Бадзевіч З.І. (аўт.-склад.) Беларуская мова: хрэстаматыя

Подождите немного. Документ загружается.

Там, дзе ў мове выкарыстоўваецца спалучэнне адзінак (слоў,

словаўтваральных афіксаў, граматычных марфем і г. д.), існуюць правілы

спалучальнасці, матэрыялізаваныя ў пэўных устойлівых формулах, кан-

струкцыях – адзінках сінтактыкі. Такія канструкцыі на кожным з узроўняў

аналізу служаць планам выражэння ў дачыненні да ўласнай семантыкі

спалучэнняў, а ўласная семантыка спалучэння – планам зместу ў адносінах

да адпаведнай канструкцыі. Канструкцыйная аманімія характарызуе

сінтактыку мовы ў цэлым, і таму яе можна было б назваць канструкцыйна-

сінтактычнай аманіміяй. Апісаныя адносіны прасочваюцца паміж усімі

ўзроўнямі будовы фразы, г. зн. паміж схемай і мадэллю, мадэллю і сказам,

сказам і выказваннем. Аб канструкцыйных функцыях выказвання гаварыць

не даводзіцца, паколькі яно вылучана

на першай ступені сінтаксічнай

абстракцыі і з ім не супастаўляецца ніякая іншая, менш абстрактная

адзінка. Выказванне – адзінка камунікацыі, яно знаходзіцца на мяжы мовы

і маўлення. Іменна з выказваннем мы пакідаем, гаворачы словамі

Э. Бенвеніста сферу мовы як сістэмы.

Тыповым прыкладам сінтаксічнага амоніма з'яўляецца словазлучэнне

запрашэнне сябра. Яно дапускае дваякае

разуменне: або сябар (кагосьці)

запрасіў, або (нехта) запрасіў сябра. У слоўніку словазлучэнняў, калі яго

пабудаваць па ўзору лексікаграфічных прац, такое словазлучэнне было б

пададзена двойчы: як запрашэнне сябра¹ і яго амонім запрашэнне сябра

Няцяжка, аднак, заўважыць, што неадназначнасць ахоплівае не ўсю сферу

семантыкі словазлучэння, а толькі тую яго частку, якая звязана з

функцыянальна-семантычным адрозненнем сябра

і сябра

. 3 гэтага

вынікае, што суцэльнае гукавое супадзенне аманімічных словазлучэнняў

з'яўляецца збыткоўным для характарыстыкі факта аманіміі. Рэлевантнай у

гэтых адносінах будзе тоеснасць той часткі плана выражэння, з якой

звязана неадназначнасць фразы. 3 чым жа звязана неадрозненне агенса і

паціенса (суб'екта і аб'екта) у словазлучэнні запрашэнне сябра?

Несумненна, з неадназначнасцю ФГС «

назоўнік+назоўнік родн. скл.», якая

і складае рэлевантны на дадзеным узроўні аналізу план выражэння для

значэнняў дзвюх ССМ – «дзеянне+суб'ект» і «дзеянне+аб'ект». Усе

словазлучэнні, для якіх сувязь іх ФГС і ССМ вызначаецца аналагічна,

будуць знаходзіцца ў адносінах канструкцыйнай аманіміі. Лексемнае

супадзенне або несупадзенне іх складаючых ролі не адыгрывае

, таму што

аблічча лексем – гэта іншы ўзровень плана выражэння, звязаны з іншай

семантыкай. Такім чынам, у адносінах канструкцыйнай аманіміі

знаходзяцца словазлучэнні прыезд сына і хата бацькі, прыход сябра і

выкананне плана, хлопец спіць і хлопец чытае, чытаць газету і ісці гадзіну,

ісці вечарам і ехаць поездам і пад. Падкрэслім што

гэта не аманімія лек-

семных спалучэнняў, а аманімія канструкцый, неадназначнасць прадстаў-

леных парамі канкрэтных спалучэнняў фармальна-граматычных схем.

Для параўнання ўкажам яшчэ на два выпадкі канструкцыйна-сінтак-

тычнай, але не сінтаксічнай аманіміі. На наш погляд, канструкцыйна-

сінтактычная аманімія мае месца тады, калі аднолькава афармляюцца

семантычна розныя словаўтваральныя мадэлі, напрыклад: настаўнік і

акучнік, руск. учитель і выключатель. План зместу гэтых мадэлей скла-

даюць адносіны «той, хто...» і «тое, чым

...», або, што тое самае,

«дзеянне+суб'ект» і «дзеянне+прылада», а план выражэння – «аснова

дзеяслова+-нік (-тель)». Асабліва відавочнай канструкцыйна-словаўтва-

ральная аманімія становіцца ў выпадках тыпу выключальнік 'асоба' і

выключальнік 'прылада'. Даследчыкамі невыпадкова адзначаецца глыбокі

паралелізм паміж словаўтварэннем і сінтаксісам. Ён трымаецца на

агульнамоўных правілах сінтактыкі. Як у будове

слова, так і ў будове сказа

мы маем справу з прынцыпова двухчленнымі структурамі семантычных

адзінстваў

. Як канструкцыйную, думаецца, можна разглядаць і аманімію

асобных склонавых форм, калі падысці да гэтай з'явы з пазіцый сінтактыкі

асновы і канчатка.

На ўсіх узроўнях аналізу фразы яго аб'ектам аказваюцца семантычныя

адносіны: адносіны тэмы і рэмы, лексічных значэнняў, семантыка-

сінтаксічных катэгорый, марфолага-граматычных паняццяў. Гэтыя адно-

сіны і складаюць

сапраўдны аб'ект сінтаксісу. У адрозненне ад сінтаксіч-

най аманіміі аманімія лексічная не звязана з узроўневым расслаеннем

адносін у плане зместу, таму што лексічнае значэнне – гэта семантыка

несінтаксічнага характару. Яна вызначаецца намінацыйнай, а не камуні-

кацыйна-сінтаксічнай функцыяй знака. Планам выражэння лексічнай

семантыкі амаль рэгулярна служыць гук. Лексічная аманімія – найбольш

просты

выпадак парушэння адна-адназначнай сувязі плана зместу і плана

выражэння. Канструкцыйны аспект, дарэчы, прысутнічае і тут, але толькі ў

тым сэнсе, у якім можна гаварыць аб гукавой канструкцыі плана

выражэння, аб сінтактыцы гукаў (фанем).

Такім чынам, калі для лексічнай аманіміі гукавое супадзенне двух

знакаў з'яўляецца правілам, то гэта не

таму, што супадзенне ў гучанні –

закон аманіміі, а таму, што для дадзеных адзінак гук – форма існавання

плана выражэння. Ва ўсіх астатніх выпадках, калі план выражэння не

тоесны гучанню, гукавое супадзенне амонімаў не з'яўляецца рэлевантным,

абавязковым, непазбежным. Такой трэба лічыць сінтаксічную аманімію.

Пры яе вывучэнні перш за ўсё трэба ўлічваць субстанцыянальную

спецыфіку плана выражэння, якая вызначаецца ўзроўнем аналізу. “Лек-

січны” падыход да сінтаксічнай аманіміі з тэарэтычнага пункту погляду

трэба прызнаць неадэкватным.

Можа ўзнікнуць, аднак, пытанне: чаму нярэдка ў якасці матэрыялу

сінтаксічных даследаванняў выкарыстоўваюцца амонімы, супаўшыя ў

гучанні? Відаць, таму, па-першае, што ў сінтаксісе захоўваюцца традыцыі

лексічнага падыходу да з'явы (

пра што сведчыць і перанос тэрміна). Па-

другое, выявілася нераспрацаванасць вучэння аб сінтаксічных адзінках.

Пры розных падыходах захоўвалася ўяўленне, што планам выражэння ў

сінтаксісе служыць гук. Трэба адзначыць таксама, што праблема

сінтаксічнай аманіміі склалася ў межах прыкладнога мовазнаўства, перад

якім паўставалі задачы аўтаматычнага перакладу канкрэтных неад-

назначных выказванняў, а не вытлумачэння сказаў, іх мадэлей і схем.

Знамянальным, аднак

, было тое, што недасканалыя алгарытмы прыводзілі

да фармальна-граматычна правільных, але бессэнсоўных варыянтаў

інтэрпрэтацыі, якія якраз і паказвалі рэальнасць канструкцыйнай аманіміі.

Нельга не адзначыць і таго, што існаваў рад прац, дзе аманімія не

звязвалася з абавязковым супадзеннем гучання. Нарэшце, укажам на

зручнасць сінтаксічна-гукавой аманіміі, паколькі ў такіх выпадках можна

аперыраваць канкрэтнымі лексемамі, а не абстракцыямі.

Паняцце аманіміі, амоніма звязана з абавязковым улікам суадносін

двух планаў моўнай адзінкі. Паняцце канструкцыі ахоплівае толькі план

выражэння, толькі сферу тоеснасці двух амонімаў. Аманімія дзвюх адзінак

у сінтаксісе, такім чынам, ёсць вынік мнагазначнасці канструкцыі. Ідучы

ад меншай ступені абстракцыі да большай, мы маем права гаварыць

аб

канструкдыйнай аманіміі выказвання, сказа і мадэлі, ідучы ў адваротным

напрамку,– аб мнагазначнасці схемы, мадэлі і сказа (гл. схему).

І ступень абстракцыі

выказванне

ІІ ступень абстракцыі

сказ

ІІІ ступень абстракцыі

мадэль

ІV ступень абстракцыі

схема

Канструкцыйная аманімія – гэта тоеснасць у плане выражэння і ды-

ферэнцыяцыя ў плане зместу дзвюх (або болей) адзінак любога ўзроўню

моўнай сінтактыкі.

Зыходзячы са сказанага, можна сцвярджаць, што існуе аманімія моў-

ных адзінак як двухбаковых сутнасцей і не існуе мнагазначнасці тых жа

моўных адзінак. Мнагазначнасць – уласцівасць адпаведнага сегмента

плана выражэння. З

гэтага пункту погляду выразы «мнагазначнае слова»,

«мнагазначнае выказванне» пазбаўлены строга навуковага зместу. У

агульным плане можна, відаць, сцвярджаць, што аманімія – гэта шлях ад

семантыкі да формы (план зместу – план выражэння), а мнагазначнасць –

ад формы да семантыкі (план выражэння план змссту). Але кожны раз

трэба ставіць пытанне: ад якога зместу, ад

якой формы? Гэтыя акалічнасці

часта не ўлічваюцца, калі звяртаюцца да старой праблемы аб фармальным

размежаванні аманіміі і полісеміі (мнагазначнасці). Напрыклад,

крытыкуюцца слоўнікі за тое, што забяспечаны (прыметнік) і забяспечаны

(дзеепрыметнік) лічацца двума значэннямі аднаго слова, і прапануецца

лічыць іх амонімамі

Нельга не заўважыць, што гаворка ідзе пра розныя аспекты ўнутранай

будовы слова. На нашу думку, гэта адна адзінка, калі абраць намінацыйны

аспект, бо адзінства рэферэнтнага значэння (план зместу) адпавядае

адзінству гучання (план выражэння). Калі ж мець на ўвазе граматычную

семантыку слова забяспечаны, а іменна значэнні 'прыметнік' і

'дзеепрыметнік' (гэта

ўжо больш абстрактны план зместу), то будуць

вылучаны розныя «словы», бо рознай семантыцы адпавядаюць адрозненні

ў плане выражэння: для значэння 'прыметнік' планам выражэння служаць

катэгорыі прыметніка (напрыклад, ступені параўнання), а для значэння

аманімія

мнагазначнасць

'дзеепрыметнік' – катэгорыі дзеепрыметніка (дзеяслоўнае кіраванне і г. д.).

Як бачым, само паняцце «слова» патрабуе пэўнага расшчаплення. Але ж ці

не ў гэтай яго «ўсеабдымнасці» прычыны яго неакрэсленасці, прычыны

таго, што для «слова» ніяк не ўдаецца знайсці здавальняючага азначэння?

Паняцце канструкцыйнай аманіміі ў яўнай, а часцей у імпліцытнай

форме выкарыстоўваецца ў

сучасным мовазнаўстве, напрыклад у працах,

дзе трансфармацыйным шляхам вызначаецца тоеснасць або нятоеснасць

словазлучэнняў і сказаў. Пры гэтым аманімія трансформаў не вычэрпвае

ўсіх выпадкаў канструкцыйнай аманіміі. Існуе і аманімія зыходных,

ядзерных семантыка-сінтаксічных мадэлей, пабудаваных па адной

фармальна-граматычнай схеме. Так, схема «назоўнік+дзеяслоў» можа

быць увасоблена і ў сказ Чалавек плыве

(мадэль «суб'ект+часовае

дзеянне»), і ў сказ Чалавек плавае (мадэль «суб'ект+пастаяннае дзеянне»).

Да ўласна канструкцыйных амонімаў адносяцца прыклады, што су-

стракаюцца ў аўтараў, часам вельмі далёкіх адзін ад другога па поглядах і

метадах аналізу. Можна спаслацца на М. Івіч, якая аналізуе безасабовыя

сказы Прича се, Иде се

узбрдо і Смркава се і паказвае іх унутранае

несупадзенне

; на М. Савіцкага, які ў сказе Тепло встретили строители

гостей бачыць магчымасць фармальнай інтэрпрэтацыі слова тепло як

дапаўнення, а строителей гостей – як дзейнік

. Канструкцыйную амані-

мію словазлучэнняў писал пером і писал днём, проработал всю главу і

проработал всю ночь даследуе Л. Комінч.

Удзяляе ўвагу гэтаму пытанню

С. Д. Кацнельсан, супастаўляючы фразы Стол накрыт скатертью і Стол

накрыт официантом

. Сінтаксічную аманімію адзінак з аднолькавай

трохчленнай структурай разглядае Л. А. Седнева

і г. д.

Канструкцыйная аманімія -– складаная і актуальная праблема семан-

тычнага сінтаксісу. Яна мае не толькі адмоўныя рысы, як здаўна прыня-та

ацэньваць любую праяву аманіміі ў мове. Ёсць ў яе станоўчая функцыя,

што вынікае з абагульняючага характару самой граматыкі, з іерархічна-

інтэграцыйнай сутнасці моўнай структуры. У пэўным сэнсе

канструкцыйную

аманімію можна лічыць законам арганізацыі маўлення.

Яна прысутнічае на ўсіх узроўнях граматычнай сістэмы мовы. У адроз-

ненне ад лексічнай аманімiя канструкцыйная сапраўды адлюстроўвае

дзеянне прынцыпу эканоміі і з'яўляецца абавязковай прыналежнасцю

ўсякай мовы і, магчыма, наогул усякай іерархічна арганізаванай семія-

лагічнай сістэмы. <…>

M. D o k u l i l. Zum wechselseitigen Verhältnis zwischen Wortbildung und Syntax.

(“Travaux linguistiques de Prague” 1. Praha, 1966, S. 215).

В. В. К о п т е л о в. 0 формальном разграничении омонимии и полисемии. (При-

кладная лингвистика и машинный перевод. Киев, 1962, стр. 77).

M. И в и ħ. Jедан проблем словенске синтагматике осветен транформационим

методом (граматичка улога морфеме се у српкохрватском jезику). – Jужнословенски

филолог, т. 25, 1961–1962.

Н. С а в и ц к и й. Синтаксическая омонимиz и порядок слов в русском языке.

(Ceskoslovenská rusistika. № 2, 1968, s. 110).

L. K o m i n cz. Wieloznaczność a funkcja selekcyjno-determinacyjna kontekstu.

Warszawa–Wrocław, 1971. s. 57.

С. Д. К а ц н е л ь с о н. Типология языка и речевое мыщление. Л., 1972, стр. 83.

Л. А. С е д н е в а. О синтаксической омонимии. («Романо-германское языкозна-

ие», вып. 4. Мн., 1974).

Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1975. № 2. С. 120 – 127.

ПРОСТЫ СКАЗ

А. Я. Mixнeвiч

3 ПРАБЛЕМАТЫКІ СЕМАНТЫКА-СІНТАКСІЧНЫХ

КАТЭГОРЫЙ

(Старонкі ricтоpыi пытання)

Адной з перашкод, што стрымлівалі развіцё граматьгчнай думкі i

паглыбленне сінтаксічнага апісання мовы, з'яўляецца характар самой

граматыкі, якая «нагадвае айсберг, большая частка якога схавана пад

вадой»

. Нельга сцвярджаць, што надводная частка граматычнага айсберга

не цікавіла моваведаў, але дзевяць дзесятых ix намаганняў было усе ж

накіравана на распрацоўку «надводных» праблем, г. зн. на даследаванне тых

граматычных з'яў, якія маюць апору на яўныя, легка заўважальныя

элементы моўнай формы. Ясна, што тэта не магло не весці да

фрагментарнасці, непаўнаты, аднабаковасці апісання граматычнага ладу. І

таму слушнай i па-ранейшаму актуальнай трэба прызнаць заўвагу Л. У.

Шчэрбы: «Існуючыя граматыкі далека не вычэрпваюць ycix патрэбных для

валодання пэунай мовай граматычных i лексічных правіл»

Як вядома, граматычнымі лічацца значэнні, якія маюць у мове

фармальнае выражэнне. Нельга пазбегнуць фармальнай характарыстыкі

моўнай з'явы, калі яна ўключаецца ў граматычнае апісанне. Аднак вузкае,

абмежаванае часцей за усе рамкамі марфалогіі разуменне граматычнай

формы якраз і не дазваляла расшырыць граматычнае anicaнне за кошт тых

значэнняў, якія уяўляліся падыходзячымі для гэтай мэты. У ricторыі

мовазнаўства нярэдкія выпадкі, калі тое і iншае катэгарыяльнае значэнне

даследчыкамі устанаўлівалася, але ў граматычнае апісанне не ўключалася.

Часам такія катэгорыі аб'яўляліся канцэптуальнымі, паняційнымі, скрытымі,

глыбіннымі i г. д.

Падобныя азначэнні ўказвалі перш за ўсе на тое, што для даследчыка

катэгорыя існуе толькі ў плане зместу. Зразумела, такія факты можна

інтэрпрэтаваць па-рознаму. Але ёсць падставы меркаваць, што гаворка

нярэдка шла аб семантыка-сінтаксічных, немарфалагізаваных катэгорыях, i

С.Д. Кацнельсон. Типология языка и речевое мышление. Л., 1972, стр. 83.

Л.В. Щеpба. Преподавание иностранных языков в средней школе. Общие вопросы методики. М.,

1947, стр. 75.

таму адпаведныя старонкі з гісторыі граматычнай думкі маюць

несумненную цікавасць для даследавання мовы ў аспекце семантычнага

сінтаксісу.

Існуе «адвечнае» граматычнае пытанне: слова скланяецца таму, што яно

назоўнік, ці яно з'яўляецца назоўнікам таму, што скланяецца? Не

закранаючы ycix праблем, якія звязаны з гэтым пытаннем, адзначым, што

ў першай частцы яго імпліцытна прысутнічае думка аб існаванні адносна

незалежнай ад мовы мысліцельнай катэгорыі, якая можа знайсці свае

выражэнне ў гукавой матэрыі мовы. Асноўная функцыя мысліцельных

катэгорый – арганізацыя вопыту чалавека. Так лічыў, напрыклад,

Арыстоцель, аналізуючы «апрыёрныя» катэгорыі, на падставе якіх

вылучаюцца пэўныя тыпы слоў

. Глыбокі лінгвістычны аналіз катэгорый

Арыстоцеля даў Э. Бенвеніст. Ён паказаў, што кожную з дзесяці

катэгорый можна перапісаць у тэрмінах мовы, паколькі аснова ix

вылучэння закладзена ў сістэме моўных форм, у асаблівасцях грэчаскай

марфалогіі. Вывады Э. Бенвеніста маюць прынцыповае метадалагічнае

значэнне для даследавання катэгорый мовы i зводзяцца да наступнага:

дзесяць катэгорый Арыстоцеля – гэта «асноўныя i зыходныя катэгорыі

мовы, на якой ён мысліць»; яны «адпавядаюць не уласцівасцям, якія

адкрываюцца ў рзчах, а класіфікацыі, закладзенай у самой мове».

Арыстоцель несвядома «прыняў у якасці крытэрыю эмпірычную

абавязковасць асобага выражэння для кожнага прэдыката» i даў нам

«толькі паняційнае адлюстраванне пэўнага стану мовы»

Спробы паняційнага адлюстравання стану мовы, але з больш

глыбокім усведамленнем уласна мовазнаўчай праблематыкі i мэты

даследавання на працягу ўсёй агляднай гісторыі граматыкі рабіліся

неаднаразова. Паняцці i тэрміны, якія ўжываліся пры гэтым, былі вельмі

рознымі, i таму ix ідэнтыфікацыя зараз можа аспрэчвацца

. Але для нас

галоўнае ў тым, каб паказаць, што моваведаў розных напрамкаў

непакоіла думка, якую нарэшце трапна сфармуляваў Э. Сэпір: усе

граматыкі няпоўныя,– i тым самым пацвердзіць актуальнасць адпаведнай

праблематыкі.

Адным з першых, хто ўказаў на ролю лексічных значэнняў i

кантэксту для распазнавання сінтаксічнай структуры выказвання,

быу В. Гумбальт. Паказальна, што ён зрабіў тэты вывад, абапіраючыся на

матэрыял кітайскай мовы, якая ў параўнанні з мовамі індаеўрапейскімі

максімальна пазбаўлена знешняй, адкрытай марфалогіі i таму як бы

Са слоў, якія выказваюцца без якой-небудзь сувязі, кожнае азначае або сутпасць,або якасць, або

колькасць, або адносіны, або месца, або час, або палажэнне, або валоданне, або дзеянне, або залежнасць

(Аристотель. Категории. М., 1939, стр. 6).

Э. Бенвенист. Общая лингвистика. М., 1974, стр. 107, 111.

Параўн., напрыклад, папярэджанне П. Кшарскага i І. Сталя аб недапушчальнасці атаясамлівання

сінтаксічных поглядаў Flanihi з сучаснай катэгорыяй глыбінных i паверхневых структур («Foundations of

Language» № 5, 1969, p. 83—117).

прымушае звярнуць увагу на граматыку скрытую, звязаную з

лексічнымі групоўкамі і кантэкстам. В. Гумбальт пicaў, y прыватнасці,

наступнае: «У кітайскай мове асновай для разумення з'яўляецца

кантэкст, з якога часта трэба выводзіць граматычны разбор. Нават

дзеяслоў можна пазнаць толькі па яго дзеяслоўнаму значэнню. У

адносінах да кітайскай мовы нельга ужыць метад, заычайны пры занятках

класічнымі мовамі, калі адшуканню слова ў слоўніку папярэднічае

марфалагічны разбор i аналіз канструкцый»

Як вядома, кітайская мова не зусім пазбаўлена знешняй марфалогіі,

у кітайскім сказе ёсць паказчыкі, якія нясуць інфармацыю аб яго

семантыка-сінтаксічнай будове. Але не гэты момант галоўны ў

гумбальтаўскім разважанні. Сучасныя інтэрпрэтатары указваюць, што

«Гумбальт адрознівае катэгорыі глыбіннай структуры ў семантыцы сказа,

якія матэрыяльна маніфестуюцца ў прыназоўніках або афіксах, утвараючы

паверхневую структуру моўнай адзінкі, i катэгорыі, якія з'яўляюцца

скрытымі і не рэалізуюцца ў паверхневай структуры, аднак могуць

бьць вызначаны пры паглыбленым аналізе семантыка-сінтаксічных

функцый»

В. Г'умбальт не ўжывае спецыяльных тзрмінаў для абазначэння

заўважаных ім з'яў, аднак неўзабаве такія тэрміны з'явіліся, i гэта было

сведчаннем таго, што праблема набывала навуковую вартасць i

актуальнасць. 3 цягам часу станавтлася больш ясным i тое, што

глыбінная,. скрытая граматыка «закладзена у прыродзе любой мовы i

што якраз яна i з'яўляецца асновай усякага граматычнага ладу»

Падобную думку выказваў i А. А. Патабня. Цікава, што ён таксама

звярнуўся да кітайскай мовы i канстатаваў, што «ў кітайскай граматыцы

этымалогія мае толькі іншы характар, а не адсутнічае. Гзта мова, хоць i

фармальная, але яна не мае i ніколі не мела флексіі»

. У чым жа ён

бачыць «фармальнасць» мовы? «Граматычная форма...,– піша

А.А. Патабня,– ёсць значэнне, а не гук. Фармальнасць мовы ёсць

існаванне ў ей агульных разрадаў, па якіх размяркоўваецца

прыватны, змест мовы...»

. Такія агульныя семантычныя разрады –

неад'емная прыналежнасць кожнай мовы, яе граматычнага ладу. У

пэўных выпадках яны маюць адпаведнае матэрыяльнае выражэнне.

Знешняя марфалогія абумоўлена ўнутранай семантыка-граматычнай

рубрыкацыяй. Адсюль вынікае, што шлях ад знешняй марфалогіі да

унутранай фармальнасці, звычайны пры граматычным aпicaннi мовы,.

можа быць эфектыўны толькі ў адным выпадку: калі агульныя разрады

С.Д. Кацнельсон. Типология языка и речевое мышление, стр. 78.

H.E. Bre k l e . Generative Satzsemantik und transformationeile Syntax im System der englischen

Nominalkomposition. München, 1970, S. 103.

С.Д. Кацнельсон. Типология языка и речевое мышление, стр. 79.

А.А. Потебня. Из записок по русской грамматике, т. I—II. М., 1958, стр. 54.

Там жа, стар. 61.

атрымлшаюць вычарпальнае адлюстраванне ў знешніх паказчыках.

Але такі стан не ўласцівы шводнай мове, шлях жа даследавання ад

формы да значэння – звычайны. Гэта і служыць прычынай непаўнаты

ycix граматык.

А.А. Патабня лічыў, што на пэўным этапе развіцця мовы адпадае

неабходнасць у граматычных фармантах, паколькі значэнне агульных

разрадаў дастаткова замацоўваецца ў моўнай свядомасці чалавека. У

гэтым, на яго думку, хаваецца прычына знікнення пэўных форм.

Думаецца, што тут варта было б гаварыць не аб знікненні, а аб замене

аднаго паказчыка іншым, аб пераразмеркаванні матэрыяльных форм, бо

«у сінтаксісе любой мовы трэба прызнаваць толькі такія катэгорыі,

якія знайшлі у ім фармальнае выражэнне»

. Тэта бясспрэчнае пала-

жэнне належыць О. Есперсену, які зрабіў значны уклад у распрацоўку

пра'блемы суадносш граматычных і мысліцельных катэгорый.

О. Есперсен увёў у мовазнаўства тэрмін «паняційная катэгорыя»,

якім ён абазначаў універсальныя пазамоўныя паняцці, звязаныя перш

за усе з фактамі знешняга свету або з разумовай дзейнасцю чалавека.

Паняційныя катэгорыі не залежаць ад канкрэтнага тыпу моўнай

структуры. Катэгорыі граматыкі, на думку дацкага моваведа, з'яўляюцца

толькі «ценямі» або «сімптомамі» паняційных катэгорый. Кожны

даследчык сутыкаецца з паняційнымі катзгорыямі, як толькі задае сабе

пытанне, што адлюстроўваецца ў граматычных паняццях. Яго задача і

заключаецца ў тым, каб даць аналіз суадносін паняційных і граматычных

катэгорый.

Да ідэй О. Есперсена вельмі блізкія погляды I. I. Мешчанінава, які

больш канкрэтна раскрыў сувязь катэгорый двух тыпаў. Ён лічыў, што

паняційныя катэгорыі могуць мець дваякае моўнае ўвасабленне – у

лексіцы i ў граматычным ладзе, і тыя з ix, што афармляюцца

марфалагічна або сінтаксічна, становяцца катэгорыямі граматыкі

Варта звярнуць увагу на тое, што у лексіцы паняійная катэгорыя у сваю

чаргу можа знайсці адлюстраванне як у асобным слове, так i ў

лексічнай групоўцы.

Ідэі О. Есперсена працягваюць свае жыццё, хоць часам i у зусім

іншым тэрміналагічным абліччы i іншым агульнатэарэтычным

асэнсаванні. Калі I.I. Мешчанінаў ілюстраваў есперсенаўскую

канцэпцыю прыкладам абавязковай наяўнасці ў сказе дзейніка i

выказніка як адбіткa паняційных катэгорый прадметнасці i працэсу

, то

прадстаўнікі некаторых напрамкаў сучаснага мовазнаўства ідуць далей,

вылучаючы рад універсальных «актантаў» тыповай пазамоўнай сітуацыі

(суб'ект/аб'ект, адпраўшчык/адрасат, памочнік/процідзейнік i пад.) i

О. Есперсен. Философия грамматики. М., 1958, стр. 52.

И.И. Мещанинов. Члены предложения и части речи. М.-Л., 1954, стр. 196.

«Вестник МГУ» № 1, 1946.

разглядаючы ix як глыбінныя, не залежныя ад структуры мовы катэгорыі

Водгаласкі канцэпцыі О. Есперсена можна бачыць i ў выказваннях

наступнага зместу: «Пры вывучэнні граматычнага узроўню моў з мэтай

выяўлення ix універсальных уласцівасцей можна лічыць дапушчальным,

каб у асобных выпадках зыходзіць з тых або іншых аспектаў плана

зместу, з сэнсавых катэгорый. Аднак за аснову пры гэтым трэба

прымаць сапраўды агульныя паняцці i катэгорыі, якія

адлюстроўваюць з'явы рэчаіснасі, уласцівасці матэрьп i ніяк не залежаць

у сваім існаванні ад уласцівасцей канкрэтных моўных сістэм»

Адна з найбольш плённых ідэй у распрацоўцы цікавячай нас

праблемы належыць Б. Уорфу. Прапанаваная ім тыпалогія граматычных

катэгорый

звязана з цэлым комплексам істотных для разумення

семантыка-сінтаксічнай будовы мовы пытанняў. Б. Уорф слушна

падкрэслівае, што тэндэнцыя абмяжоўвацца вывучэннем марфем, якія

маюць граматычнае значэнне, вядзе да таго, што «з поля зроку

знікаюць розныя класы слоў, якія характарызуюцца не марфемнымі

паказчыкамі, а тыпам мадэлі, іапрыклад, сістэматычным пазбяганнем

некаторых марфем, асобым выбарам лексікі, парадкам слоў, які азначае

таксама пэўны парадак класаў слоў, а ў агульным выпадку – сувяззю з

пзунымі лінгвістычнымі канфігурацыямі»

. Як бачым, тут недвухсэнсава

выкладзена праграма даследавання, выкананне якой прывяло б да

стварэння максімальна поўнай граматычнай карціны мовы. Аднак

Б. Уорф папярэджвае, што зрабіць тэта нялёгка, бо сінтаксічна

рэлевантная групоўка слоў часта знікае ад назіральніка, яе цяжка

вызначыць. Ён уводзіць паняцце скрытай катэгорыі, або крыптатыпу, у

адрозненне ад адкрытай катэгорыі, або фенатыпу. Калі адкрытая

катэгорыя абавязкова i паслядоўна выражаецца у кожным сказе, дзе

прадстаўлен яе член, то скрытая катзгорыя знаходзіць свае

адлюстраванне толькі ў спецыяльных тыпах сказа, у спецыяльных

канфігурацыях. Яна ъыражаецца ў мове абавязкова, але непаслядоўна.

Адсюль ясна, якое значзнне набывае аналіз кантэксту (на што указваў i

В. Гумбальт) i асабліва – тэхніка такога аналізу.

Мовы, як лічыцца, адрозніваюцца галоўным чынам не колькасцю

уяўленняў, якія апісваюцца imі, а спосабамі ix прадстаўлення: тое, што

ў адной мове перадаецца лексічнымі сродкам;, у другой выражаецца

сродкамі граматыкі. Б. Уорф уносіць у тэта палажэнне выключна важнае

A.-J. Oreimas. Sémantique structurale. Paris, 1966; В.Г. Гак. К проблеме синтаксической семантики

(семантическая интерпретация «глубинных» и «поверхностных» структур). Сб. «Инвариантные

синтаксические отношения и структура предложения». М., 1969.

Н.Ф. Алиева. Выражение объектных отношений глагола как универсальное свойство языка. Сб.

«Языковые универсалии и лингвистическая типология». М., 1969, стр. 129.

Б.Л. Уоpф. Грамматические категории. Сб. «Принципы типологического анализа языков

различного строя». М., 1972.

Там жа, стар. 45.