму калі

ўказальнае слова (ці яго

эмвівалент) знаходзіцца перад апорным словам, даданая частка будзе

разрываць галоўную: Таго, што зрабілася, назад не адробіш (Я. К о л а с.

На прасторах жыцця). <…> У радзе выпадкаў такое размяшчэнне даданай

часткі прыводзіць да зліцця ўказальнага слова і сродку сувязі даданай. Так,

фарміруюцца састаўныя адзінствы тады

калі, перад тым як, пасля таго як

і г. д. У фарміраванні такіх адзінстваў нельга адмаўляць і ролю, якую

адыгрывае размяшчэнне частак складанага сказа. Адарванае ад асноўнага

саставу галоўнай часткі ўказальнае слова знаходзіцца ў “слабым

становішчы”, яно далучаецца к даданай частцы; гэтым самым ліквідуецца

інтэрпазіцыя даданай і разрыў галоўнай; даданая частка

аказваецца перад

галоўнай.

Пры інакшым парадку членаў сказа галоўнай часткі, асабліва калі ў

пачатку складаназалежнага сказа, перад даданай, знаходзіцца дзейнік

галоўнай часткі, а выказнік (г. зн., як правіла, апорнае слова) галоўнай —

пасля даданай часткі, інтэрпазіцыя даданых меней ужывальна, гэта ўжо —

яўнае парушэнне звычайнай нормы: Таксама хлопцы разважалі і, як

трымацца

з ім, не зналі (Я. К о л а с. Новая зямля). <…>

Інтэрпазіцыя можа прыводзіць нават да таго, што даданая частка

пачынае ўспрымацца як член піростага сказа. Гэта асабліва яскрава

праяўляецца тады, калі сама даданая згортваецца да аднаго слова: Мы

табе што хочаш дамо (А. Я к і м о в

і ч. Бацькаў дар). <…> А поки що,

нехай люди що хотять говорять (Т. Ш е в ч е н к о).

Прэпазіцыя даданых дапаўняльных, месца і часавых наглядаецца ўсё ж

некалькі радзей, чым постпазіцыя. Ступень стылёвай маркіраванасці

прэпазіцыі залежыць ад функцыянальнай характарыстыкі даданай часткі.

Так пастаноўка даданай дапаўняльнай перад галоўнай

часткай наогул

уяўляецца парушэннем звычайнага парадку частак і нясе заметную

стылістычную нагрузку: Што мігнулі з карагоду вочы, я пакуль нікому не

скажу (П. Б р о ў к а. Вечар). <…>

Даданая месца з большай лёгкасцю становіцца ў прэпазіцыю. Дзе

таёжныя высяцца горы — там сірэны равуць і маторы (М. Х в е д а р о-

в і ч. Залаты лістапад). <…> І ўсё ж прыведзеныя канструкцыі нельга

лічыць стылістычна нейтральнымі. Часцей такія

сказы ўжываюцца ў

гутарковых стылях.

Прэпазіцыйнае становішча даданай часавай, можна сказаць, не нясе і

гэтай стылёвай адзнакі, параўн.: Пакуль усё пройдзе, яму забаранілі

паднімацца з пасцелі (К. Ч о р н ы. Вясна). <…> Прэпазіцыя ці постпазіцыя

даданай тут залежыць ад шырокага моўнага кантэксту, ад лагічнага

выдзялення асобных частак канструкцыі.

Падагульняючы сказанае

, можна адзначыць, што чым больш

абстрактны характар маюць адносіны між часткамі складаназалежнага,

тым большай свабодай у адносінах да апорнага элемента галоўнай

характарызуецца размяшчэнне даданай часткі. Найменш свабоднымі

з’яўляюцца, такім чынам, даданыя ў функцыі дапаўняльных, некалькі

больш свабоднымі — даданыя ў функцыі месца, а даданыя ў функцыі

часавых з’яўляюцца найбольш

свабоднымі.

3. У складаназалежных сказах з апорным элементам галоўнай часткі —

непрэдыкатыўным словазлучэннем — даданая частка, якая ўжываецца ў

функцыі даданых мэтавых, прычынных, характару і спосабу дзеяння, меры

і ступені, таксама звычайна размяшчаецца пасля апорнага элемента, за

галоўнай часткай. Напрыклад: Часу зусім выстарчала для таго, каб не

спяшаючыся прыйсці ў тэрмін на ўмоўленае

месца (Я. К о л а с. Дрыгва).

<…>

Характэрнай асаблівасцю размяшчэння такіх даданых частак

з’яўляецца тое, што яны не могуць разрываць апорнага элемента, не

могуць укліньвацца ў сярэдзіну яго [вядома, калі апорны элемент выступае

ў поўным сваім выглядзе — як словазлучэнне, а не ў згорнутым, у

выглядзе аднаго слова, дзеяслова-

выказніка ці прыслоўя (або назоўніка) —

акалічнасці]. Размяшчэнне ж даданай пасля апорнага элемента пры ўмове,

што за даданай будзе працягвацца галоўная частка (г. зн. фактычная

інтэрпазіцыя даданай, калі гэта даданая — усё ж пасля апорнага элемента

галоўнай), у такіх складаназалежных сказах не з’яўляецца парушэннем

нормы. Тут ужо гутарка будзе ісці ў першую

чаргу аб магчымасці

дыстантнага размяшчэння кампанентаў галоўнай часткі: што можа быць

адарвана ад асноўнага ядра галоўнай часткі і змешчана на адлегласці, за

даданай часткай. Звычайна гэта аднародныя члены галоўнай часткі,

адасобленыя словазлучэнні: Спытаўся я наўздагад, каб толькі не слухаць

няшчырасці, але трапіў якраз (Я. Б р ы л ь. У

Забалоцці днее). <…>

Размяшчэнне даданай перад апорным элементам галоўнай (у пачатку

сказа ці пасля якіх-небудзь членаў галоўнай часткі, але перад апорным

элементам) менш уласціва для сучаснай мовы. Некаторыя даданыя (у

прыватнасці, даданыя з функцыяй меры і ступені, а таксама даданыя з

мэтавай функцыяй, маючыя злучнік бо) наогул не могуць быць перад

апорным элементам, і размяшчэнне іх у прэпазіцыі — рэзкае парушэнне

нормы, параўн.: Аж юкнула Кацярынка, так задаў ёй кулаком... (В. Д у-

н і н-М а р ц і

н к е в і ч. Гапон). Калі ж складаназалежны сказ і можа мець

такую будову (з даданай — у функцыі прычыннай, характару і спосабу

дзеяння ці мэтавай са злучнікамі, акрамя бо, — размешчанай перад

апорным элементам), то такі сказ не будзе стылістычна нейтральным:

даданая частка ў ім будзе мець большую, чым звычайна

, сэнсавую

нагрузку, будзе больш акцэнтавана: Каб пазбыўся ён смагі, піць даю яму з

флягі (А. К у л я ш о ў. Сцяг брыгады). <…>

Разрываць сказ, будучы перад апорным элементам галоўнай часткі,

даданая частка можа тады, калі кампаненты галоўнай зноў-такі здольны

размяшчацца дыстантна, у адрыве ад ядра галоўнай часткі.

У такім адрыве,

у самым пачатку сказа, перад даданай часткай, могуць быць асобныя

члены сказа, уваходзячыя ў рад аднародных членаў, адасобленыя

словазлучэнні, звароткі, а таксама ўказальныя (суадносныя) словы,

напрыклад: Загубілі яе, затапталі яе трактарамі, а каб нават слядоў не

пакінуць, спалілі агнём (А. К у л я ш о ў. Дом

№ 24). <…> Пры такім

размяшчэнні даданай — паміж указальным словам і апорным элементам

галоўнай — наглядаецца імкненне да зліцця ўказальнага слова са сродкам

сувязі даданай часткі (г. зн са злучнікам, злучальным словам або часціцай

у ролі злучніка). Так адбываецца фарміраванне састаўных адзінстваў таму

што, замест таго што, дзеля таго што, дзеля таго каб,

дзякуючы таму

што, руск. потому что, для того чтобы, благодаря тому что, укр. через

те що, тому що і г. д.

Інакшы від размяшчэння даданай у інтэрпазіцыі, але перад апорным

элементам — з’ява не частая. Прыклады такой будовы сказаў сведчаць аб

тым, што гэта — адхіленне ад нейтральнай нормы: Дзесь у

далечы, нібы

жар каваль, хмара дзьмухае іскры-зарніцы (Я. К о л а с. Дуб). <…> Такія

інтэрпазіцыйныя даданыя маюць адценне ўстаўных канструкцый.

Размяшчэнне даданай унутры апорнага элемента — з’ява рэдкая. Як

ужо гаварылася, гэта, вядома, — не норма, і даданая ў такім сказе

набліжаецца да члена простага сказа: Пасля пачаў павольненька,

каб не

пакалоць ног, прахаджвацца ўзад і ўперад па сцежцы (К. Ч о р н ы.

Бацькаўшчына). <…>

4. У складаназалежных сказах з апорным элементам галоўнай часткі —

прэдыкатыўным спалучэннем — даданая частка, якая ўжываецца ў

функцыі дзейнікавай, выказнікавай, умоўнай, уступальнай, выніковай ці

супастаўляльнай, не можа разрываць апорны элемент, калі ён прадстаўлен

у поўным,

разгорнутым выглядзе — як двухкампанентнае спалучэнне.

Даданая частка размяшчаецца перад апорным элементам або пасля яго —

вось норма ў будове такіх сказаў. Адсюль становіцца відавочным, што калі

галоўная частка мае форму неразвітага простага сказа або калі адзін

галоўны член пачынае, а другі — заканчвае галоўную частку, то

інтэрпазіцыя даданай звычайна выключаецца. (Рэдкія выпадкі разрыву

даданай часткай апорнага элемента могуць прыводзіць да зліцця з даданай

часткай тых слоў галоўнай, якія знаходзяцца перад гэтай даданай <…> або

да набліжэння даданых частак да

ўстаўных канструкцый <…>.) І толькі ў

выпадку, калі дзейнікам галоўнай часткі выступае ўказальнае слова,

даданая частка разрывае апорны элемент (параўн. з гэтым размяшчэнне

іншых даданых у інтэрпазіцыі, пасля ўказальных слоў, дзе гэтыя

ўказальныя словы праяўлялі схільнасць да зліцця са сродкамі сувязі

даданай часткі). Асабліва гэта датычыцца даданых у функцыі дзейнікавых,

параўн.:

Той, хто разлагае армію знутры, той самы подлы, самы злосны

вораг (П. Г л е б к а. Над Бярозай-ракой). <…>

Усе ж іншыя выпадкі інтэрпазіцыйнага размяшчэння даданай — гэта

адхіленне ад нормы, напрыклад: Заўсёды, хто жыве ўспамінам аб

мінулым, той апускае вочы ў дол (А. 3 в о н а к. У

дарозе). <…>

Адчуваецца, што даданая частка ў такіх умовах набывае значэнне

пабочнай заўвагі і набліжаецца да ўстаўной канструкцыі. І толькі тады

магчыма стылістычна немаркіраваная інтэрпазіцыя даданай (без

разрывання апорнага элемента), калі даданая частка адносіцца да

адасобленага словазлучэння, якім пачынаецца галоўная частка, або калі ў

самой галоўнай частцы ёсць аднародныя выказнікі ці

аднародныя дзейнікі,

прычым у склад апорнага элемента галоўнай часткі ўваходзіць не апошні з

рада аднародных дзейнікаў ці выказнікаў.

Даданыя ў функцыі дзейнікавых звычайна знаходзяцца ў постпазіцыі;

постпазіцыя даданых дзейнікавых са злучнікамі і злучальнымі словамі

што, як, калі, каб, руск. что, как, если, чтобы, укр. що, як, калі, щоб і

пад. — звычайная

норма сучаснай мовы. Прэпазіцыя іх — стылістычна

матывіравана: А што далей будзе, дык немаведама (К. Ч о р н ы.

Бацькаўшчына). <…>

Даданыя ў функцыі ўступальных вызначаюцца тым, што яны могуць

быць як у постпазіцыі, так і ў прэпазіцыі. Зусім раўнацэнна і тое, і другое

становішча для даданых, напрыклад, са злучнікамі хоць (

хаця), хай (няхай),

хай сабе што (няхай сабе што), дарма што, руск. хоть (хотя), пусть,

пускай, даром что, укр. хоч, хай, нехай, правда, дарма що і пад. Параўн.: А

шчасця, гарачага, хмельнага шчасця ім ніяк нельга было ўдосталь напіцца,

хоць прастаялі на снезе амаль да світання (Я. Б р ы

л ь. На Быстранцы).

<…>

Перавага аддаецца прэпазіцыйнаму становішчу даданай часткі тады,

калі яна звязваецца з галоўнай спалучэннем займеннікаў як, калі, дзе, куды

і пад. (руск. как, когда, где, откуда і пад., укр. як, де, куди, коли, кто і пад.)

з часціцай ні (руск. ни, укр. не), г. зн. як ні,

калі ні, куды ні і г. д.

Даданыя ў функцыі выказнікавых гэтак жа сама аднолькава лёгка

бываюць і ў прэпазіцыі, і ў постпазіцыі. У прыватнасці, даданыя са

злучальным словам які, руск.: какой, каков, который, укр. який часцей

ужываюцца перад галоўнай часткай, даданыя ж з астатнімі сродкамі сувязі

(інакш кажучы, даданыя з іншымі граматычнымі значэннямі — акрамя

атрыбутыўнага) размяшчаюцца і за, і перад галоўнай часткай.

Даданыя ў функцыі

супастаўляльных вызначаюцца тым, што

прэпазіцыя іх з’яўляецца рысай пераважаючай, асабліва калі гэтыя

даданыя звязваюцца з галоўнай злучнікамі чым і як, руск. чем, укр. чим,

що: Чым яскравей будуць вызначацца гэтыя індывідуальныя асаблівасці

пісьменніка, тым цікавей будзе яго творчасць (К. Ч о р н ы. Маладыя

празаікі). <…> Постпазіцыя даданых сустракаецца

радзей, але і яна не нясе

звычайна вялікай дадатковай стылістычнай нагрузкі, хіба што некалькі

ўзмацняе акцэнтацыю галоўнай часткі: “Лепш ведаць адразу, чым намарна

спадзявацца”, — сказаў ён [Пагірэйчык] (К. Ч о р н ы. Вялікі дзень).

Яркай перавагай прэпазіцыі над постпазіцыяй характарызуюцца

складаназалежныя сказы з даданымі ў функцыі ўмоўных. Пераважнае

прэпазіцыйнае

становішча даданай тлумачыцца імкненнем захаваць

паслядоўнасць у разважанні: спачатку выкладаецца ўмова, а потым —

вынік. Перад галоўнай часткай размяшчаюцца даданыя ўмоўныя з любым

злучнікам. Калі ж акцэнтацыя ўмовы аслабляецца, калі галоўная ўвага ў

сказе звяртаецца на вынік, а тое, аб чым гаворыцца ў даданай частцы,

падаецца як пабочная заўвага, тады даданая частка

размяшчаецца пасля

галоўнай: Так, на свеце ўсяго многа, як размысліш унікліва і падумаеш над

гэтым (Я. К о л а с. Сымон-музыка). <…> Постпазіцыя, як бачна з

прыкладаў, тут ужо стылістычна матывіравана.

Падводзячы вынік усяму сказанаму, можна яшчэ раз зазначыць, што

прэпазіцыя, інтэрпазіцыя ці постпазіцыя даданай часткі ў адносінах

да

галоўнай — гэта ў асноўным знешняе праяўленне больш глыбокіх моўных

заканамернасцей. Заканамернасці гэтыя ў першую чаргу звязаны са

структурай галоўнай часткі (з характарам апорнага элемента, які — калі ён

выражаны словазлучэннем ці спалучэннем слоў — звычайна “не

паддаецца” разрыву даданай часткай), а сама структура галоўнай часткі

знаходзіцца ў прамой сувязі з відам

адносін паміж часткамі ў

складаназалежным сказе. Від жа адносін дыктуецца мэтай выказвання.

На гэту першааснову накладваюцца больш дробныя фактары, якія

змяняюць у той ці іншы бок або ўдакладняюць генеральныя правілы

размяшчэння частак складаназалежнага сказа: функцыянальнае значэнне

даданай часткі, граматычнае яе значэнне, нават ужыванне таго ці іншага

злучніка; будова галоўнай часткі (наяўнасць

у галоўнай частцы

аднародных членаў, адасобленых словазлучэнняў і г. д.). Урэшце, на ўсе

гэтыя індывідуальна-сказавыя прычыны накладваюцца яшчэ карэктывы ў

парадку частак, якія вынікаюць з унутрыабзацных, міжсказавых сувязей.

Калі ж, пасля ўліку ўсіх гэтых фактараў, аказваецца, што