Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

гэтыя простыя часткі звязаны паміж сабой аднатыпным відам сувязі.

Вядома, у якасці састаўной часткі складаназалежнага сказа можа

выступаць не толькі элементарная складаная частка, але і аб’яднанне

больш высокага парадку: аб’яднанне элементарнай складанай часткі з

простай ці нават з такой жа складанай часткай (узнікшую такім чынам

складаную састаўную частку можна

было б называць у с к л а д н е н а й).

1. Б і н а р н ы т ы п: падпарадкавальная сувязь адной галоўнай і адной

даданай часткі, дзе адна з састаўных частак або абедзве — не простыя.

Асноўнай падпарадкавальнай сувяззю ў бінарным ускладненым сказе

звязваюцца між

сабою простая і складаная састаўныя часткі (складаная,

вядома, можа быць як элементарнай, так і ўскладненай), або дзве

складаныя састаўныя часткі (г. зн, дзве элементарныя складаныя, ці

элементарная складаная і ўскладненая, ці дзве ўскладненыя часткі).

Ужыванне ўскладненай часткі ў якасці састаўной у бінарным сказе

звычайна не цягне за сабой змен у

структуры самой часткі. Ускладненая

частка захоўвае падабенства з ускладненым сказам — складаназлучаным,

складаназалежным або бяззлучнікавым. Вось чаму няма патрэбы

падрабязна аналізаваць тыпы складаназалежных сказаў, у састаў якіх

уваходзіць ускладненая частка. Трэба толькі адзначыць, што чым больш

складаную канструкцыю будуць мець сказы, тым больш будзе адзначацца

выпадкаў “зыходжання” — фармальнага супадзення розных структур, так

званай структурнай аманіміі. Адрозненні паміж такімі фармальна

падобнымі структурамі будуць залежаць ад таго, як успрыняць — як

пачуць або як прачытаць — той ці іншы сказ. Напрыклад, сказ са

структурай А-В-С-D, дзе кожная наступная даданая, пачынаючы з В,

падпарадкавана папярэдняй, можна успрымаць як [А]—[В—(С-D)], як (А-

В)—(С-D),

як [А—(В-С)]—[D], як [(А-В)—С]—[D], як [А]—[(В-С)—D] і г.

д. Звычайна гэта не прыводзіць да двухсэнсавасці, але ў некаторых

выпадках не такое, як хацелася б гаворачаму, успрыняцце канструкцыі

мяняе сэнсавае адценне сказа. Гэта з’яўляецца адной з прычын,

стрымліваючых рост і ўскладненне канструкцый.

Разгледзім бінарныя ўскладненыя

сказы, у якіх адна з частак — прос-

тая, а другая — элементарная складаная ці абедзве састаўныя часткі —

элементарныя складаныя. У сказе з простай і складанай састаўнымі

часткамі галоўнай можа быць як простая, так і складаная частка.

Складаная ж частка можа адпавядаць па форме як складаназлучанаму, так і

складаназалежнаму, а таксама бяззлучнікаваму

складанаму сказу. У выніку

атрымліваецца шэсць разнавіднасцей такіх сказаў.

1) Сказы з простай галоўнай і складаназлучанай даданай часткамі.

Асобныя простыя часткі, якія ўваходзяць у даданую, злучаюцца паміж

сабою спалучальнымі, размеркавальнымі або супастаўляльнымі

злучнікамі. Паўтарэнне спалучальнага злучніка, калі простых частак

больш чым дзве, не абавязкова: дастаткова ўжывання гэтага злучніка

толькі пры апошняй простай частцы. Даданая частка можа мець форму

складаназлучанага сказа з аб’яднаннем некалькіх відаў сувязі, напрыклад

спалучальнай і супастаўляльнай: І чую ў крыку тым [жураўліным] я праў-

ду і дакоры, што год прайшоў, і блізка час зімы, а працы шмат (Я. К о-

л а с. У вераснёўскі

вечар).

Вядома, што кожная з простых частак, якія ўваходзяць у састаў

даданай, аднолькавым чынам падпарадкавана галоўнай частцы, таму зусім

правамерным з’яўляецца ўжыванне пры кожнай простай частцы

аднафункцыянальнага падпарадкавальнага злучніка. Граматычнае

значэнне простых частак можа супадаць, а можа і не супадаць; важна

толькі, каб супадала іх функцыя ў складаназалежным сказе:

І ад роўнага

гулу каменняў, і ад пылу, і ад цёмнага святла хацелася тут легчы ды

заснуць усмак, пакуль не сціхнуць гусці каменні і пакуль дзень не патушыць

скупога агню (К. Ч о р н ы. Мельнікі). <…>

Ужыванне падпарадкавальных злучнікаў пры кожнай з простых частак

абавязкова толькі пры ўмове, што граматычнае

значэнне іх не супадае.

Калі ж у састаў даданай уваходзяць аднафункцыянальныя простыя часткі з

адным і тым жа граматычным значэннем, то злучнік можа быць толькі пры

першай з такіх частак: Аб чым жа думаў хлопчык? Відаць, аб чымсьці

важным і сур’ёзным, бо губы яго былі шчыльна самкнуты, а вочы

пазіралі

кудысьці ўглыб (Я. К о л а с. У старых дубах). Зразумела, што нават адно і

тое ж граматычнае значэнне частак іншы раз можа афармляцца рознымі

злучнікамі (напрыклад, значэнне месца — злучнікамі дзе, адкуль, куды і

інш.). У такім выпадку ўжыванне падпарадкавальнага злучніка пры

кожнай з частак абавязковае.

2) Сказы з

простай галоўнай і складанай бяззлучнікавай даданай

часткамі. Даданая частка ў такіх сказах мае форму складанага

бяззлучнікавага сказа з аднатыпнымі ці (радзей) разнатыпнымі часткамі:

Глядзі, як праз вокны праменні сплятаюць карункі святла, фіранак

даўжэзныя цені кладуцца на дол ля стала (М. Х в е д а р о в і ч. Не

будзем

дзівіцца, не трэба). <…>

Ужыванне падпарадкавальных злучнікаў у такіх сказах не

адроізніваецца ад іх ужывання ў сказах са складаназлучанай даданай

часткай (пры ўмове аб’яднання аднатыпных частак у саставе даданай).

Дарэчы, злучэнне ў адну складаную даданую частку ў некалькіх

аднафункцыянальных простых даданых можа адбывацца і камбінаваным

спосабам — і з дапамогай

злучнікаў, і без іх. У гэтым выпадку даданая

частка будзе лічыцца ўскладненай. Аднак ужыванне падпарадкавальных

злучнікаў і тут нічым асаблівым не вызначаецца. Параўн.: Таму і сумна

мне часамі, што з дому вестак не чуваць, што на лісты мае лістамі не

хочаце вы адказаць (М. Т а н к. Таму і сумна

мне часамі...). <…>

Парадак размяшчэння састаўных частак у складаназалежным сказе са

складаназлучанай або складанай бяззлучнікавай даданай часткамі нічым не

адрозніваецца ад парадку частак у звычайным складаназалежным сказе.

<…>

3) Сказы з простай галоўнай і складаназалежнай даданай часткамі.

Даданая ў такіх сказах мае форму складаназалежнага сказа, дзе ў сваю

чаргу вылучаюцца простая галоўная і простая даданая часткі. Практычна

атрымліваецца, што галоўная частка з саставу даданай сама з’яўляецца

даданай часткай у адносінах

да галоўнай часткі ўсяго складаназалежнага

сказа; інакш кажучы, атрымліваецца так званае шматступеннае

(паслядоўнае) падпарадкаванне, пры якім можна вылучаць даданую

першай ступені і даданую другой ступені. У такіх складаназалежных

сказах даданая І і даданая ІІ могуць быць як аднафункцыянальнымі, так і

рознафункцыянальнымі. Аднафункцыянальныя даданыя сустракаюцца

радзей. Гэта пераважна даданыя ў функцыі

дапаўняльных, азначальных

або дзейнікавых. Вядома, нормай пры аднафункцыянальных даданых

будзе сувязь іх з галоўнай рознымі злучнікамі, напрыклад: Хачу, каб у сне

ты спазнала, што я цябе шчыра кахаю (М. Ч а р о т. Светлая ноч). <…>

Непараўнана часцей ужываюцца ў сучасных усходнеславянскіх мовах

рознафункцыянальныя даданыя. Колькасць магчымых камбінацый

даданых надзвычай

вялікая (больш сотні), але не ўсе пары аднолькава

часта сустракаюцца. Вось пералік пар па ўбываючай ступені іх

ужывальнасці: азначальная і дапаўняльная, дапаўняльная і часавая,

прычынная і дапаўняльная, умоўная і дапаўняльная, прычынная і

азначальная, азначальная і часавая, характару і спосабу дзеяння і

дапаўняльная (Маюцца на ўвазе як прамыя, так і адваротныя пары

, г. зн.,

напрыклад, азначальная і дапаўняльная, а таксама дапаўняльная і

азначальная.) Астатнія камбінацыі сустракаюцца радзей. Зразумела,

злучнікі, якія ўжываюцца для сувязі частак, не павінны супадаць: Нёман

быў нервам сяла, які будзіў яго жыццё і прымушаў чутка прыслухоўвацца

да таго, што робіцца вакол (Я. К о л а с. Нёманаў дар).

Супадзенне

сродкаў сувязі (як аманімія злучальнага слова і злучніка, так і супадзенне

злучальнага слова ці злучніка пры супадзенні граматычнага значэння

рознафункцыянальных даданых) лічыцца стылістычнай хібай, параўн.: А

сёння раніцой людзі казалі, што нашы часці ідуць ужо назад па гэтай

дарозе, трымаючы кірунак на масты, што ніжэй па рацэ (М. Л ы

н ь-

к о ў. Векапомныя дні). <…>

<…>

4) Сказы са складаназалежнай галоўнай і простай даданай часткамі. У

такіх сказах галоўная частка вылучаецца толькі па сэнсу (дзве састаўныя

часткі, звязаныя падпарадкавальнай сувяззю, утвараюць цеснае сэнсавае

адзінства, яму ў сваю чаргу падпарадкуецца даданая частка): Гэта горка,

сябры, ноччу ў пыле ляжаць прыдарожным,

прытварацца, што ты ў гэту

хвілю распяты і мёртвы, бо ўзнялі недзе побач тупыя насы насцярожна і

вынюхваюць прагна цябе кулямёты (П. П а н ч а н к а. Я не ведаю, колькі

ішоў...). <…> З фармальнага боку такія сказы падобны або да небінарных

ускладненых (калі даданая звязана з апорным элементам той простай

часткі, якая ў складаназалежнай галоўнай выконвае ролю галоўнай часткі),

або да бінарных ускладненых (калі даданая звязана з апорным элементам

той простай часткі, якая ў складаназалежнай галоўнай выконвае ролю

даданай часткі <…>.

5) Сказы

з бяззлучнікавай складанай галоўнай і простай даданай

часткамі. Простыя часткі, што аб’ядноўваюцца ў складаную

бяззлучнікавую галоўную частку, могуць быць як аднатыпнымі, так і

разнатыпнымі. У сказах з аднатыпнымі часткамі, якія звязаны

бяззлучнікавай сувяззю ў адну складаную галоўную частку, практычна

налічваецца дзве ці больш галоўныя часткі пры адной даданай, таму што

даданая аднолькава падпарадкуецца кожнай з простых частак,

уваходзячых у склад бяззлучнікавай галоўнай, інакш кажучы, даданая

звязваецца з некалькімі аднароднымі апорнымі элементамі. <…> Смутна

сэрцу, нудна воку, як зірнеш на хатку (Я. К о л а с. Удовіна хатка). <…>

<…>

6) Сказы са складаназлучанай галоўнай і простай даданай часткамі. У

такіх сказах дзве

ці больш простыя часткі аб’ядноўваюцца ў адну

складаназлучаную галоўную. Даданая падпарадкуецца ўсім простым

часткам, уваходзячым у склад галоўнай, — такім чынам даданая

звязваецца з некалькімі аднароднымі апорнымі элементамі: Ці травы

прынадна сінелі ў балоце, ці вострыя кулі пасеклі аброці, што коні

пабеглі? (П. П а н ч а н к

а. Коні). <…>

Бінарныя ўскладненыя сказы, у якіх абедзве састаўныя часткі

з’яўляюцца складанымі, тэарэтычна могуць мець дзевяць

разнавіднасцей. Аднак некаторыя з іх супадаюць з ускладненымі

бяззлучнікавымі складанымі сказамі, у якіх адна састаўная частка мае

форму складаназалежнага сказа з так званым шматступенным

(паслядоўным) падпарадкаваннем. Гэта датычыцца складаназалежных

сказаў, у якіх адна

з частак мае форму складанага бяззлучнікавага сказа з

разнатыпнымі простымі часткамі, а другая мае форму складаназалежнага

сказа, напрыклад: Увечары ён стараўся вельмі спакойна гаварыць з

жонкай: сказаў, што пойдзе прынясе плашку, якую прыгнала аднекуль

вада (К. Ч о р н ы. Трэцяе пакаленне).

Сказы са складаназлучанай ці складанай бяззлучнікавай галоўнай

часткай прадстаўлены прыкладамі аб’яднання аднатыпных простых частак

у саставе галоўнай. Даданая ў такіх сказах таксама звычайна з’яўляецца

складаназлучанай або складанай бяззлучнікавай (з аднатыпнымі простымі

часткамі). У выніку атрымліваюцца сказы з некалькімі аднароднымі

галоўнымі часткамі, да якіх аднолькава адносяцца некалькі аднародных

даданых частак: І хоць цяжкі змагання шлях, хоць след

у заўтра праз

сумёты, хоць недамораная тля збіраецца напасці ўпотай, — шалёны часу

крутабег, усё мяняецца бясконца (М. Х в е д а р о в і ч. Нарадзіўся

чалавек). <…>

Выпадкі, дзе б унутры даданай часткі наглядалася падпарадкавальная

сувязь або бяззлучнікавае аб’яднанне разнатыпных простых частак, для

сучаснай мовы не тыповыя. Да таго ж яны фармальна збліжаюцца з

ускладненымі складаназлучанымі ці бяззлучнікавымі сказамі <…>.

<…>

Сказы са складаназалежнай галоўнай прадстаўлены ў мове трыма

разнавіднасцямі — адпаведна з тым, мае даданая форму

складаназлучанага, складанага бяззлучнікавага (з аднатыпнымі часткамі)

ці складаназалежнага сказаў. У першых дзвюх разнавіднасцях фактычна

ёсць дзве ці больш аднародныя даданыя, якія падпарадкаваны адной

складаназалежнай частцы. <…>

Прыклады сведчаць, што большасць бінарных складаназалежных

сказаў, у якіх адна ці

абедзве састаўныя часткі з’яўляюцца ўскладненымі,

мае пэўны паралелізм у сваёй структуры, адна частка рэзка адрозніваецца

ад другой па характару сваёй інтанацыі. У стылістыцы такія сказы

адносяцца да шырокай групы, якая мае назву п е р ы я д а.

2. Н е б і н а р н ы т

ы п: падпарадкавальная сувязь некалькіх не

звязаных паміж сабой даданых частак з адной галоўнай часткай. У такіх

складаназалежных частках можа быць дзве ці больш функцыянальна

розных даданых частак, якія будуць адносіцца да аднаго або да розных

апорных элементаў галоўнай часткі. Разам з тым у такіх сказах могуць

быць і аднафункцыянальныя

даданыя, звязаныя з рознымі апорнымі

элементамі галоўнай часткі. Гэтыя аднафункцыянальныя даданыя, вядома,

не будуць непасрэдна звязаны паміж сабой.

Да аднаго апорнага элемента адносяцца даданыя ў функцыі

дапаўняльных, часавых, месца — пры слове кіруючым; даданыя ў функцыі

мэтавых, прычынных, характару і спосабу дзеяння, меры і ступені — пры

непрэдыкатыўным словазлучэнні; даданыя ў функцыі дзейнікавых

выказнікавых, умоўных, уступальных, выніковых, супастаўляльных —

пры спалучэнні прэдыкатыўным. Аднак заўважаецца, што камбінацыя ў

адным сказе даданых, звязаных з адным апорным элементам, звычайна

пазбягаецца. Тлумачыцца гэта, відаць, тым, што даданыя, якія

падпарадкаваны аднаму і таму ж апорнаму элементу, маюць многа

агульнага ў характары свайго размяшчэння адносна гэтата апорнага

элемента. Лёгка будуць

камбінавацца, уваходзячы ў састаў аднаго

складаназалежнага сказа, толькі тыя даданыя, якія не “прэтэндуюць” на

адно і тое ж месца ў структуры сказа, напрыклад: часавая — дапаўняльная,

часавая — месца, умоўная — супастаўляльная, умоўная — дзейнікавая і

г.д. Наадварот, камбінацыі мэтавая — прычынная, выніковая —

супастаўляльная і пад. амаль не ўжываюцца, бо гэта вымушала б ставіць

адну

з частак у неўласцівым ёй месцы. Акрамя таго, у такіх сказах

ствараецца “перагрузка” апорнага элемента: слухач (або чытач) пры

аналізе сказа павінен мысленна варочацца некалькі разоў да аднаго і таго ж

апорнага элемента.

<…>

Складаназалежныя сказы з дзвюма даданымі будуюцца па некалькіх

схемах: 1) даданая — галоўная — даданая частка; 2) галоўная — дзве

даданыя часткі; 3) адна даданая ў інтэрпазіцыі адносна галоўнай часткі, а

другая — у постпазіцыі; 4)

дзве даданыя — галоўная частка; 5) адна

даданая ў інтэрпазіцыі адносна галоўнай часткі, а другая — у прэпазіцыі;

6) абедзве даданыя ў інтэрпазіцыі адносна галоўнай часткі. Напрыклад: І

калі ад песні ў думцы вее халадком, раскажы аб той старонцы, дзе твой

родны дом (М. Х в е д а р о в і ч.

Пытанне і адказ). <…>

Прыклады паказваюць, што сказы, пабудаваныя па апошніх дзвюх-трох

схемах, не з’яўляюцца стылістычна беззаганнымі. Самыя распаўсюджаныя

ў моўнай практыцы — першая і другая схемы, некалькі радзей ужываюцца

трэцяя і чацвёртая. Дзве апошнія сустракаюцца надзвычай рэдка.

Складаназалежныя сказы, у якіх да адной галоўнай часткі адносіцца

больш дзвюх рознафункцыянальных даданых

частак, тэарэтычна павінны

былі б мець яшчэ большую колькасць розных відаў камбінацый даданых

частак. Аднак на практыцы такія сказы амаль не ўжываюцца. Такое рэзкае

абмежаванне тлумачыцца зноў-такі “неахвотай” многіх відаў даданых

размяшчацца дыстантна або ў інтэрпазіцыі, а без гэтага не абыйсціся нават

пры трох даданых, напрыклад: Калі трапляецца ў

жыцці вам рак, то, каб

не каяцца нарэшце, уведайце наперад, дзе ў ім смак, тады ўжо толькі

ешце (К. К р а п і в а. Рак). <…>

Больш чым дзве даданыя часткі ўваходзяць у адзін складаназалежны

сказ і не сустракаюць такіх абмежаванняў толькі пры тых умовах, калі ў

галоўнай частцы

не адзін апорны элемент, а рад аднародных членаў, якія

з’яўляюцца апорнымі элементамі ці ўваходзяць у склад апорнага элемента

як яго асноўныя кампаненты, або калі ў галоўнай частцы апорнае слова

паўтараецца некалькі разоў (назоўнік можа не паўтарацца, а замяняцца

займеннікам, а адыменныя прыслоўі — адзайменнікавымі прыслоўямі).

<…>

Ужыванне аднафункцыянальных даданых у небінарным

ускладненым сказе сустракае абмежаванні са стылістычнага боку:

паўтарэнне падобных даданых, не звязаных прытым паміж сабою і

неаднародных, абцяжарвае канструкцыю. Напрыклад: Не запальваючы

святла, Астап схадзіў у істопку, дзе стаялі гладышы з малаком, не

спяшаючыся павячэраў і ўлёгся спаць у сенцах, дзе было не так душна, як у

хаце (М. Л

ы н ь к о ў. Векапомныя дні).

Калі ж аднафункцыянальныя даданыя адносяцца да аднародных членаў

галоўнай часткі <…>, тады сказ па сваёй структуры набліжаецца да

бінарнага ўскладненага, таму што такія аднафункцыянальныя даданыя

часткі непазбежна будуць успрымацца як аднародныя. Гэта значыць,

простыя даданыя часткі ўступаюць між сабой у сувязь <…>, утвараючы

элементарную складаную частку, падпарадкаваную адной галоўнай

частцы. <…> Мы гаварылі, бо ўжо нам можна было гаварыць аб усім, і

маўчалі, бо добра было і маўчаць, і спыняліся часта, бо нас тут, на ціхім

аснежаным лузе

, не бачыў ніхто (Я. Б р ы л ь. У Забалоцці днее).

<…>

Аналіз бінарных і небінарных ускладненых сказаў паказвае, што

колькасць тыпаў і іх разнавіднасцей, па якіх будуюцца гэтыя сказы, у

сучасных усходнеславянскіх мовах не бесканечная, прычым на высокай

ступені ўскладненасці многія з гэтых разнавіднасцей фармальна

збліжаюцца, ствараючы “аманімію тыпаў

”, або “структурную аманімію”.

Шуба П.П. Структура ўскладненага складаназалежнага сказа //

Лексікалогія і граматыка. — Мн., 1969. С. 179—192.

А.П. Груца

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Развіццё складаназалежнага сказа як камунікатыўнай адзінкі, для якой

характэрна сэнсавае і граматычнае адзінства ўзаемазвязаных і

ўзаемазалежных частак, у асноўным прыпадае на той час, калі ў выніку

эканамічнай і палітычнай раз’яднанасці

паасобных частак былой Кіеўскай

дзяржавы на яе ранейшай тэрыторыі пачалі складвацца руская, беларуская

і ўкраінская народнасці, мовы якіх ужо да пэўнай ступені адрозніваліся

адна ад другой. Безумоўна, тыя ці іншыя моўныя працэсы, якія распачаліся

яшчэ ў старарускай або агульнаславянскай мове-аснове, у выніку

эканамічных і палітычных умоў развіцця рускай, беларускай і

ўкраінскай

народнасцей не маглі адбывацца аднолькава пры складванні моў гэтых

народнасцей. Параўнальна-гістарычнае вывучэнне складаназалежнага

сказа на матэрыяле помнікаў беларускай пісьменнасці XIV—XVII стст. і

сучасных народных гаворак у супастаўленні з данымі аб гэтай

граматычнай катэгорыі ў сучаснай беларускай літаратурнай мове, а

таксама старарускай, рускай і часткова ўкраінскай і польскай мовах,

сведчыць

аб тым, што ў старажытнай беларускай мове ўжываліся тыя

структурна-семантычныя тыпы яго, якія ў той ці іншай меры ўжо былі

вядомы старарускай мове або толькі фарміраваліся ў ёй. На працягу

гістарычнага перыяду існавання беларускай мовы яны зазналі пэўныя

змены, сутнасць якіх заключаецца ў тым, што адны з іх, пашыраючыся і

ўдасканальваючыся, замацаваліся ў якасці літаратурнай нормы, а іншыя, з

прычыны сваёй недасканаласці, з цягам часу выйшлі з ужывання. Да ліку

апошніх адносяцца сінтаксічныя канструкцыі, у складзе якіх суб’ектна-

аб’ектныя і атрыбутыўныя адносіны спадарожнічаюць умоўна-выніковыя,

пераходныя ад злучэння да падпарадкавання, а таксама сінтаксічныя

канструкцыі з прэпазіцыяй і постпазіцыяй даданага азначальнага, у якім

паўтараецца азначаемы назоўнік галоўнага сказа, і некаторыя іншыя.

Як сведчаць помнікі беларускай пісьменнасці, пераважная большасць

асноўных тыпаў складаназалежнага сказа, якія пры выражэнні аб’ектных,

атрыбутыўных, прасторавых, часавых, умоўных, прычынных, мэтавых і

іншых відаў сэнсавых адносін ужываюцца ў сучаснай беларускай мове,

бытавалі ўжо

ў XV — пачатку XVI ст. У структурных і семантычных

адносінах яны не адрозніваюцца ад адпаведных сінтаксічных канструкцый,

уласцівых сучасным рускай і ўкраінскай мовам. Гэта тлумачыцца

генезісам усходнеславянскіх моў, аднолькавасцю, нягледзячы на

некаторыя разыходжанні, умоў іх гістарычнага развіцця.

Удасканаленне структуры складаназалежнага сказа, што абумоўлена

дыферэнцыяцыяй сэнсавых адносін, якія выражаюцца састаўнымі часткамі

яго, цесна

звязана з фарміраваннем падпарадкавальных злучнікаў,

размеркаваннем, удакладненнем і стабілізацыяй семантычна-стылёвых

функцый іх. Аднак з прычыны таго, што традыцыі старажытнай

беларускай пісьменнасці былі страчаны яшчэ ў XVIII ст., а новая

літаратурная мова складвалася на дыялектнай аснове, спецыялізацыя

падпарадкавальных злучнікаў у ёй яшчэ не дасягнула таго ўзроўню, які

ўласцівы рускай мове. Гэта яскрава

відаць з таго, што самыя пашыраныя з

іх, а менавіта: што, каб, нібы, быццам, калі, як — ужываюцца для

выражэння не аднаго, а некалькіх відаў сэнсавых адносін.

Ва ўжыванні падпарадкавальных злучнікаў, а таксама злучальных і

суадносных слоў, якія пераважна паходзяць ад указальных і пытальна-

адносных займеннікаў і прыслоўяў, паміж рускай і

беларускай мовамі няма

поўнай адпаведнасці. Так, у беларускай мове канца XIV—пачатку XVI ст.

падпарадкавальныя злучнікі, царкоўнаславянскія па паходжанню,

адзначаюцца радзей, чым у старарускай і тагачаснай рускай мове.

Найбольш пашыранымі ў ёй з’яўляюцца спрадвечна рускія злучнікі і

злучальныя словы, побач з якімі ўжываліся семантычныя дублеты,

запазычаныя з польскай мовы. У далейшым

злучнікі-паланізмы, як і

царкоўнаславянскія па паходжанню, страчваюцца. Разам з тым (пераважна

ў перыяд складвання мовы беларускай нацыі) у сувязі з дыферэнцыяцыяй

ужо існаваўшых і ўзнікненнем новых значэнняў і адценняў утвараецца

шэраг складаных і састаўных падпарадкавальных злучнікаў, многія з якіх

па свайму лексічнаму складу адрозніваюцца ад адпаведных па значэнню

злучнікаў

у рускай і ўкраінскай мовах.

Няма адпаведнасці ва ўжыванні падпарадкавальных злучнікаў,

злучальных і суадносных слоў і паміж народнымі гаворкамі і беларускай

літаратурнай мовай. Апошняй у адрозненне ад першых уласціва тэндэнцыя

пазбягаць падпарадкавальных злучнікаў-дублетаў для выражэння аднаго і

таго ж значэння. Гэта, відаць, абумоўлена тым, што ў ёй, як і ў

любой

іншай літаратурнай мове, адбор і нармалізацыя граматычных паказчыкаў

тых ці іншых значэнняў праводзіцца мэтанакіравана. 3 некалькіх

падпарадкавальных злучнікаў-дублетаў, якія ў аднолькавай меры

адпавядаюць запатрабаванням граматычнага ладу мовы, у якасці

літаратурнай нормы звычайна замацоўваюцца найбольш пашыраныя ў

народных гаворках. Затым яны пашыраюцца і ў тых народных гаворках,

якім раней былі невядомы. Пры гэтым ім, як правіла, спадарожнічаюць

такія семантычныя дублеты

, якія ў той ці іншай меры былі вядомы

старажытнай беларускай мове і ўжыванне якіх у народных гаворках

абумоўлена падтрымкай рускай мовы або яе ўплывам. У карысць гэтага

меркавання пераканаўча сведчыць тое, што ў сучасных беларускіх

народных гаворках пры выражэнні атрыбутыўных, аб’ектных,

параўнальных, умоўна-выніковых і часавых адносін побач са

злучнікамі

каб, як, калі, пакуль у той ці іншай меры ўжываюцца злучнікі-дублеты

штоб, как, если, когда, пока, покуда, покудова.

Пашырэнне злучнікаў і злучальных слоў як сродкаў выражэння

сінтаксічных адносін у сваю чаргу садзейнічала таму, што ўдзельная вага

бяззлучнікавага падпарадкавання архаічнага тыпу паменшылася. У

сучаснай беларускай мове пераважаюць бяззлучнікавыя складаныя сказы

якія з’явіліся ў выніку апушчэння злучнікаў.

У працэсе паступальнага развіцця беларускай мовы побач з

фарміраваннем сістэмы падпарадкавальных злучнікаў, злучальных і

суадносных слоў замацоўваецца характэрны для таго ці іншага віду

складаназалежнага сказа парадак размяшчэння састаўных частак яго,

усталяваліся пэўныя суадносіны трывальна-часавых форм дзеясловаў-

выказнікаў. Трэба, аднак, зазначыць, што ў

наш час у выніку генералізацыі

функцыі падпарадкавальных злучнікаў месца даданага сказа ў адносінах да

галоўнага, а таксама суадносіны трывальна-часавых форм дзеясловаў-

выказнікаў ужо не адыгрываюць той ролі, якая ім як граматычным сродкам

выражэння тых ці іншых відаў сэнсавых адносін была ўласціва ў

старарускай і старажытнай беларускай мовах.

Груца А.П

. Развіццё складаназалежнага сказа ў беларускай мове (на

матэрыяле помнікаў беларускай пісьменнасці XIV—XVII стст. і сучасных

беларускіх гаворак). — Мн., 1970. С. 262—265.

П.П. Шуба

ТЫПАЛОГІЯ СКЛАДАНАЗАЛЕЖНАГА СКАЗА

ВА ЎСХОДНЕСЛАВЯНСКІХ МОВАХ

Прадметам тыпалагічнага аналізу складаназалежнага сказа ва

ўсходнеславянскіх мовах можа быць параўнальнае даследаванне будовы і

значэння састаўных частак — галоўнай і даданай, характару граматычных

адносін

паміж састаўнымі часткамі і, нарэшце, парадку размяшчэння

састаўных частак.

Мэтай гэтага артыкула з’яўляецца параўнальнае даследаванне толькі

аднаго пытання — парадку размяшчэння састаўных частак у

складаназалежным сказе.

Парадак частак складаназалежнага сказа ў сучасных усходнеславянскіх

мовах, як вядома, не свабодны і залежыць ад раду прычын: ад тыпу

галоўнай часткі, ад віду сінтаксічных адносін паміж галоўнай і даданай

часткамі, ад граматычнага значэння даданай

часткі і ад характару сувязей

складаназалежнага сказа з папярэднімі і наступнымі сказамі ў моўным

кантэксце (у першую чаргу — у абзацным адзінстве). Акрамя таго, самі

састаўныя часткі складаназалежнага сказа могуць быць не толькі простымі

(г. зн. мець форму простага сказа), а і складанымі, што таксама ўносіць

значныя карэктывы ў парадак іх

размяшчэння. У такіх складаназалежных

сказах, дзе састаўныя часткі будуць мець форму складаных сказаў,

непазбежна павінна аказацца больш чым дзве простых часткі. Наогул,

сказы з дзвюма простымі састаўнымі часткамі — гэта толькі адна з

магчымых разнавіднасцей гіпатаксічных канструкцый. Аднак такія сказы

па сваёй ужывальнасці як у рускай, так і ў беларускай і

ўкраінскай мовах

займаюць першае месца — гэтыя сказы з’яўляюцца самым

распаўсюджаным, звычайным відам складаназалежных сказаў.

Даданая частка ў адносінах да галоўнай у такім неўскладненым

складаназалежным сказе можа стаяць у прэпазіцыі, у інтэрпазіцыі і ў

постпазіцыі. Такое палажэнне даданай часткі залежыць ад комплексу

прычын, аб якім гаварылася вышэй.

Важную ролю ў гэтым

комплексе прычын адыгрывае т ы п г а л о ў-

н а й ч а с т к і. Часткі складаназалежнага сказа можна разглядаць як

асобныя моўныя адзінкі, існаванне якіх узаемаабумоўлена: састаўная

частка будзе толькі тады галоўнай, калі пры ёй ёсць даданая, і наадварот.

Асобныя выпадкі эліптычнага ўжывання даданай

часткі як самастойнага

сказа (параўн. назву верша М. Танка “Каб ведалі”, назву п’есы А.Кар-

нейчука “Чому посміхалися зорі” і пад.) ці незакончаныя з прычыны

недагаворанасці сказы тыпу Размова на гэтую тэму адбылася яшчэ

тады.., якія складаюцца з адной галоўнай часткі, не супярэчаць гэтаму

палажэнню, як не супярэчыць, да

прыкладу, ужыванне службовай

марфемы ў якасці слова (розныя і з м ы..; в и ч ú едят калачи. і г. д.) таму

агульнаму палажэнню, што такая марфема можа служыць толькі часткай

слова. І тым не менш мы з поўным правам разглядаем марфемы як асобныя

моўныя адзінкі. 3 такім жа правам мы можам

асобна разгледзець як

галоўныя, так і даданыя часткі. За аснову класіфікацыі даданых частак

можа быць прынята граматычнае значэнне даданай, спосабам выражэння

якога служыць граматычная форма гэтай жа даданай часткі. Пад

граматычнай формай разумеецца той фармальны каркас даданай, які

застаецца пасля “адняцця” ўсяго таго, што з’яўляецца носьбітам

канкрэтнай інфармацыі і

падпарадкавана толькі гэтай мэце. Такім