Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

патрэсканы). Але заканамернасць выбару формы актыўнага дзеяння ў

варыятыўнай сітуацыі даволі прыкметная і можа лічыцца асаблівасцю

беларускай мовы калі не ўвогуле, то ў адносінах да складанага сказа. Гэта

акалічнасць таксама павышае частотнасць слова які, асабліва ў форме

намінатыву.

2.1. Каб пазбегнуць празмернай семантычнай і функцыянальнай

перагружанасці рэлята які, у беларускай

мове пашырана семантыка і

функцыянальныя магчымасці іншых рэлятаў: што, дзе, куды, адкуль, калі.

Напрыклад, калі ў рускай мове даданая частка з что мае экспрэсіўна-

ідывідуалізуючае значэнне і у гэтых адносінах з’яўляецца найбольш

дакладным эквівалентам дзеепрыметнага словазлучэння (яркі фармальны

паказчык гэтага значэння ў абедзвюх канструкцыях — немагчымасць

пазіцыі антэцэдэнта пры апорным

слове), то ў беларускай мове

стылістычная маркіраванасць і семантычная яркасць што як аналага слова

что ў значнай ступені паніжаецца, таму што складае моцную

канкурэнцыю адноснаму слову які, нягледзячы на стылістычную

нейтральнасць і граматычную гібкасць апошняга.

2.2. Яшчэ больш ужывальнае што ў атрыбутыўна–прадметных

канструкцыях з карэлятна-рэлятным цэнтрам той, што.

Своеасаблівасць

афармлення гэтых структур заключаецца ў тым, што карэлят з указаннем

на асобу больш частотны з рэлятам што, чым з хто, у той час як у іх

рускіх аналагаў больш звычайнымі з’яўляюцца суадносіны тот, кто, а для

карэлята са значэннем множнага ліку ці жаночага роду — суадносіны те,

которые і

та, которая. Параўн.: Кожны яго крок — крок па сэрцы т о й,

ш т о (у перакладзе — которая) глядзела на яго (У. К а р а т к е в і ч).

Чаму я маўчу, не кажу, не пішу т ы м, ш т о (у перакладзе — которые)

жывуць,

пра свае захапленне? (Я. Б р ы л ь).

Канкурэнцыя што і які ў беларускай мове ў параўнанні з іх рускімі

аналагамі можа выклікацца і суб’ектыўнымі прычынамі, якія, аднак,

маюць лінгвістычнае абгрунтаванне. Так, у беларускім тэксце рамана

М.Шолахава “Яны змагаліся за Радзіму” суадносіны што і які складаюць

адпаведна 129 : 97 (

і гэта з рускай, пад уплывам якой рэлят які ў іншых

тэкстах, як правіла, больш частотны!). Перавагу што перад які ў шо-

лахаўскім творы можна растлумачыць імкненнем перакладчыка (М. Л у-

ж а н і н) у нейкай ступені захаваць “адценне стылю гутарковай мовы, якая

перадаецца ў арыгінале канструкцыямі з адносным

словам какой (у

значэнні который”

, таму што дыялектныя асаблівасці ўжывання какой на

беларускай мове перакласці інакш немагчыма. <…>

2.3. Калі распаўсюджанасць што ў беларускай мове можна лічыць

своеасаблівай “кампенсацыяй” за структурныя (дзеепрыметнікі) і

Д м и т р и е в П.А. Очерки по синтаксису сербскохорватского языка. — М, 1966.

С. 88.

семантычныя (какой) абмежаванасці ў адэкватнасці рускім аналагам, то

перадаць стылістычную маркіраванасць рускіх канструкцый з адноснымі

словамі кой і каковой на беларускай мове амаль немагчыма. Як сведчаць

назіранні, пераклад такіх стылістычна адзначаных сказаў у мастацкіх

адносінах прайграе, таму што абодва рэляты перадаюцца

полісемантычным які. Параўн.: Вышеупомянутая собака вполне опасна,

может укусить

любого гражданина Советского Союза и даже

иностранного туриста, к а к о в ы е (я к і я) есть (Г. Т р а я п о л ь с к і.

Пер. А. Жука).

3. Кола апорных слоў, здольных азначацца даданай часткай з

прыслоўнымі рэлятамі, намнога шырэй той лексічнай

групы, якая ў рускай

мове займае поле лакальнай або тэмпаральнай семантыкі У беларускай

мове яно практычна не абмежавана ні граматычнымі, ні стылістычнымі, ні

іншымі рамкамі. Яно ўключае ў сябе нават адушаўлёныя назоўнікі са

значэннем асобы: Узяў у г а с п а д а р а, д з е (у перакладзе

— у к о т о-

р о г о) кватараваў, ягоны веласіпед і рвануў во па гэтай шашы (В. Б ы-

к а ў. Пер. М. Гарбачова). <…>

4. Вартым увагі з’яўляецца таксама ўжыванне ў беларускім складаным

сказе адноснага слова каторы. Яно не эквівалентнае рускаму который

(яму адпавядае які), мае

стылістычную маркіраванасць і свабоду ў

структурных адносінах, можа мяняць пазіцыю ў сказе: У к а т о р ы х

дзеці малыя, тыя прыехалі з калыскамі (I. М е л е ж) — Параўн.: *Т ы я, у

к а т о р ы х дзеці малыя, прыехалі з калыскамі. Рэлят каторы

ў такой

пазіцыі, дыстантнай паводле апорнага слова ці антэцэдэнта галоўнай

часткі, — гэта жывое і назіральнае адлюстраванне станаўлення займенніка

ў функцыі адноснага слова.

Значэнне выбіральнасці, якое захавалася ў гэтым рэляце ў беларускай

мове, дакладней перадаецца рускім словам кто, тым больш што даданая

частка з каторы звычайна характарызуе апорнае слова са значэннем асобы

К а т о р ы я маладзейшыя — не былі.— К т о помоложе — не был

(В. Б ы к а ў. Пер. М. Гарбачова).

Сабраны матэрыял сведчыць аб двух планах маркіраванасці слова

каторы: выкарыстанні яго як старабеларускага і дыялектнага элемента

(прыклады вышэй) і як русізма: На даным етапе

Савецкая ўлада і парція

прызывае ўсіх сялян, к а т о р ы я сваім мазалем робяць на зямлі,

арганізоўвацца ў кааперацівы, а таксамо, к а т о р ы я могуць, і ў камуну

(I. М е л е ж). <…>

Зразумела, што стылістычную маркіраванасць беларускага каторы і ў

адным і

ў другім плане нельга перадаць рускім который. Калі гістарычны

план яшчэ можна выказаць прэпазіцыяй рэлята адносна апорнага слова, то

выкарыстаць яго як русізм у рускай канструкцыі немагчыма.

5. Група антэцэдэнтаў у беларускай мове пашыраецца за кошт іншых

займеннікаў — гэтакі, усялякі, якія не маюць адпаведнікаў у руссай мове

(рус. этакий у ролі суадноснага слова не ўжываецца). Можна меркаваць,

што пашырэнне кола антэцэдэнтаў з указаннем на якасную семантыку

даданай часткі — гэта таксама “кампенсацыя” за нейтралізацыю семантыкі

ў адносным слове які. Дыферэнцыруючую функцыю, акрамя суадносных

слоў такі, гэтакі, усялякі, выконваюць у сказе іншыя структурныя

элементы, напрыклад апорныя словы, лексічны састаў

і інш. Тым не менш

пры адсутнасці антэцэдэнта вырашэнне сітуацыі які: который, какой

сутыкаецца са значнымі цяжкасцямі, якія патрабуюць больш дакладных

крытэрыяў.

6. Ужо амаль па–за межамі літаратурнай нормы ў беларускай мове

сустракаюцца канструкцыі, будова якіх складае спецыфічную прыкмету

беларускага складанага сказа і абумоўліваецца, на наш погляд, імкненнем

пераадолець граматычную

абмежаванасць рэлята што, які ўжываецца

толькі ў назоўным і вінавальным склонах (ва ўскосных клонах — перавага

адноснага слова які, якое спалучае функцыі сродку сувязі, члена сказа і

анафарычнага ўказальніка). Каб не паўтараць слова які, у беларускіх і

рускіх гаворках і ва ўкраінскай літаратурнай мове сродкам сувязі ў

складаным атрыбутыуным сказе можа

служыць спалучэнне што (рус. что,

укр. що) з асабовым займеннікам ва ўскосным склоне, анафарычным

апорнаму слову даданай часткі. Рэлят што, перадаўшы анафарычную

функцыю і функцыю члена сказа займенніку, дэсемантызуецца і,

выконваючы толькі ролю скрэпы ў складаным сказе, набліжаецца да

злучніка: Заўжды знойдуцца дурныя л ю д з і, ш т

о я н ы (*я к і я)

гатовы самі ў вяроўку лезці (З нар. казкі).

Спецыфіка такіх беларускіх сказаў у параўнанні з рускімі заклюаецца ў

тым, што яны сустракаюцца і ў мове сучаснай беларускай мастацкай

літаратуры: За палякамі п а н сюды прыязджау, т о й, ш т о

я ў яго

зямлю гэтую купіў (К. Ч о р н ы). <…>

У беларускім фальклоры можна сустрэць і сказы, у якіх анафарычны

займеннік эліптызаваны, але слова што не бярэ на сябе яго функцый, яно

не мае нават націску: Не г а с п а д ы н я, ш т о

(*у яе, у якой) на ніўцы

краскі, а пад акном крапіва (Прык.). <…>

7. Выклікаюць пэўную цікавасць і канструкцыі, у якік апорнае слова

выражана не назоўнікам, а прыналежным прыметнікам: І ад жаху, а можа

і па волі б о ж а й, я к і ўсё гэта наслаў, людзі ў той год

нядужалі (У. К а-

р а т к е в і ч). <…> Азначэнне, такім чынам, мае апасродкаваны характар:

бог, які… <…>

У рускай мове такія структуры да гэтага часу не зафіксаваны.

Наліжаюцца да іх парцэліраваныя сказы з акрэсленым эліпсісам апорнага

назоўніка, у выніку якога анафарычная адсылка адноснага слова

метафарычна накіроўваецца на

прыметнік <…>.

Такім чынам, пры знешнім падабенстве комплексаў граматычных

сродкаў для выражэння атрыбутыўных адносін у роднасных мовах

назіраюцца істотныя адрозненні ў структурным размеркаванні гэтых

сродкаў унутры комплексаў, якія выкліканы рознаўзроўневай прыродай

паказчыкаў атрыбутыўнасці. Разгледжаныя асаблівасці граматычнай

структуры атрыбутыўнага складанага сказа ў абедзвюх мовах сведчаць аб

дыялектычнай сувязі дзвюх тэндэнцый: тэндэнцыі да уніфікацыі сродкаў

выражэння атрыбутыўнасці пад уплывам роднаснага двухмоўя (прыярытэт

слова які ў беларускай мове) і, з другога

боку, тэндэнцыі да развіцця

спецыфічных сродкаў выражэння атрыбутыўнай семантыкі, якія

абумоўлены асаблівасцямі граматычнай будовы кожнай з моў.

Канюшкевіч М.І. Тыпалогія граматычнай структуры атрыбутыўнага

складанага сказа ў беларускай і рускай мовах // Беларуская лінгвістыка.

1981. Вып. 19. С. 23—28.

М.І. Канюшкевіч

ДА ХАРАКТАРЫСТЫКІ АЦЭНАЧНА-ТЛУМАЧАЛЬНАГА

СКЛАДАНАГА СКАЗА

Класіфікацыя складаназалежных сказаў, якая існуе

ў беларускім

мовазнаўстве, грунтуецца на прыпадабненні стаданазалежнага сказа да

простага, а даданых частак — да членаў сказа. Гэты погляд разыходзіцца з

пануючай у рускім мовазнаўстве структурна–семантычнай класіфікацыяй:

сказы, якія русісты лічаць “изъяснительными”

, у беларускіх граматыках

адносяцца да розных класіфікацыйных груп д з е й н і к а в ы х

(Здавалася, што ў гэтакім напале маланкі свішчуць і гудуць вятры); а з-

н а ч а л ь н ы х (Ёлачцы зяленай сёння сняцца сны, быццам вее з бору

водарам лясным); д а п а ў н я л ь н ы х (Толькі ў сэрцы і можна адчуць,

колькі багаццяў даў табе край); п р ы ч ы н ы (Маладзец, Ігнат, што

сказаў); м е р ы і с т у п е н

і (Колькі перажыў і перадумаў тады чалавек,

каб вы толькі ведалі) <…>.

Такая супярэчлівая класіфікацыя аднолькавых у структурна–

семантычных адносінах сказаў і рэзкае разыходжанне з класіфікацыяй іх у

русістыцы замаруджваюць навуковыя даследаванні і перашкаджаюць

узяць на ўзбраенне ўжо дасягнутае русістыкай, аказваючы таксама

негатыўны ўплыў на вывучэнне курсаў абедзвюх моў у школе і вышэйшых

навучальных установах. І вучням, і студэнтам цяжка зразумець, чаму

адзін

і той жа сказ у кожнай з граматык аднесены да розных класіфікацыйных

груп.

Сінтаксічныя сістэмы абедзвюх роднасных моў максімальна блізкія,

таму пэўныя разыходжанні ў класіфікацыі складаных сказаў у рускім і

беларускім мовазнаўстве, абумоўленыя неўпарадкаванасцю і

У гэтым артыкуле выкарыстоўваецца рабочы тэрмін “ацэначна тлумачальны”, які на

нашу думку, найбольш удала адлюстроўвае сэнс структурна–семантычных

асаблівасцей гэтых канструкцый.

несуадноснасцю ведаў, тэрміналогіі і методык, павінны быць зведзены да

мінімуму. Гэты мінімум можа быць акрэслены толькі пасля ўсебаковага

вывучэння беларускага складанага сказа, у тым ліку пасля ўпарадкавання

ведаў аб канструкцыях з семантыкай, якую В.А. Белашапкава

характарызуе як “інтэлектуальную або эмацыянальную ацэнку і — шы-

рэй — наогул як адносіны думаючага суб’екта

да аб’ектыўнага зместу

складанага сказа, які (змест. — М.К.) перадаецца даданай часткай”

Гэты артыкул — першая спроба паказаць унутранае адзінства сказаў,

якія на першы погляд адрозніваюцца адзін ад аднаго і сродкамі сувязі, і

функцыяй даданай часткі і марфалагічным выражэннем апорных

элементаў у галоўных частках. Але ў іх ёсць і агульная рыса, якая па сваёй

удзельнай вазе ў арганізацыі складанага сказа з’яўляецца рашаючай.

Гэ-

та — абавязковая прыслоўная (г. зн. пры слове) сувязь паміж часткамі,

якая грунтуецца на ацэначна інтэлектуальнай семантыцы апорнага слова

галоўнай часткі і тлумачальнай семантыцы даданай часткі. <…>

Семантычнае кола слоў, якія ўжываюцца ў якасці апорных элементаў у

ацэначна–тлумачальных сказах, даволі шырокае. Сярод іх выдзяляецца

некалькі груп, кожная з якіх характарызуецца магчымасцямі

ўжывання

разам з тым ці іншым сродкам сувязі ў

даданай частцы. Найбольш

ужывальны злучнік што. Ён

выкарыстоўвасцца для сувязі з апорнымі

словамі самай шырокай мадальна–ацэначнай семантыкі. Разгледзім

асноўныя з такіх груп.

1. У першую чаргу гэта лексіка м а ў л е н н я ў шырокім сэнсе гэтага

паняцця. Сюды адносяцца словы, якія перадаюць або ўтойваюць

інфармацыю, характарызуюць мову з боку яе знешніх асаблівасцей,

выражаюць

адносіны гаворачага да іншых удзельнікаў гутаркі.

Марфалагічна яны не вельмі разнастайныя: дзеясловы і іх формы, прычым

суадноснасць асабовых і неасабовых форм паказвае рэзкі ўхіл у бок

першых (гаварыць, казаць, тлумачыць, маўчаць, намякаць, расказваць,

дадаць, шумець, сведчыць, бурчаць, абвясціць, прапанаваць, паведаміць,

адзначыць і інш.); назоўнікі (слова, сказ, размова, плёткі, прапанова, ліст

паданне, звычай, тлумачэнне, гаворкі, тэма, заўвага, навіна); радзей —

сінтаксічна непадзельныя словазлучэнні (даваць слова, пусціць чутку,

паставіць пытанне). Напрыклад: А наступнай раніцай прыляцеў ганец і

апавясціў зноў, што пан Канстанцін памірае (У. Караткевіч); <…>.

2. Другая група — словы са значеннем д у м к і, в е д а н н

я, п а м я-

ц і, р а з в а г і: дзеясловы і іх формы (думаць, ведаць, сніць, помніць,

успамінаць, разумець, задумвацца, меркаваць, памятаць, вырашыць,

разабраць, пераканацца, сцяміць, згадваць, прыкінуць, спахапіцца,

усвядоміць, дазнацца); назоунікі (выдумка, здагадка, падазрэнне, сумненне,

сакрэт, уяўленне, непаразуменне, задума, памылка, ісціна); непадзельныя

Белошапкова В.А., Земская Е.А., Милославский И.Г. Панов М.В. Современный

русский язык. — М., 1981. С. 522.

словазлучэнні (прыйсці ў галаву, дапускаць у думках); безасабова–

прэдыкатыўныя словы (ясна, зразумела, бясспрэчна). Напрыклад: Ён

зразумеў, што трэба ісці, і, азіраючыся, пайшоў, думаючы, што немец

пойдзе за ім канваірам (В. Быкаў). <…>

Сінтаксічная сувязь паміж злучнікам і апорным элементам не мяняе

свайго характару і ў тым выпадку, калі

апошні мае пры сабе антэцэдэнт і

азначэнне, якія вядуць да ўзнікнення атрыбутыўных адносін, аднак гэтыя

адносіны не падтрымліваюцца анафарычнымі сродкамі сувязі (злучальным

словам) у даданай частцы. Параўн.: Ён не мог не разумець тую простую

ісціну, што з прастрэленымі грудзьмі ён не ваяка (В. Быкаў). *Ён не мог не

разумець тую

простую ісціну, якую разумелі ўсе

3. Вельмі вялікую групу апорных элементаў складаюць словы з се-

мантыкай і н т э л е к т у а л ь н а г а і э м а ц ы я н а л ь н а г а ў с п р ы-

м а н н

я зместу таго, аб чым гаворыцца ў даданай частцы: дзеясловы і іх

формы (пачуць, шкадаваць, адчуваць, здзіўляцца, верыць, цікавіцца,

непакоіцца, усміхацца, плакаць, асцерагацца, радавацца, заўважыць,

прыкмеціць, пакутаваць, спахапіцца, уяўляць, спалохацца, згледзець,

скакаць, паўзірацца, млець, смяяцца, пакрыўдзіцца; здаецца, відаць,

адчуваецца, падабаецца; упэўнены, абавязаны, раздражнёны, уражаны,

задаволены); прыметнікі (абыякавы, вінен);

назоўнікі (шчасце, прыкмета,

няпэўнасць, жах, надзея, пакута, радасць, трывога, ярасць, туга,

нецярпенне, прыкрасць); безасабова прэдыкатыўныя словы (чутно, дзіўна,

падобна, відавочна, прыкра); спалучэнні (чула сэрца, збіць з панталыку,

заплюшчваць вочы, атрымаць лазню, не было клопату, няма ніякай

справы, не ўзяло апаскі). Напрыклад: Можа, мы яшчэ з табою радавацца

будзем

, скакаць кожны вечар, што яе не ўзялі (У. Караткевіч). <…>.

4. Даволі шырока ўжываюцца апорныя словы са значэннем

эмацыянальнага або інтэлектуальнага ў з д з е я н н я або р э а к ц ы і на

змест даданай часткі (пагражаць, рупіцца, прасіць, дбаць, лемантаваць,

суцяшаць, дамовіцца, згадзіцца, маліць

, бажыцца, дабіцца, вучыць,

дапусціць, пераканаць, унізіць, сведчыць, пярэчыць, кпіць, дакараць,

расчароўваць, цешыць, дзякаваць, недалюбліваць, хваліць, абнадзейваць;

пагроза, доказ, спрэчка, умова, нагаворы, загад, га́́лас, правіла, папрок;

даць знак, рабіць выгляд; дзякуй). Напрыклад: Абяцай, што ніколі без

крайняй, без смяротнай патрэбы не адбярэш жыцця ў жывога (У. Ка-

раткевіч). <…>.

5. Шматлікай з

’яўляецца і лексіка м а д а л ь н а–а ц э н а ч н а й

семантыкі: прыметнікі, безасабова прэдыкатыўныя словы, назоўнікі,

фразеалагічныя спалучэнні (шкада, добра, кепска, няёмка, журботна,

лёгка, дарма, магчыма, дрэнна; лухта, праўда, хлусня, шчасце, бяда,

сорам, жаль, дурань, малайчына, дзіва, заслуга, талент, галоўнае

, самае

Зорачкай адзначаны трансфармаваныя канструкцыі.

важнае; усёй розніцы, мець рацыю, толькі адно, звычайная рэч). <…>

Дрэнна, што бацька супраць (У. Караткевіч). <…>.

Існаванне ў галоўнай частцы двух апорных слоў з семантыкай

маўлення ці ацэнкі фарміруе двайную сувязь з даданай часткай

тлумачальнай: Страшнае гэта слаўцо, што я завуся “ўдованька” (3 нар.

песні) — *Страшна, што я завуся “ўдованька”. — *

Гэта слаўцо, што я

завуся “ўдованька”, страшнае.

6. Некалькі мікрагруп складаюць словы і словазлучэнні з семантыкай

і с н а в а н н я (можа быць, здараецца, хопіць таго), ф а з ы дзеяння або

зместу (пачалося з таго, кончылася тым), с у в я з і і

а д н о с і н

(атрымалася, аказалася, так сталася, выявілася, справа ў тым, прычына

ў тым, выходзіла): Выходзіла, што тое высокае і нязменнае, чым дыхаў ён

трыццаць гадоў, цяпер проста было непатрэбным у гэтым страшным

хаосе вайны (В. Быкаў). <…>.

Апорныя элементы ў сказах са злучнікам як маюць

значэнні

аб’ектыўнага і тоеснага зрокавага або слыхавога ўспрымання, адчування,

ведання таго, аб чым гаворыцца ў даданай частцы. Кола апорных слоў у

гэтым выпадку складаюць групы 2 і 3: І ён, пазіраючы знізу, адчуў, як яна

нібы за штось зачапілася там сваім позіркам (В. Быкаў). <…>.

3 гэтым злучнікам не могуць ужывацца словы

з семантыкай сумнення

ці ацэнкі. Паказальны той факт, што ў рэдкіх выпадках парушэння гэтай

умовы пры перакладзе ўлічваюцца спалучальныя магчымасці апорных

слоў і падбіраецца адпаведны злучнік што. Параўн.: Дзіўна было, як пры

ўсім тым на фрпнце немцы ўсё ж ваявалі ўпарта (В. Быкаў). — И

кажется странным, что на фронте немцы

дрались неплохо (пераклад

М.Гарбачова).

Спалучальная абмежаванасць злучніка як дапамагае адрозніць яго ад

аманімічнага злучальнага слова, якое мае больш шырокія валентнасныя

магчымасці.

Злучнікі быццам, нібы, нібыта і спалучэнні што быццам, як быццам,

як быццам бы патрабуюць апорных слоў, якія характарызуюць змест

даданай часткі як такі, што выклікае ў гаворачага сумненне

ў яго

сапраўднасці. Таму з гэтымі злучнікамі не могуць спалучацца словы з

семантыкай ведання. Напрыклад: здаецца мне, нібы зусім яны не з каменя,

а з блакітнага вэлюму (У. Караткевіч). <…>.

На перыферыі ацэначна-тлумачальных адносін знаходзяцца сказы са

злучнікамі калі, пакуль, як (у значэнні калі), каб, як бы. Усе яны надаюць

сказу

пабочныя сэнсавыя адценні (часу, умовы, мэты і інш.). Словы, якія

характарызуюць суб’ект з боку яго псіхічнай рэакцыі (чакаць, цярпець),

часцей патрабуюць злучнікі пакуль або калі, словы з мадальна–ацэначным

значэннем (прыемна, шкада, добра) больш ужывальныя са злучнікам калі:

Валуеў хадзіў па перадпакоі, чакаючы, пакуль яго выклічуць (

У.

Караткевіч). <…>.

Злучнікі каб, як бы ўжываюцца з апорнымі словамі з семантыкай

жадання, неабходнасці, ацэнкі, маўлення, уздзеяння. Апорны элемент

характарызуе змест даданай часткі як гіпатэтычны для суб’екта факт:

Вучылі толькі, каб падаткі плацілі ды на багатых працавалі і бога баяліся

(Я. Колас). <…>.

Як сведчаць прыклады, адценне мэты ў ацэначна–тлумачальным сказе

ярчэйшае пры апорных словах маўлення і ўздзеяння, пры мадальна-

ацэначных апорных элементах яно амаль знікае.

Функцыю злучніка каб можа выконваць спалучэнне злучнікаў як або

калі з часціцай бы: І з таго часу толькі і д)умаем, як бы не зачапіла нас па

нашай каштоўнай шкуры (У. Караткевіч). <…>.

Складаныя сказы са злучальнымі

словамі што, які, чаму, колькі, калі,

як і іншымі маюць апорныя сіовы з семантыкай пазнавальнай дзейнасці —

ведання, разумення, удакладнення таго, аб чым гаворыцца ў даданай

частцы. Спецыфічным злучнікам, якога патрабуе апорны элемент з

удакладняючым значэннем, з’яўляеіша злучнік–часціцай ці. <…> Мсціслаў

прыглядаўся, што робіцца ўнізе (У. Караткевіч). <…>.

Аб тым, што

ахарактарызаваныя сказы ўтвараюць адзіны структурна–

семантычны тып, сведчыць і характар непаўнаты іх галоўных частак. У

сучасных граматыках гэтая непаўната тлумачыцца неадназначна,

непаслядоўна і супярэчліва. Праблема эаключаецца ў тым, як разумеюць

абавязковасць сувязі: як абавязковасць с т р у к т у р н а г а ці

абавязковасць с е

м а н т ы ч н а г а распаўсюджвальніка апорнага

элемента? Калі прытрымлівацца традыцыйнага пункту погляду на даданую

частку як на прэдыкатыўны член сказа, аналагічны словаформе, то

непаўната галоўнай часткі ўяўляецца як структурная непаўната

самастойнага простага сказа з незапоўненай пазіцыяй неабходнага члена.

Праўда, па-за межамі гэтага тыпу застаюцца

сказы Сорамна, што

спазніліся і падобныя, у якіх апорны элемент з’яўляецца безасабова-

прэдыкатыўным словам, займае пазіцыю галоўнага члена безасабовага

сказа і тым самым сведчыць аб структурнай паўнаце даданай часткі.

Напэўна, менавіта таму такія сказы і знайшлі сваё месца сярод

прычынных. Аднак калі ў гэтым сказе замяніць апорны элемент на

кароткі

прыметнік (або катэгорыю стану), напрыклад додра, то сказ Добра, што

спазніліся ўжо трэба па традыцыі аднесці да дзейнікавых, бо апорны

элемент з’яўляецца выказнікам, а даданая частка займае пазіцыю дзейніка.

Супярэчлівасць такой класіфікацыі і такога тлумачэння непаўнаты

галоўнай часткі відавочная.

В.А. Белашапкава пад непаўнатой галоўнай часткі мае на ўвазе

сінсемантычнасць апорнага слова, якая абумоўлена яго семантычнай

прыродай

. Праўда, у адпаведным раздзеле “Граматыкі сучаснай рускай

Белошапкова В.А. и др. Современный русский язык. С. 522

літаратурнай мовы” гэты ж аўтар дапускае і структурную непаўнату

галоўнай часткі, і сінтаксічную пазіцыю дзейніка або данаўнення, якую

займае даданая частка. Дапускаюцца і выпадкі, калі “даданая частка

з’яўляецца мажлівым выражальнікам абаснавання ацэнкі і не мае

паралелей сярод склонавых (прыназоўнікава–склонавых) форм”

. У якасці

прыкладу прыводзяцца сказы тыпу Умница, что пришла. Значыць, паводле

В.А. Белашапкавай атрымліваецца, што ў сказе Сорамна, што спазніліся

галоўная частка мае толькі семантычную непаўнату, а ў сказе Добра, што

спазніліся — семантычную, і структурную. Зноў маем супярэчлівае

тлумачэнне. У гэтым — сутнасць пытання аб ацэначна–тлумачальных

сказах.

На наш

погляд, гэта пытанне не мае рашэння, і вось па якой прычыне.

Разглядаць галоўную частку як самастойны просты сказ, няхай сабе толькі

з канструктыўнага пункту гледжання, само па сабе ўжо супярэчлівасць,

таму што мы маем розныя ўзроўневыя адзінкі. Сказ, які ўвайшоў у склад

моўнай адзінкі больш высокага ўзроўню, страціў свае не толькі

камунікатыўныя, але і некаторыя канструктыўныя рысы, у тым ліку і сваю

структурную самастойнасць. Апошняя мае месца і ў сказах іншых тыпаў з

прыслоўнай сувяззю — у атрыбутыўна-выдзяляльных (Той выпадак, пра

які я хачу расказаць, адбыўся ў нядзелю) і прыкампаратыўных (Малюнак

атрымаўся лепшы, чым я спадзяваўся).

Калі звярнуцца да

іншых моўных з’яў, то нешта падобнае можна

назіраць пры словаўтварэнні, калі матывіруючыя словы, асновы якіх

уваходзяць у склад вытворных слоў, страчваюць сваю канструктыўную

самастойнасць. Напрыклад, слова дом калі і захавала свой гукава-графічны

комплекс, стаўшы марфемай у слове надомны, то перастала быць словам,

страціўшы не толькі частку сваёй семантыкі,

але і структурную

самастойнасць: наўрад ці нам прыйдзе ў галаву шукаць у гэтай марфеме

нулявую флексію.

Такім чынам, можна заключыць, што непаўната галоўных частак

ацэначна–тлумачальных сказаў мае семантыка-інфарматыўны характар,

абумоўлены сінсемантычнымі ўласцівасцямі апорных слоў і

камунікатыўнай несамастойнасцю абедзвюх частак.

Разгледжаныя ў гэтым артыкуле асаблівасці ацэначна-тлумачальных

сказаў маюць, на

наш погляд, дастатковую дыягнастычную сілу, каб

характарызаваць усе такія сказы як адзіны структурна-семантычны тып.

Канюшкевіч М.І. Да характарыстыкі ацэначна–тлумачальнага

складанага сказа // Беларуская лінгвістыка. 1983. Вып. 23. С.10—15.

Л.І. Бурак

СКЛАДАНЫ СКАЗ І ЯГО ІНТАНАЦЫЙНЫЯ АСАБЛІВАСЦІ

Грамматика современного русского литературного языка. — М., 1970. С. 704.

Складаны сказ арганізуецца лінейнай паслядоўнасцю прэдыкатыўных

частак. якія знаходзяцца ў розных семантыка-сінтаксічных адносінах і ў

сваім аб’яднанні ўтвараюць структурнае і сэнсавае адзінства. Даследчыкі

лічаць, што структурнае адзінства складанага сказа ствараецца такімі

сродкамі, як скрэпы, суадносныя словы, парадак размяшчэння

прэдыкатыўных частак, трывальна-часавыя і мадальныя суадносіны

дзеясловаў-выказнікаў у складзе

гэтых частак; сэнсавае адзінства

дасягаецца не толькі лексічным напаўненнем прэдыкатыўных частак, іх

семантычнай несамастойнасцю, але і тымі ўзаемаадносінамі, у якія

ўступаюць гэтыя часткі ў сказе.

Па традыцыі складаныя сказы падзяляюцца на злучнікавыя,

бяззлучнікавыя і злучнікава-бяззлучнікавыя; прэдыкатыўныя часткі

кожнага з гэтых сказаў могуць мець злучальнае або далучальнае значэнне.

Сярод злучнікавых

звычайна вылучаюцца складаназлучаныя і

складаназалежныя сказы. Складаназлучаныя сказы складаюцца з

граматычна аформленага спалучэння прэдыкатыўных частак, якое

ўтвараецца на аснове паратаксічнай сувязі і пароджанымі гэтай сувяззю

паратаксічнымі адносінамі. Паратаксічная сувязь у такіх пабудовах

рэалізуецца паратаксічнымі злучнікамі або злучальнымі словамі, якія

сігналізуюць аб наяўнасці пэўнай адпаведнасці або адрознення паміж

аб’яднанымі часткамі незалежна

ад іх лексіка-граматычнага напаўнення.

Агульнавядома, што гэта сувязь звычайна дапускае сінтаксічную

раўнапраўнасць прэдыкатыўных частак у структуры складаназлучанага

сказа. Аднак традыцыйнае паняцце раўнапраўнасці такіх частак чыста

ўмоўнае. Назіранні паказваюць, што не ўсе складана-злучаныя сказы, якія

ўжываюцца ў сучаснай беларускай мове, маюць абсалютна раўнапраўныя

(граматычна і па сэнсу) прэдыкатыўныя часткі

тыпу: Дрыжаць у золаце

асіны і гнуцца кісці верабіны (Я.Колас). То нямеюць нівы ў полі, то

дрыжыць пяшчотна гай (У.Хадыка). У радзе выпадкаў прэдыкатыўныя

часткі складаназлучанага сказа раўнапраўныя толькі адносна, г. зн.

раўнапраўныя граматычна і не поўнасцю па сэнсу або не раўнапраўныя

граматычна і па сэнсу, напрыклад: Няўжо

ты і раней быў такі, а я не

заўважала? (Э.Самуйлёнак). Ледзь прыкметная ўсмешка была на твары

дзяўчыны, і гэта ўсмешка, здавалася, была жывой і цёплай (М.Лынькоў).

Поўная (абсалютная) і няпоўная (адносная) раўнапраўнасць

прэдыкатыўных частак складаназлучанага сказа знаходзіць сваё

выражэнне ў семантыка-сінтаксічнай абумоўленасці гэтых частак,

паралелізме іх структуры

, граматычных формах выказнікаў і іншых

лексіка-граматычных сродках. Зразумела, што ў раўназначнай залежнасці

паміж сабой звычайна знаходзяцца злучальныя прэдыкатыўныя часткі.

Маючы аднатыпную будову (часта сіметрычную), яны суправаджаюцца

пералічальнай або супастаўляльнай інтанацыяй з прыкладна аднолькавым

вышынным узроўнем асноўнага тону ў кожнай частцы <…>. Значнага