Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

стаўшы ў сярэдзіне асноўнага, ён вымаўляецца цішэй (Гай, што быў

цёмны, зазелянеўся).

1) Сузалежныя сказы. Калі да аднаго асноўнага сказу адносяцца два

ці больш даданых сказаў, то гэтыя даданыя сказы называюцца

сузалежнымі. Напрыклад: За хатай поле пачыналась, дзе жыта хораша

гайдалась, дзе рос авёс, ячмень і грэчка (Я. Кол.).

Значыць,

падобна да таго, як злучаюцца роўнапраўныя сказы ў

складана-злучаным сказе, так могуць злучацца паміж сабою даданыя сказы

роўнапраўныя ды аднайменныя, падпарадкаваныя аднаму асноўнаму сказу.

Тады складана-залежны сказ складаецца з асноўнага сказу, якому

падпарадкаваны два або некалькі роўнапраўных і аднайменных даданых

сказаў, якія ў такіх разох называюцца сузалежнымі.

2) Падзалежныя

сказы. Даданыя сказы, як і асноўныя, могуць мець

пры сабе залежныя ад іх даданыя сказы, і тады складана-залежны сказ

прымае такі від: а) асноўны сказ, б) яму падпарадкаван даданы сказ, в)

якому, у сваю чаргу, падпарадкаван новы даданы сказ і г. далей.

Напрыклад: Яго жальба прападала, як прападаў туман

з усходам сонца,

што вісеў над балотам (Я. Кол.). І здавалася яму, што ён знае, як

травінка сваю думае думу (Я. Кол.).

У гэтых прыкладах сказы — “як прападаў туман з усходам сонца”,

“што ён знае” — даданыя да асноўнага, а сказы — “што вісеў над

балотам”, “як травінка сваю думае думу” — даданыя

да даданых, або

падзалежныя.

3) Параўнальныя сказы. Даданыя сказы, што пачынаюцца

параўнальным прыслоўем “як”, называюцца параўнальнымі. Яны цікавы

тым, што найчасьцей ужываюцца ў форме няпоўных сказаў з пропускам

выказьніка, напр.: Густая высокая трава, як мора, калыхалася на ветры.

Параўнальныя сказы вытвараюцца ў такіх разох: калі мы робім

параўнаваньне аднаго

прадмета, дзеяньня або стану ці прыметы з чым

небудзь другім, то гэта выражаецца двума сказамі, з якіх адзін

падпарадкваецца другому пры помачы прыслоўя “як” і злучнікаў “бы”,

“чым” (чымсі, чымсьці); пры гэтым выказьнік (дзеяслоў), а часта і дзейнік

у падпарадкаваным (даданым) сказе прапускаецца. Напрыклад: Весела

пазірае стары лес, што расьце

за сялом ды цягнецца па краёх поля, як

разак, пастаўлены ўгару зубамі. Лепей хлеб з вадою, чымсі з бядою. І

ўсхліпвае рэчка ў пяскох залатых, бы маці па дзецях сваіх (Я. Кол.) Люблю

цябе, да ня так, як сябе.

Дзеля таго, што выказьнік у такіх параўнальных сказах прапускаецца,

то

гэтыя сказы можна назваць “няпоўнымі даданымі сказамі”.

Некаторае падабенства да гэтых “параўнальна-даданых” сказаў маюць

прыдаткі з тым-жа словам “як”, што можна сустрэць у кніжнай мове.

Розьніца паміж імі тая, што прыдатак з “як” не выражае параўнаньня, а

служыць пэўнай прыметай прадмета. Напрыклад: Ён, як чалавек, цешыўся

агульнай павагай.

Здараюцца параўнальныя сказы з словам “такік” (з так як), напр.:

Вецер вые, такік зьвер (Я. Кол.). Стаіць, такік слуп.

<…>

§ 19. Кругасказ (П э р ы о д)

<…>

В ы в а д ы. Мова можа мець розны характар: яна або складаецца з

кароткіх сказаў, або

з больш менш разьвітых простых і складаных сказаў,

або, нарэсьце, з вялікіх сынтаксічных адзінак, зложаных з цэлага раду

простых і складаных сказаў, цесна зьвязаных паміж сабою адзінствам

тэмы.

Такая складаная сынтаксічная адзінка, зложаная з простых і складаных

сказаў, што закончана разьвіваюць пэўную тэму, называецца кругасказам,

або пэрыодам. Напрыклад: Калі я

праходжу міма сялянскіх лясоў, каторыя

я абараніў ад зьнішчэньня, або калі я чую, як шуміць малады лес,

пасаджаны маімі рукамі, я пачынаю ганарыцца, што клімат залежыць

крошку ад мяне, што калі праз тысячу год чалавек стане шчасьлівым, то

ў гэтым крошку буду вінен і я.

Чытаючы кругасказ, звычайна адчуваюцца яго сустаўныя

часьці:

павышэньне і паніжэньне, паміж якімі робіцца перапынак — выразная

паўза.

Паводле сустаўных частак кругасказы можна дзяліць на два віды:

кругасказы падпарадкаваныя, у якіх адносіны паміж сустаўнымі часткамі

такія самыя, як паміж асноўным і даданым сказамі <…>, і кругасказы

злучаныя, у якіх гэтыя часьці зьвязаны злучальнымі словамі або зусім ня

маюць

злучнікаў <…>

Увага. Кругасказы вельмі любілі старажытныя грэцкія і рымскія пісьменьнікі.

Кругасказы часта ўжываюцца цяпер прамоўцамі, але новыя літаратурныя густы

ўжо не прыдаюць кругасказам таго значэньня, якое яны мелі даўней. 3 нашых

беларускіх пісьменьнікаў кругасказы найчасьцей сустракаюцца ў Якуба Коласа

(Тараса Гушчы), а часам у М.Багдановіча і Ц.Гартнага, а другія пісьменьнікі

(Я.Купала, Каганец, Ядвігін Ш.) ужываюць больш просты лад мовы. Такога роду

асаблівасьць у мове пісьменьніка стаіць у цеснай сувязі з тым, як ён мысьліць і

творыць.

Лёсік Я. Сынтакс беларускае мовы. Вып. 2. — Менск, 1926. С. 68—90.

С.Л. Рохкінд

СКЛАДАНЫ СКАЗ

Два або некалькі простых сказаў, граматычна і семантычна аб’днаных у

адзін сказ, састаўляючых адно цэлае, утвараюць складаны сказ.

Простыя сказы, якія ўваходзяць у састаў складанага сказа, злучаюцца

або пры дапамозе злучнікаў ці злучальных слоў, або толькі інтанацыяй

парадкам размяшчэння сказаў, напр.:

Якая сіла сэрца патрэбна, к а б так спяваць. А будзе цікавая песня, б о

выкажа думкі твае. (Я.Купала.) Тут сказы злучаюцца злучнікамі к а б і

б о.

Новыя думкі, новыя настроі плылі, паўзлі да мяне ад вакольных

пейзажаў, якія паволі чаргаваліся адзін за

адным. (3.Бядуля.) <…>

Сродкам сувязі ў гэтых сказах з’яўляюцца злучальныя словы які, дзе.

Бліснуць у бяздонні вячэрнія зоры, землю чуць авее таемная ціша.

(Я.Колас.) <…> Гэтыя сказы злучаны ў складаныя без злучнікаў, адной

толькі інтанацыяй.

Па спосабу сінтаксічнай сувязі і па сэнсавых узаемаадносінах паміж

сказамі адрозніваюць два асноўных спосабы

аб’яднання простых сказаў у

складаныя: з л у ч э н н е (п а р а т а к с і с) і п а д п а р а д к а в а н н е

(г і п а т а к с і с).

Злучэннем называецца такое аб’яднанне сказаў, дзе кожны сказ, які

ўваходзіць у састаў складанага, захоўвае сваю самастойнасць, не залежыць

ад другога сказа.

Падпарадкаваннем або залежнасцю называецца такі спосаб аб’яднання

сказаў, дзе адзін сказ залежыць ад другога, паясняе і дапаўняе яго. Сказ,

які залежыць ад другога, называецца даданым. Сказ, да якога

адносіцца

даданы сказ, называецца галоўным.

3 фармальнага боку, як адзначае Пешкоўскі, розніца паміж

падпарадкаваннем і злучэннем праяўляецца ў тым, што злучнік, які злучае

простыя сказы, уваходзячыя ў састаў складана-злучанага сказа,

знаходзіцца паміж абодвума сказамі, ён аднолькава адносіцца к абодвум

сказам, яго можна адняць ад сказа, у якім ён стаіць. У

складана-залежным

жа сказе злучнікі і адносныя словы, якія звязваюць сказы, знаходзяцца

заўсёды ў падпарадкаваным сказе. Злучнік утварае з тым сказам, у якім ён

стаіць, адну сэнсавую адзінку, адно непадзельнае цэлае <…>.

Не трэба змешваць займеннікаў які, каторы і інш., якія звязваюць

даданыя сказы з галоўным, з словамі я к і,

к а т о р ы ў другіх злучэннях,

калі яны не з’яўляюцца злучальнымі словамі. Не ведаю, да якога часу яго

чакаць. Ён

гэтым даваў знаць, якая сіла захавана яшчэ ў цвёрдай і

жорсткай старой руцэ. (Я.Колас.) У гэтых сказах займеннік я к і не

з’яўляецца злучальным словам.

Займеннік ш т о ў беларускай мове вельмі пашыран у якасці

злучальнага слова ў даданых сказах; ён ужываецца больш часта, чым

адпаведны займеннік

ч т о ў рускай мове. Ш т о ў якасці адноснага

слова ў беларускай мове ўжываецца ў розных значэннях.

Апрача асноўнага свайго значэння — дапаўняльнага, займеннік ш т о

можа замяніць розныя склоны ад я к і, к а т о р ы: Я сёння сустрэў у

чытальні таго таварыша, што

выступаў на мінулым сходзе.

Што можа адносіцца не к аднаму якому-небудзь члену галоўнага

сказа, а да ўсяго сказа, напр.: Нават у дзедавай хаце кватэраваў начальнік

чырвоны, чым дужа ганарыўся дзед Талаш. (Я.Колас.) Такія сказы

адносяцца к так званым адносным <…> .

Часта злучальным словам даданага сказа ў галоўным сказе

адпавядаюць займеннікі той, усякі, хто-небудзь, столькі і прыслоўі тады,

туды, там і інш. Гэтыя

займеннікі называюцца ўказальнымі словамі. Вось

т а я хвоя з вехаю, ад каторай трэба адступіць некалькі крокаў направа.

(Я.Колас.) <…>

У залежнасці ад указальных слоў складаныя сказы падзяляюцца на два

тыпы:

1. У галоўным сказе абавязкова патрабуецца займеннік <…>.

2. Займеннік у галоўным сказе не абавязкова патрэбен. Ён можа быць

прапушчан, і

асноўны сэнс сказа ад гэтага не мяняецца: Дзед Талаш і

Мартын Рыль сталі раіцца, што рабіць і куды ісці. (Я.Колас). У гэтым

сказе можна без асаблівых парушэнняў сэнсу ўставіць займеннік: Дзед

Талаш і Мартын Рыль сталі раіцца аб тым, што рабіць.

У сказах першага тыпу даданы сказ, які адносіцца

да займенніка

галоўнага, канкрэтызуе значэнне гэтага займенніка, бо займеннікі не

маюць канкрэтнага лексічнага значэння, а з’яўляюцца словамі

абагульняючымі.

Злучнікі, якія звязваюць даданыя сказы з галоўным, падзяляюцца на

п р о с т ы я і с к л а д а н ы я.

Простыя: бо, бы, быццам, каб,

нібы, нібыта, покі, пакуль, абы, як,

ледзь, што, чым, чаму, чаго, аж (ажно, ажна).

Складаныя: так што, таму што, для таго каб, з тым каб, з прычыны

таго, што, між тым як, як толькі, пасля таго як, ледзь толькі, перш

чым, з таго часу як, у той час як і інш

Падпарадкавальныя злучнікі трэба лічыць гістарычнай з’явай больш

пазнейшага паходжання. Некаторыя злучнікі генетычна звязаны з

займеннікамі і займеннікавымі прыслоўямі, якія страцілі значэнне

займеннікаў і паступова прынялі на сябе функцыю выражэння адносін

падпарадкавання. Некаторыя злучнікі з’яўляюцца пэўнымі склонавымі

формамі займеннікаў, напр злучнікі што, чаго, чаму, чым.

Некаторыя злучнікі стварыліся шляхам

зліцця займеннікаў з часцінкамі

дзеяслоўнага паходжання. Такім злучнікам з’яўляецца каб, які ўзнік з

прыслоўя как і часцінкі бы, якая з’ўляецца формай дзеяслова быць у

мінулым часе (аорысце).

Злучнік хаця, як і рускае хотя, прадстаўляе сабой па свайму

паходжанню дзеяпрыслоўе ад дзеяслова х а ц е ц ь.

Складаныя злучнікі ўзніклі з паказальнага займенніка галоўнага сказа

са злучальным словам даданага сказа, напр, таму што, для таго каб, з

тым каб і інш. Злучнікамі становяцца і цэлыя злучэнні, напр. не гледзячы

на тое, што.

Не ва ўсіх складаных злучніках зліццё займенніка са злучнікам

адчуваецца аднолькава моцна. У складаных злучніках адбываецца

аддзяленне ўказальнага займенніка ад злучніка што, г. зн частка злучніка

(займеннік) знаходзіцца ў галоўным сказе, а злучнік што — у даданым.

Такое аддзяленне ўказальнага займенніка ад злучніка залежыць ад

пастаноўкі лагічнага націска і паўзы.

Некаторыя

злучнікі ў сучаснай беларускай мове не маюць дастаткова

акрэсленага значэння. Адзін і той жа злучнік можа мець розныя

падпарадкавальныя функцыі; напр., злучнік калі можа выражаць і

адносіны часу і адносіны ўмовы, што відаць з наступных прыкладаў: Калі

ўжо сонейка прыгрэла, Антось на полі кончыў дзела. (Я.Колас ) У даным

прыкладзе

к а л і — злучнік часу, а ў прыкладзе Калі трэба, дык стануць

мільёны радзіме верных адважных сыноў <…> к а л і — злучнік умовы.

<…>

Рохкінд С.Л. Складаны сказ // Сінтаксіс беларускай мовы. — Мн., 1939.

С. 122—124.

А.С. Карзон, М.І. Жыркевіч

СКЛАДАНЫ СКАЗ

§ 38. Віды складаных сказаў

Сказ, які складаецца

з двух і больш простых сказаў і выражае адну

складаную думку, называецца складаным.

Сэнсавая сувязь паміж простымі сказамі, якія ўваходзяць у складаны,

бывае дваякая:

1. У адным выпадку простыя сказы, якія ўтвараюць складаны, могуць

існаваць як самастойныя і з’яўляюцца роўназначнымі.

Н а п р ы к л а д: Дзянёк

патрошку прыбывае, прыветна сонейка

бліскае, і рве рачулка свае путы. (К-с.)

Гэты складаны сказ можна падзяліць на тры простыя самастойныя

сказы: Дзянёк патрошку прыбывае. Прыветна сонейка бліскае. Рве

рачулка свае путы.

<…>

Складаны сказ, у які ўваходзяць два або некалькі роўназначных,

незалежных адзін ад другога сказаў, называецца складана-злучаным.

Адносіны паміж простымі сказамі, якія ўваходзяць у складана-

злучаны, такія-ж, як і паміж аднароднымі членамі сказа.

2. У другіх выпадках простыя сказы злучаюцца ў складаны такім

чынам, што адзін са сказаў з’яўляецца незалежным, а другі

падпарадкоўваецца першаму, паясняючы адзін з яго членаў.

Н а п р ы к л

а д: 1. Недалёка адсюль працякала невялікая рака, над

якою прыгожа нахіліліся шырокаверхія вербы. (К-с.) 2. Соладка слухаць, як

міла гутарыць з коласам колас. (Куп.)

У першым прыкладзе сказ — над якою прыгожа нахіліліся

шырокаверхія вербы — залежыць ад першага — Недалёка адсюль

працякала невялікая рака — і паясняе ў ім слова рака, адказваючы на

пытанне якая?

<…>

Складаны сказ, у якім адзін сказ залежыць ад другога, паясняючы

яго, называецца складана-залежным.

У складана

-залежным сказе мы адрозніваем галоўны і даданы сказ.

Сказ, які залежыць ад другога сказа і паясняе яго, называецца

даданым сказам.

Сказ, да якога адносіцца даданы сказ і які сам з’яўляецца

незалежным, называецца галоўным сказам.

<…>

Простыя сказы злучаюцца ў складаны або пры дапамозе злучнікаў, або

без злучнікаў, пры дапамозе адной

інтанацыі.

Н а п р ы к л а д: 1. Звінела кельма, і няспынна ўвысь расла сцяна

цаглянымі радкамі. (П.Макаль.) 2. За хатай поле пачыналась, дзе жыта

хораша гайдалась. (К-с.) <…> 4. Неба сеяла цяпло, цёплы дожджык

церушыў, у думках радасна было, беглі песні ад душы. (Куп.)

першых трох прыкладах простыя сказы злучаны ў складаныя пры

дапамозе злучнікаў. Такі спосаб злучэння простых сказаў у складаны

называецца злучнікавым.

У чацвёртым прыкладзе чатыры простыя сказы злучаны ў складаны

пры дапамозе толькі інтанацыі. Такі спосаб злучэння простых сказаў у

складаны называецца бяззлучнікавым.

<…>

Карзон А.С., Жыркевіч М.І. Граматыка

беларускай мовы. Ч. 2:

Сінтаксіс. Выд. 11. — Мн., 1955. С. 67—68.

Л.І. Бурак

УВОДЗІНЫ

<…>

Калі ў рускім мовазнаўстве праблема складанага сказа ужо больш–

менш распрацавана, то ў беларускім мовазнаўстве яна яшчэ патрабуе сваёй

распрацоўкі і належнага асвятлення. Праўда, асобныя палажэнні аб

складаным сказе можна знайсці ў працах акад. Я.Ф.Карскага, а таксама

школьным і двух вузаўскіх падручніках. Аднак увесь гэты нешматлікі

матэрыял пададзены ў самым агульным плане, з’яўляецца састарэлым, у

многіх выпадках супярэчлівым або зусім няправільным.

Асабліва каштоўным у тэорыі Я.Ф.Карскага з’яўляецца тое, што ён не

прытрымліваўся традыцыйнага дзялення складаных сказаў на

складаназлучаныя і складаназалежныя, а вызначаў яшчэ і асобны тып

складаных сказаў. Да гэтага тыпу Я.Ф.Карскі адносіў сказы ўступальныя і

ўмоўныя, для якіх адначасова ўласцівы элементы злучэння і залежнасці

<…>

Падобныя меркаванні, ды і само азначэнне складаназлучанага сказа

паказваюць, што Я.Ф.Карскі лічыў састаўныя часткі складаназлучаных

сказаў раўнапраўнымі і незалежнымі. <…>

Імкненне Я.Ф.Карскага вызначыць круг сінтаксічных адносін паміж

асобнымі часткамі, якія ўваходзяць у састаў складаназлучанага сказа, у

некаторых выпадках <…> супярэчыць сапраўднасці. Зыходзячы з

характару адносін паміж “сінтаксічна раўнапраўнымі сказамі” (састаўнымі

часткамі), Я.Ф.Карскі ўстанаўлівае чатыры

віды складаназлучаных сказаў:

злучальныя, супраціўныя, прычынныя і заключныя

. Пры гэтым трэба

заўважыць, што характар сінтаксічных адносін вызначаецца Я.Ф.Карскім

не са зместу састаўных частак, а пры дапамозе тых злучнікаў, якія

ўжываюцца для аб’яднання састаўных частак. <…>

Няправільнай з’яўляецца думка Я.Ф.Карскага аб тым, што “з

сінтаксічнага пункту гледжання, які засноўваецца на чыста фармальных

адносінах сказаў,

некаторыя віды прычынных сказаў з’яўляюцца

раўнапраўнымі з паясняемымі, толькі злучанымі з імі, а не залежнымі”

Нельга гаварыць, што да прычыннага злучэння складаназлучаных сказаў

адносяцца “такія аб’яднанні сказаў раўнапраўных, у якіх наступны

прыводзіць прычыну дзеяння або стану, якія выражаны ў папярэднім

сказе”

<…>

Аналіз Я.Ф.Карскім складаназлучаных сказаў з “заключальнымі”

часткамі <…> (бачыць, што светые ни кураць люляк, ни пьюць гарыэлки,

ни пiэсень не паюць, и моташно ему стало <…>) <…> прадстаўляе сабой

апісанне сінтаксічных асаблівасцей складаназлучаных сказаў з

далучальнымі адносінамі.

Кароткі агляд вучэння Я.Ф.Карскага аб складаназлучаным сказе

паказвае, што не ўсе

палажэнні яго тэорыі з’яўляюцца правільнымі, і не

ўсе яны ў аднолькавай ступені могуць выкарыстоўвацца даследчыкамі пры

распрацоўцы адпаведных пытанняў сінтаксіса сучаснай беларускай мовы.

У “Сінтаксісе беларускай мовы” АН БССР і другой частцы школьнага

падручніка “Граматыка беларускай мовы” А.С.Карзона і М.І.Жыркевіча

праблема складаназлучанага сказа пададзена ў надзвычай

агульным

Карский Е.Ф. Белорусы. Т. 2. Вып. 3.–– Варшава, 1912. С. 267––273.

«Калі асобныя сказы, якія ўваходзяць у састаў яго (г. зн. складанага сказа.–– Л.Б.),

знаходзяцца ў такіх суадносінах паміж сабой, як аднародныя члены злітнага сказа, то

атрымаецца злучэнне сказаў раўнапраўных (parataxis). Белорусы. Т. 2. Вып. 3. С. 217.

Там жа. С. 220.

Там жа. С. 228.

Там жа. С. 227.

традыцыйным выглядзе. Зразумела, што ад падручнікаў, якія прызначаны

для студэнтаў і асабліва для школьнікаў, нельга патрабаваць поўнага

апісання і вызначэння ўсіх тых шматлікіх відаў і тыпаў складаных сказаў,

якія сустракаюцца ў сучаснай беларускай мове. Аднак і тыя палажэнні,

якія прыводзяцца ў гэтых падручніках, не вызначаюцца дастатковай

выразнасцю і дакладнасцю. Гэта можна

назіраць як пры азначэнні

некаторых тыпаў складаных сказаў, так і пры класіфікацыі. <…>

У самым агульным плане разглядаюцца пытанні складаназлучанага

сказа і ў працы Ц.П.Ломцева “Грамматика белорусского языка” <…>.

Аднак у данай працы ўжо па–новаму і некалькі своеасабліва вызначаюцца

прынцыпы класіфікацыі складаназлучаных сказаў. У аснову класіфікацыі

кладзецца аднароднасць і

неаднароднасць састаўных частак, якія

аб’ядноўваюцца ў струкуры складаназлучанага сказа. Характар жа

сінтаксічных адносін паміж аднароднымі або неаднароднымі састаўнымі

часткамі, па думцы Ц.П.Ломцева, залежыць ад таго, якія выказванні

змяшчаюцца ў гэтых састаўных частках і пры дапамозе якога злучніка яны

аб’ядноўваюцца

Вось у асноўным і ўвесь той матэрыял, які маецца ў распараджэнні

беларускага мовазнаўства адносна сінтаксіса складаназлучанага сказа.

Гэты нешматлікі матэрыял паказвае, што праблема складаназлучанага

сказа ў беларускім мовазнаўстве толькі намячалася, але яе вырашэнне так і

засталося справай будучага.

<…>

Бурак Л.І. Складаназлучаныя сказы ў сучаснай беларускай

літаратурнай мове: Дысертацыя на

атрыманне вучонай ступені

кандыдата філалагічных навук. — Мн., 1958. С. 46—51.

Л.І. Бурак

СКЛАДАНЫ СКАЗ

§ 105. Паняцце складанага сказа. Класіфікацыя складаных сказаў

Складаным сказам называецца структурна-сінтаксічнае і сэнсавае

цэлае, якое ўтвараецца ў выніку аб’яднання дзвюх і больш частак, маючых

форму простых сказаў.

У традыцыйнай граматыцы такія часткі складанага сказа разглядаюцца

як

простыя сказы ў поўным сэнсе гэтага слова. Аднак гэтыя часткі нельга

атоесамліваць ці ўраўноўваць з адпаведнымі самастойнымі простымі

сказамі па той прычыне, што складаны сказ у цэлым, як справядліва

адзначае акад В.У.Вінаградаў, мае такое значэнне, якое не выводзіцца з

простай сумы значэнняў уваходзячых у яго асобных сказаў. Знаходзячыся

ў саставе складанага сказа, простыя сказы пазбаўлены ўласцівай для іх

Ломтев Т.П. Грамматика белорусского языка.–– М., 1956. С. 290––291.

саміх па сабе сэнсавай і інтанацыйнай закончанасці і нагадваюць асобныя

сказы толькі па сваёй знешняй будове. Адсюль вынікае, што

канструктыўныя элементы складанага сказа больш правільна было б

называць не простымі сказамі, а с а с т а ў н ы м і ч а с т к а м і

складанага

сказа.

Састаўныя часткі, якія ўваходзяць у структуру складанага сказа,

могуць аб’ядноўвацца ў адно сінтаксічнае цэлае пры дапамозе пэўных

злучнікаў і злучальных слоў або бяззлучнікавым спосабам. У адпаведнасці

з гэтым складаныя сказы падзяляюцца на дзве вялікія групы:

1) з л у ч н і к а в ы я складаныя сказы

. Напрыклад: Пад дзень яму

стала холадна, і ён апрануў кажух (К. Ч о р н ы, Трэцяе пакаленне). Над

вадой ля берага ціха спіць асока, ды лаза зялёная жаліцца-шуміць (М. Б а-

г д а н о в і ч, Вадзянік). <…>

2) б я з з л у ч н

і к а в ы я складаныя сказы. Напрыклад: Маўчала ноч

па-над палянай, зялёны гай не гаманіў…(П. Т р у с, З паэмы “Цыганка”).

<…>

У залежнасці ад формы сінтаксічнай сувязі састаўных частак і

характару сінтаксічных адносін паміж імі сярод злучнікавых складаных

сказаў выдзяляюцца с к л а

д а н а з л у ч а н ы я, с к л а д а н а з а л е ж-

н ы я і с к л а д а н ы я с к а з ы п р а м е ж к а

в а г а, або п е р а х о д н-

а г а, т ы п у.

С к л а д а н а з л у ч а н ы я сказы характарызуюцца злучальнай

(“сочинительной”) формай сувязі састаўных частак і адносна роўнавялікай

узаемаабумоўленасцю і ўзаемазалежнасцю

адной састаўной часткі ад

другой. Напрыклад: Чарнелі дарогі вільготнай глебай, і асенняй травой

зеляніліся каляіны (К. Ч о р н ы, Зямля). <…>

Заўвага: Праўда, у складаназлучаных сказах з далучальнай сувяззю ступень

узаемаабумоўленасці і ўзаемазалежнасці састаўных частак некалькі аднабаковая, таму што

далучаемая частка з’яўляецца дадатковым паведамленнем адносна зместу папярэдняй

састаўной часткі: Але пра вераб’іныя імёны нічога не чуваць, і ў календары яны не значацца

(Я.К о л а с, У

чым іх сіла). <…>

С к л а д а н а з а л е ж н ы я сказы характарызуюцца залежнай

(падпарадкавальнай) формай сувязі састаўных частак і няроўнавялікай,

аднабаковай узаемаабумоўленасцю і ўзаемазалежнасцю адной састаўной

часткі ад другой, у выніку чаго адна састаўная частка з’яўляецца галоўнай,

а другая — даданай: Раман пайшоў на

вёску паслухаць, што гавораць

людзі (Я. К о л а с, Дачакаўся). <…>

С к л а д а н ы я с к а з ы п р а м е ж к а в а г а, або п е р а х о д н а г а,

т ы п у характарызуюцца тым, што для іх адначасова ўласцівы адпаведныя

прызнакі і складаназлучаных, і складаназалежных сказаў. У такіх

складаных сказах форма сінтаксічнай сувязі састаўных частак можа быць

злучальнай (“сочинительной”), а значэнне, выражанае зместам гэтых

састаўных частак, — залежным (падпарадкавальным), або наадварот,

форма сінтаксічнай сувязі састаўных частак можа быць залежнай, а

значэнне, выражанае зместам гэтых састаўных частак, — злучальным.

Апрача таго, у некаторых выпадках і форма сінтаксічнай сувязі састаўных

частак, і значэнне, выражанае зместам гэтых састаўных частак, могуць

змяшчаць у сабе як элементы злучэння, так і элементы залежнасці:

Непрыкметна падкраўся змрок, і ў хаце

пацямнела (Ц. Г а р т н ы, Сокі

цаліны). <…>

Калі на дварэ было яшчэ светла, дык у хаце было ўжо цёмна (П. П е-

с т р а к, Сустрэнемся на барыкадах). <…>

Калі ў аснове класіфікацыі злучнікавых складаных сказаў ляжыць

неразрыўная сувязь іх г р а м а

т ы ч н а й ф о р м ы і іх г р а м а т ы ч н а-

г а з н а ч э н н я, то класіфікацыя бяззлучнікавых складаных сказаў

праводзіцца толькі на аснове г р а м а т ы ч н

а г а з н а ч э н н я гэтых

сказаў Падобная класіфікацыя бяззлучнікавых складаных сказаў

грунтуецца на тым, што граматычная форма гэтых сказаў не вызначаецца

пэўнымі асаблівасцямі, якія б служылі адным з важнейшых граматычных

сродкаў, характарызуючых сутнасць і спецыфіку адпаведных

разнавіднасцей дадзеных сказаў.

У залежнасці ад характару

граматычнага значэння або, інакш кажучы,

характару выражаемых сінтаксічных адносін бяззлучнікавыя складаныя

сказы падзяляюцца на два тыпы:

а) бяззлучнікавыя складаныя сказы з а д н а т ы п н ы м і састаўнымі

часткамі: Ішлі бясконцыя калоны грузавікоў, грукатала артылерыя,

цягнуліся конныя абозы (М. Л ы н ь к о

ў, Векапомныя дні). <…>

б) бяззлучнікавыя складаныя сказы з разнатыпнымі састаўнымі

часткамі: Мы пачулі — недзе полем песня сумная плыла (П. Б р о ў к а,

Кацярына). <…>

Прыведзеныя прыклады паказваюць, што па свайму граматычнаму

значэнню бяззлучнікавыя складаныя сказы з аднатыпнымі састаўнымі

часткамі некалькі набліжаюцца да складаназлучаных сказаў, а

бяззлучнікавыя складаныя сказы

з разнатыпнымі састаўнымі часткамі —

да складаназалежных або складаназлучаных сказаў з далучальнай сувяззю.

Аднак па сваёй граматычнай форме ўказаныя разнавіднасці

бяззлучнікавых складаных сказаў даволі рэзка адрозніваюцца ад

складаназлучаных і складаназалежных сказаў.

Бурак Л.І. §105. Паняцце складанага сказа. Класіфікацыя складаных

сказаў // Курс сучаснай беларускай літаратурнай мовы: Сінтаксіс. — Мн.,

1959. С. 183—186.

Э.І. Барысаглебская

СКЛАДАНАЗАЛЕЖНЫЯ СКАЗЫ З ДАДАНЫМІ АЗНАЧАЛЬНЫМІ

Ў СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ