Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя
Подождите немного. Документ загружается.
дае штрышок вобраза ці нават вобраз. Хоць бы: вясёлка і бліскавіца,
знічка. Хоць бы нашы родныя назвы месяцаў: ліпень (ліпа цвіце), жнівень
(жніво ідзе), верасень (верас цвіце, верасы цвітуць). Хоць бы назвы нашых
вёсак: Жы
′
вунь і Збажы
′
нка, Гасцілаўцы і Гасцілавічы, Ягадка і Па
′
сека.
Хоць бы ацэнкі асобы: трубіла (хутка, многа і ўсё падрад есць) <...>
Слова напарозніца “сваячка” слову паха
′
туха, хоць яны і “някрэўныя”,
ад розных каранёў. А сэнс, значэнне? Пахатуха – жанчына, якая не шкадуе
часу, якая «мае» час, любіць завітаць у адну суседнюю хату, у другую,
суседнюю і не суседнюю, а то і далекаватую, каб нешта расказаць, пра
нешта ці нешта паслухаць, пачуць. Слова пахатуха – прэфіксальна-
суфіксальнае з суфіксам
-ух- (параўнаем: дзеўка-векав-у′х-а, рагат-ух-а,
скак-ух-а, пяй-ух-а – пяюха). Напарозніца – ад формы слова парог? Не
зусім дакладна.
Яно – ад на пароз(е) -ніц-а, дзе мяккі з узнік са старадаўняга г (так,
званая палаталізацыйная змена).
Вычытаў у аповесці Ул. Паўлава слова стрэльба
. Вычытаў і
прыпыніўся, хоць вычытанае слова – добра вядомае, роднае, ужывальнае з
самага майго маленства. Пачуў (неяк нечакана, але не ад няведання) новае
ў гучанні, нават у напоўненасці даўно знаёмага і стылістычна нейтральнага
слова. Яго іншым разам замяняюць «ружжом» («ружжамі»).
Прачытаў і звычайнае, багата разоў самім сказанае «спакойнае» слова
стрэльба пачулася
ў радку аповесці гаваркім, характарыстычным.
Нескладаная загадка: пры двух словах з адным значэннем – стрэльба і
«ружжо» – названае нейтральным стрэльба пажывела, ажывілася. Набыло
характарыстычнасць. Не што-небудзь, а слова «ружжо», якое ціснуць, у
свае старонкі некаторыя аўтары, падкрэсліла, пабагаціла тое першае, якое
аднаго гнязда са словамі страляць, стрэл, страляніна...
Слова стрэльба
пераклікаецца, жыве перазовамі з бахнуць,
бабахнуць... Прывычнае і негаваркое, як стол, як і двор, як і нож, як і слуп,
як і поле; слова стрэльба з дапамогаю... “ружжа” атрымала пэўную акрасу,
успрынялося як гаваркое, характарыстычнае <...>
Янкоўскі Ф. Само слова гаворыць. – Мн., 1986. – С. 19-22.
Ян Скрыган
ДУМКІ АБ МОВЕ
Калі натуральна і ўпэўнена адчувае сябе слова «трымаць» (і яго
паплечнікі «затрымаць», «падтрымаць», «утрымаць» і г. д.), дык затое
«атрымліваецца» не мае такое ўпэўненасці. Мы нават не ведаем, як
правільна яго пісаць: атрымліваецца ці атрымоўваецца. Яно захапіла
функцыі другіх слоў і жывую гаворку робіць падобнай на калькавы
пераклад. Мы пішам: «3-пад яго рук усё атрымліваецца (або
атрымоўваецца) вельмі зграбна», «3 навукаю ў яго нічога не
атрымліваецца» (або не атрымоўваецца). А жывая гаворка скажа: «3-пад
яго рук усё выходзіць вельмі зграбна», «3 навукай у яго нічога не
выходзіць». Або нават іначай: «3 навукай у яго нічога не ладзіцца».
«Здавальняць» і «задавальняць». Гэтыя словы таксама нясуць большую
службу, чым ім належыць.
Літаратурная практыка ўжывае гэтыя словы для перадачы многіх
разуменняў, якія на рускай мове маюць аж пяць азначэнняў: «получить
удовольствие, получить удовлетворение, быть довольным, ублаготворить,
пресытиться». Можа, варта разабрацца, у якой жа ступені адпавядаюць
нашы «здавальняць» і «задавальняць» гэтым азначэнням?
Мабыць, таксама прыйдзецца звяртацца да народнай практыкі.
Слова «здаволіць» найбольш адпавядае, мабыць, рускаму
«удовлетворить». Возьмем такія сказы: «Трэба будзе здаволіць яго
просьбу», «Яго не так лёгка здаволіш». Але народная мова гэтым словам
перадае і другое адценне: «Еў, еў, аж здаволіўся». «Нарэшце я здаволіўся:
на сала аж глядзець не хачу». Тут ужо ёсць элемент «пресыщения».
Значыць, слова «здаволіць» перадае, мабыць, два азначэнні:
«удовлетворение» і «пресыщение». А калі мы скажам: «Я са
здавальненнем (або з задавальненнем) з табой пасяджу», «Я са
здавальненнем (або з задавальненнем) прачытаю гэту кнігу», «Я быў
вельмі здаволены (або задаволены), што пабываў у Маскве», то гэтыя
фразы гучаць не зусім натуральна. Мабыць, іх трэба сказаць так: «Я з
прыемнасцю пасяджу з табой» або «Я з ахвотаю пасяджу з табой», «Я з
прыемнасцю прачытаю гэту кнігу» або «Я з ахвотаю прачытаю гэту
кнігу», «Я быў вельмі рад, што пабываў у Маскве» або «Я быў вельмі
давольны, што пабываў у Маскве». Нават слова «давольны» будзе стаяць
тут больш нармальна, як «здаволены» або «задаволены».
Больш правільна было б перадаваць рускае азначэнне «с
удовольствием» напісаннем «з ахвотаю» або «з прыемнасцю», а рускае
азначэнне «доволен» -– «вельмі рад» або «давольны». Без слова
«давольны» абыходзіцца вельмі цяжка, яно ў народзе бытуе, і мне здаецца,
што літаратура толькі выйграе, калі прыме яго на сваю службу. У словах
«здаволіцца» і «задаволіцца» ляжыць жа яго корань.
Слова «задаволіць» найбольш адпавядае, мабыць, рускаму
«ублаготворить». Яно так стаіць і па слоўніку і адпавядае народнай
практыцы. Калі, скажам, гаспадар пачаставаў добра гасцей, то ён скажа
сам сабе: «Ну, усіх задаволіў як мае быць». Ва ўсякім выпадку, слову
«ублаготворить» больш адпаведнага ў нашай мове няма. Праўда, адценне
паміж словамі «здаволіць» і «задаволіць» нібы і невялікае, але характэрна,
што слова «здаволіцца» ёсць, а слова «задаволіцца» няма.
Аб слове «зараз». У літаратурнай практыцы яно аднолькава ўжываецца
ў такіх фразах: «Я зараз быў у яго», «Я зараз сяду ў яго», «Я зараз буду ў
яго». У народнай практыцы слова «зараз» звязана з будучым часам: «Я
зараз буду ў цябе», «Я зараз прыбягу», «Я зараз распрануся». Калі ж гэта
датычыць мінулага часу, то будзе сказана: «Я толькі што быў у яго», «Я
толькі што адтуль», «Я толькі што абедаў». А калі дзеянне адбываецца ў
цяперашнім часе, то так і скажуць – цяпер: «Цяпер я займаюся на курсах»,
«Цяпер я ўжо гэта разумею», «Цяпер мы сталі багатыя».
Не заўсёды ў правільным значэнні літаратурная практыка ўжывае слова
«жадаць». Звычайна яго літаральна перакладаюць з рускага «желать». А
між тым у іх не заўсёды аднолькавая нагрузка.
Скажам, «желаю успеха» трэба перакласці «жадаю поспеху»; а «не
желаю разговаривать» перакласці як «не жадаю размаўляць» вельмі
дрэнна. Натуральна будзе, калі скажам: «Я не хачу з табою гаварыць».
У слова «жадаць» ёсць элемент прагавітасці, смагі, большай
напружанасці, жадобы. Калі дзіця доўга просіць: «Мама, я хачу есці», то
маці можа ў злосці сказаць: «От зажадалася, і пачакаць не можаш!» Гэта
значыць – вельмі захацелася. <...>
Збор твораў: У 2 т. Т. 2. – Мн., 1985. – С. 334–335.
Іван Лепешаў
УЖЫВАННЕ ДЗЕЕПРЫСЛОЎЯЎ
Сярод разнастайных уменняў і навыкаў, якія павінны набыць школьнікі
пры вывучэнні граматычнай тэорыі, праграма па беларускай мове называе
і такі маўленчы навык, як правільнае ўжыванне дзеепрыслоўнага
словазлучэння. Гэты навык грунтуецца на разуменні граматычнай
структуры дзеепрыслоўя – другараднага выказніка ў сказе
, звязанага з
дзейнікам і асноўным выказнікам.
1. Няўмелае карыстанне дзеепрыслоўем прыводзіць да памылак тыпу
"Гледзячы на залацістае поле пшаніцы, сэрца напаўняецца радасцю". Каб
пазбегнуць такіх памылак, трэба кіравацца наступным.
Дзеепрыслоўе, абазначаючы дадатковае дзеянне, адносіцца не толькі да
выказніка, але і да дзейніка, г. зн. і асноўнае дзеянне, выражанае
дзеясловам-выказнікам,
і дадатковае, выражанае дзеепрыслоўем, павінна
выконвацца той самай асобай ці прадметам. Сувязь дзеепрыслоўя як з
выказнікам (прымыканне), так і з дзейнікам (сэнсавая суадноснасць)
схематычна выглядае так:
Дрэвы скрыпелі,
пагойдваючыся ад ветру.
Сказы, у якіх дзеянні, абазначаныя дзеясловам і дзеепрыслоўем,
належаць розным дзейнікам, сэнсава і граматычна няправільныя, у іх па-
рушаецца і лагічнасць, і правільнасць маўлення. А такія сказы – нярэдкая
з'ява не толькі ў вучнёўскіх і студэнцкіх пераказах, сачыненнях, курсавых
працах, але і на старонках газет, часопісаў, кніг. Вось толькі некалькі
прыкладаў з перыёдыкі апошніх двух гадоў: «Часта пры галенні, гледзячы
ў люстэрка на свой "амбітны" нос, успамінаецца м а л а д о с ц ь; У мяне,
згадаўшы радкі з пісьма, міжволі выкаціліся с л ё з ы; Яму
балюча
зашчымела с э р ц а, уявіўшы разгублены, заплаканы твар Чудакоўскага;
Ведаючы характары многіх творцаў, цяжка чытаюцца іхнія т в о р ы;
Цяпер, перабіраючы лісты ад Уладзіміра, часта прыгадваецца журботнае
котлішча». У кожным з гэтых сказаў гаворыцца пра дзеянні двух зусім
розных прадметаў у граматычным значэнні гэтага слова;
напрыклад, пра
мяне (я згадаў радкі) і пра слёзы (выкаціліся слёзы). Выдзеленыя вышэй
дзеепрыслоўі не паказваюць на дадатковае дзеянне пададзеных разрадкай
адзіных тут дзейнікаў-назоўнікаў у назоўным склоне і ніяк не кантактуюць
з імі (гледзячы – маладосць, згадаўшы – слёзы, уявіўшы – сэрца, ведаючы –
творы, перабіраючы – котлішча).
Як праверыць, ці правільна ўжыта дзеепрыслоўе? Першы
прыём –
трансфармацыйны: перабудоўваем сказ, замяняем дзеепрыслоўе
дзеясловам і злучаем аднародныя выказнікі злучнікам і: Дрэвы скрыпелі,
пагойдваючыся ад ветру – Дрэвы пагойдваліся ад ветру і скрыпелі. У
няправільна пабудаваным сказе такой замены не зробіш: "3 лётчыкам
Куніцыным, лятаючы на ваенным самалёце, здарылася аварыя".
Другі прыём. Паколькі дзеепрыслоўе мае адносна свабоднае
размяшчэнне ў сказе
і сэнсава звязваецца з дзейнікам, магчыма
перастаноўка дзеепрыслоўнага словазлучэння бліжэй да дзейніка: Дрэвы,
пагойдваючыся ад ветру, скрыпелі. Зрабіўшы такую перастаноўку ў
няправільна пабудаваным сказе, лёгка выявіць бяссэнсіцу: "Аварыя,
лятаючы на самалёце...". Тое самае выяўляецца пры аналагічнай
перастаноўцы і ў кожным з прыведзеных вышэй прыкладаў: "Маладосць,
гледзячы ў люстэрка..." і г. д
.
Дзеепрыслоўі ўжываюцца і ў абагульнена-асабовых сказах, у якіх, як
вядома, няма дзейніка, а дзеянне, выражанае дзеясловам і дзеепрыслоўем,
адносіцца да кожнага, да любой асобы: Нарабіўшыся за дзень на тых
сотках, пад вечар ледзь ногі цягнеш ("Маладосць").
У безасабовых сказах дзеепрыслоўе ўжываецца толькі тады, калі
яно адносіцца да неазначальнай формы
дзеяслова, г. зн. калі галоўны
член безасабовага сказа выражаецца спалучэннем дзеяслова ці безасабова-
прэдыкатыўнага слова (трэба, неабходна, нельга, можна, варта і інш.) з
інфінітывам: Слухаючы яго выступленні, нам ад няёмкасці хацелася нават
залезці пад лаўку (А. Карпюк); На чужы лоб сягаючы, трэба і свой
падставіць (Прыказка). Калі ж у безасабовым сказе
няма інфінітыва,
дзеепрыслоўе ўжываць нельга: "Адчувалася, слухаючы Казлову: тое, што
яна гаварыла, ніколі не забудзе; Там, у кіно, гледзячы на яе, мне
падумалася, што Таня прыгажэйшая за Аню і цяпер ужо я іх не зблытаю".
Названыя правілы ўжывання дзеепрыслоўяў поўнасцю стасуюцца і з
дзеепрыслоўнымі словазлучэннямі, якія сталі фразеалагізмамі: Растуць
яны там у нас на лес гледзячы (Я. Брыль). У безасабовых сказах такія
фразеалагізмы таксама адносяцца да інфінітыва: Не ісці ж на ноч гледзячы
(Ф. Янкоўскі).
Некаторыя словазлучэнні толькі знешне падобныя на дзеепрыслоўныя.
Дзеепрыслоўе, утворанае ад
дзеясловаў маўлення, у іх складзе не
абазначае дадатковага дзеяння і не выступае ў сказе ў ролі акалічнасці.
Такія словазлучэнні выконваюць функцыю пабочных выразаў: па праўдзе
кажучы, між намі кажучы, прасцей кажучы, інакш кажучы і інш. Яны
паказваюць адносіны асобы да спосабу перадачы думкі і, як і іншыя
пабочныя кампаненты, часцей за
ўсё сэнсава звязваюцца з усім сказам, а
таму не маюць абмежаванняў ва ўжыванні, уласцівых дзеепрыслоўям са
значэннем дадатковага дзеяння. Іх ужыванне свабоднае: Уласна кажучы,
гэта дарога служыла вуліцай двум дзесяткам хат (К. Чорны); Дакладней
кажучы, усюды відаць любоў да працы (П. Пестрак).
2. Чытаючы паэму "Тарас на Парнасе", сустракаем такі сказ
: Крупені
ўволю я паеўшы, усіх падзякаваў багоў. Тут – незвычайнае дзеепрыслоўнае
сдовазлучэнне: яно ўключыла ў свой склад і дзейнік я – галоўны член
граматычнай асновы ўсяго сказа. I гэта не традыцыйная "паэтычная
вольнасць", звязаная з неабходнасцю захаваць чатырохстопны ямб. Перад
намі архаічная з'ява, характэрная для мінулых эпох. Даследчык
Л. Булахоўскі прыводзіць амаль
два дзесяткі аналагічных прыкладаў з
твораў расейскіх паэтаў XIX ст. У гэтых урыўках дзейнік таксама разрывае
спалучэнне дзеепрыслоўя з залежным ад яго словам. Яшчэ раней такі
парадак слоў быў уласцівы і расейскай прозе, пасля трымаўся толькі ў
паэзіі. «Гэты парадак слоў гістарычна бярэ пачатак з глыбокай
старажытнасні, калі дзеепрыслоўяў яшчэ не было
, а “тяготеющие” да
выказніка дзеепрыметнікі, з якіх яны вылучыліся, гэтак жа, як і
прыметнікі, маглі папярэднічаць свайму паяснёнаму слову»
(Булаховский Л. Русский литературный язык первой половины ХІХ века.
М., 1954. С. 436).
У беларускай паэзіі выпадкі, калі дзейнік знаходзіцца ўнутры
дзеепрыслоўнага словазлучэння, таксама не адзінкавыя. Два прыклады з
твораў канца XIX ст.: Мінуўшы
я млын той, еду ўжо лесам (Ф. Багушэвіч);
А хлопчык маленькі над кніжкай сядзіць, яе ён раскрыўшы, на вершы
глядзіць (А. Гурыновіч). Канструкцыі з дзейнікам у сярэдзіне
дзеепрыслоўнага словазлучэння сустракаюцца і ў вершаваных творах Янкі
Купалы: Звесіўшы людзі галовы, слухаюць, думкі снуюць; Захапіўшы ў
першай пары Янка Майку, Юрка Раю,
даюць дыхту, даюць жару,
"Сербіянку", "Польку" шпараць, а гармонік грае, грае.
У сучаснай паэзіі падобныя канструкцыі не выкарыстоўваюцца. Яны б
лічыліся парушэннем нормы.
3. Нярэдка ў дзеепрыслоўнае словазлучэнне ўваходзіць адносны
займеннік які, адначасова з'яўляючыся кампанентам дзеепрыслоўнага
словазлучэння і злучальным словам даданай азначальнай часткі:
Астаюцца два арсеналы, узяўшы якія мы ўзброім сябе і абяззброім ворага
(У. Караткевіч); Бойка з бацькам была той апошняй рысай, пераступіўшы
якую адразу змяніўся ён сам (Л. Дайнека).
Хоць канструкцыі
“дзеепрыслоўе + які” выдзяляюцца інтанацыйна,
але не павінны аддзяляцца коскай у складзе даданай азначальнай часткі.
Дзеепрыслоўнае словазлучэнне ў такіх выпадках “не можа быць
адасоблена ад даданага сказа без разбурэння яго структуры (адрыву
злучальнага слова); дваякая функцыя адноснага займенніка які робіць
адасабленне немагчымым”(Добромыслов В., Розенталь Д. Трудные
вопросы грамматики и правописания
. Вып. 1. М., 159. С. 297). А між тым у
друку досыць часта можна сустрэць няправільнасць пунктуацыйнага
характару – коску пасля які: “Метэарыты – гэта толькі кручок для затраўкі,
кончык жылкі, трымаючыся за якую, можна выцягнуць сучасную домну;
Каля ног хлопца ляжала тарбінка з завязкамі, згледзеўшы якую, маці усё
зразумела”.
Роднае слова. 2002. – № 5. – с. 42–43.
П.
Сцяцко
КУЛЬТУРА МОВЫ
Лад, канструкцыя, прыстасаванне, будова, абсталяванне – а не
ўстройства. “Русско-белорусский словарь” пад рэдакцыяй Я.Коласа,
К.Крапівы і П.Глебкі (М., 1953. С. 724–725) расійскае слова устройство
падае з 4 значэннямі і толькі з адмысловымі беларускімі адпаведнікамі: “1.
(действие) уладжанне, наладжанне, упарадкаванне, уладкаванне,
арганізаванне, учыненне і адпаведныя эквіваленты незакончанага
трывання: уладжванне, наладжванне, упарадкоўванне, уладкоўванне,
арганізоўванне, спраўлянне; 2. (строй) лад, (порядок) парадак; 3.
(конструкция) канструкцыя; (строение) будова; 4. (обзаведение,
оборудование) абсталяванне”. Двухтомавы “Русско-белорусский словарь”
пад рэдакцыяй К.Крапівы (Мн., 1982. Т. 2. С. 542), паўтарыўшы гэты
артыкул з ранейшага выдання, ужо дадаў (дзеля набліжэння моваў) і ў
беларускую частку гэтае ўстройства ў 3-м і 4-м значэнні: “3.
(конструкция) устройства, канструкцыя; (строенне) будова; устройство
моста – будова (канструкцыя) маста; 4. (прибор, оборудование)
устройства, прылада, прыбор, абсталяванне; регулирующее устройство –
рэгулюючае ўстройства (рэгулюючы прыбор); счётно-решающее
устройство – лічыльна-рашаючае ўстройства”.
Вось як нівеліяваліся розныя этнасы, іх культуры і мовы! А яшчэ
больш рашучы крок да гэтага зрабілі складальнікі “Беларуска-рускага
слоўніка”. У другім томе яго ўжо адкінута ўсё тое, што было ў першым
выданні 1953 года, які рэдагавалі Я.Колас, К.Крапіва, П.Глебка. На с. 627
чытаем: “Устройства ср. 1. (конструкция) устройство; 2. (прибор,
механизм) устройство”. Тут і ўсе аднакаранёвікі расійскай мовы
перанесеныя на беларускую частку слоўніка:“Устроены 1. устроенный,
сделанный; 2. Устроенный, учинённый; 3. устроенный, определённый;
устроіцца сов. в разн. знач. устроиться; устроиться на работу;
устроіцца спаць на канапе – устроиться спать на диване; устроіць сов. 1.
устроить, сделать; устроіць ілюмінацыю – устроить иллюминацию; 2.
устроить, учинить; 3. устроить, определить; устроіць на службу –
устроить (определить) на службу; устроіць сцэну – устроить сцену”.
Гэтаксама “перакладаюцца” (пішуцца па-беларуску) расійскія словы –
устройвацца, устройваць. Ці даводзіцца здзіўляцца такім вось
“грандыёзным” поспехам нашых лексікографаў на ніве скасавання
нацыянальнай святыні – беларускай мовы. Той мовы, пра якую пісаў вялікі
Адам Міцкевіч як адну з найбольш чыстых і дасканалых моваў свету,
найменш засмечаных іншамоўнымі пазычаннямі.
Сучасныя тэрміналагічныя слоўнікі рас. устройство перакладаюць
беларускімі словамі прыстасаванне, уладжанне. Напрыклад:
“Устройство – прыстасаванне; взрывное устройство – падрыўное
прыстасаванне; пусковое устройство – пускавое прыстасаванне;
громкоговорящее переговорное устройство – галоснае перамоўнае
прыстасаванне” (С.Суднік, С.Чыслаў. Расейска-беларускі вайсковы
слоўнік. С. 221). “Устройство – прылада, прыстасаванне, абсталяванне”
(РБФС-99).
Водар ці арамат? Расійскае аромат яшчэ В.Ластоўскі перакладае
беларускім водар – “прыемны пах”. “Водар прыемны са сьвежага сена”
(Расійска-крыўскі (беларускі) слоўнік. Коўна, 1924. С. 10). РБС-53 пад
рэдакцыяй Я.Коласа, К.Крапівы і П.Глебкі (с. 22) падае: “Аромат м. водар;
(запах) пах; (душистость) духмянасць; Ароматно нареч. водарна; пахуча;
духмяна; Ароматный – водарны; пахучы; духмяны”. Двухтомавае
перавыданне (Т. 1. Мн., 1982. С. 35) рас. аромат перакладае трыма
словамі: духмянасць, пах, водар. Тое сама і ў наступных перавыданнях (Т.
1. Мн., 1993. С. 58). “Беларуска-рускі слоўнік” 1962 года падае слова водар
як эквівалент рас. аромат; праўда, з паметаю “абласное” (с. 154).
Двухтомавае яго перавыданне здымае гэтую памету. На с. 236 (Т. 1. Мн.,
1988) чытаем: “Водар, -ру м. аромат. Але на с. 138 гэтага самага тома
наўздзіў бачым: “Арамат м. аромат” А “Беларуска-рускі слоўнік” 1962
года такога “арамату” не пускаў на свае старонкі!
Выклік – а не вызаў. “Беларуска-рускі слоўнік” 1962 года падае:
“Выклік, -ку м. в разн. знач. вызов; выклік, у суд – вызов в суд; выклік
грамадскасці – вызов общественности” (с. 170). Двухтомавае
перавыданне паўтарыла на сваіх старонках гэты артыкул (Т. 1. Мн.,
1988. С. 263). I ў “Русско-белорусском словаре” 1953 года рас. вызов
перакладаецца беларускім выклік. На с. 82 чытаем: “Вызов в разн.
знач. выклік, -ку м.; вызов на социалистическое соревнование – выклік
на сацыялістычнае спаборніцтва”. Тут і ўтваральныя дзеясловы
перакладаюцца беларускімі словамі: “Вызвать сов. в разн. знач.
выклікаць; вызвать к жизни – выклікаць да жыцця”. “Вызывать
несов. в разн. знач. выклікаць; вызываться страд. Выклікацца”
(Тамсама).
А вось двухтомавы “Русско-белорусский словарь” 1982 года не
абмяжоўваецца беларускімі адпаведнікамі пры перакладзе згаданых
расійскіх словаў, а дадае і расійскія словы (напісаўшы іх па-беларуску).
Так, у першым томе на с. 144 бачым: “Вызванный – выкліканы, вызваны;
вызвать сов. в разн. знач. выклікаць, мног. павыклікаць, вызваць, мног.
павызываць; вызвать на соревнование – выклікаць (вызваць) на
спаборніцтва; вызваться – вызвацца...” “Вызов в разн. знач. выклік, -ку м.,
вызаў, -заву; вызов на социалистическое соревнование – выклік (вызаў) на
сацыялістычнае спаборніцтва”.
Гэта паўторана ў перавыданнях 1993 і 1994 гадоў (Т. 1. С. 251). I калі ў
слоўніку 1982 года яшчэ падаваліся гэтыя “вызавы” як дадатковыя словы
(ставіліся на другім месцы пасля беларускага слова), то ў БРС-88 (Т. 1. С.
258) яны ўжо “зраўняліся”: “Вызаў, -заву м. в разн. знач. вызов; вызаў у суд
– вызов в суд; вызаў на спаборніцтва – вызов на соревнование”. Вызваць –
з усімі 4 значэннямі як эквівалент рас. вызвать. Аднак у “Тлумачальным
слоўніку беларускай мовы”, першы том якога рэдагаваў пісьменнік Мікола
Лобан, гэтага вызаў няма. I гэта правільна. У найноўшых слоўнікаў
чытаем: “Вызов – выклік; вызов авиации – выклік авіяцыі; вызов огня –
выклік агню; вызов караула в ружьё – выклік варты пад зброю” (С.Суднік,
С.Чыслаў. Расейска-беларускі слоўнік. С. 36).
Вынік і выніковы – а не рэзультат і рэзультатыўны. Слова вынік мае
значэнне “канчатковыя паказчыкі якіх-небудзь дзеянняў, з’яў, развіцця
чаго-небудзь. Падвесці вынік работы за дзень // Плён, здабытак працы,
намаганняў. Вынікі шматгадовай працы. Вынікі экспедыцыі”
(Тлумачальны слоўнік беларускай мовы. Т. 1. Мн., 1977. С. 557). Значэнне
гэтага слова выразна матывуецца ўтваральным дзеясловам вынікаць –
“з’яўляцца, паўставаць, узнікаць; з’яўляцца лагічным здабыткам
(вынікам)”. А таксама словам вынікнуць. Яно мае і сваё вытворнае слова –
выніковы, якое азначаецца ў слоўніку: 1) з падагульненымі вынікамі,
паказчыкамі. Выніковы рахунак. 2) Які даў добрыя вынікі (Тамсама).
“Беларуска-расійскі слоўнік” М.Байкова і С.Некрашэвіча (с. 68) фіксуе:
“Вынік м. – следствие; результат”. Такое значэнне гэтага слова вызначыла
Тэрміналагічная камісія. I зафіксаванае яно ў выданні “Беларуская
навуковая тэрміналогія. Выпуск другі. Практыка і тэорыя літаратурнага
мастацтва”.
I няма ў гэтым слоўніку слова рэзультат у беларускай частцы.
“Беларуска-рускі слоўнік” 1962 года падае слова вынік з больш
шырокім значэннем. На с. 176 чытаем: “Вынік, -ку м. 1. результат; итог;
плод; вынікі перагавораў – результаты (итоги) переговоров; вынікі
шматгадовай працы – плоды многолетнего труда; 2. Следствие,
последствие; пажар быў вынікам неасцярожнага абыходжання з агнём –
пожар был следствием неосторожного обращения с огнём”. Тут
падаюцца і аднакаранёвыя дзеясловы вынікаць, вынікнуць і прыметнік
выніковы. Але чамусьці тут бачым ужо і дублёра слова вынік – рэзультат
(с. 826). I словы рэзультатны і рэзультатыўны, хоць беларускае слова
выніковы перакладаецца як: 1) результатный; выніковы рахунак –
результатный счёт і 2) результативный (с. 176). Дык для чаго такое
дубляванне? Для ўзбагачэння? Не, для засмечвання мовы.
I тут, відаць, гэтыя рэзультаты перайшлі з “Русско-белорусского
словаря” 1953 года “дзеля ўзбагачэння” беларускай мовы. Бо на старонках
гэтага слоўніка бачым: “Результат – рэзультат, -ту м., вынік, -ку м.;
результативный – рэзультатыўны; выніковы; результатный торг.
рэзультатны, выніковы” (с. 589). Як бачым, на першым месцы стаяць
усесаюзныя стандарты. Каб імі і карысталіся, а сваё – нацыянальнае – у
канцы.
Двухтомавае, 1982 года перавыданне яго пайшло яшчэ далей,
выкінуўшы наагул беларускія словы – сінонімы да асобных расійскіх
словаў. Так, на с. 328 першага тома чытаем: “Результат – рэзультат,
вынік; результативно нареч. рэзультатыўна; результативность –
рэзультатыўнасць; результативный – рэзультатны, выніковы”. Вось як
адмаўлялі беларускім словам у іх здатнасці абазначаць адцягненыя
паняцці. А хіба не будзе адпаведнікам рас. результативность беларускае
выніковасць? I да прыслоўя результативно беларусы маюць свой
адмысловы адпаведнік – вынікова: Усе працавалі сёння вынікова!
Двухтомавы "Беларуска-рускі слоўнік" у артыкуле “Вынік” падае яшчэ
большае кола яго значэнняў і расійскіх адпаведнікаў. На с. 272 (Т. 1. Мн.,
1988) чытаем: “Вынік, -ку м. 1. результат; итог; вывод; плод; исход; вынік
спаборніцтва – итог (исход) соревнования; падводзіць вынікі – подводить
итоги; вынікі шматгадовай працы – плоды многолетнего труда; 2.
следствие; последствие”. Як і ў слоўніку 1962 года, тут бачым тыя сама
дзеясловы і прыметнік выніковы. Але ў другім томе гэтага слоўніка (с. 419)
ужо і ў беларускай частцы падаецца рэзультат, рэзультатны,
рэзультатыўны, рэзультатыўна і рэзультатыўнасць (с. 419). Дык дзе ж
лексічная норма? Ці яе зусім няма?
Сцяцко П. Культура мовы. – Мн., 2002. – С. 114–117.